Στο πλαίσιο της παρούσας παρουσίασης σχετικής με εισήγηση στο πλαίσιο της ημερίδας με τίτλο "ΜΗ ΕΠΑΝΔΡΩΜΕΝΑ ΕΝΑΕΡΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Γεωπολιτικές, Τεχνολογικές και Νομικές Διαστάσεις της χρήσης τους" (Αθήνα, Πολεμικό Μουσείο 25 Νοε. 2015) γίνεται λόγος για τα βασικά στοιχεία που προκύπτουν σε Ευρωπαϊκό επίπεδο γνωμοδοτήσεων περί τη διαμόρφωση του κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου για τα drones. Ειδικότερα, γίνεται αναφορά στην από 19/6/2015 έκθεση 2014/2243(ΙΝΙ) γνωστή και ως γνωμοδότηση Jacqueline Foster της Επιτροπής Μεταφορών και Τουρισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που άπτεται του θέματος της ασφαλούς χρήσης των συστημάτων τηλεχειριζόμενων αεροσκαφών. Η γνωμοδότηση Jacqueline Foster συνιστά πρόταση ψηφίσματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με σκοπό τη διαμόρφωση νομοθετικού περιβάλλοντος για τη λειτουργία των drones στην Ευρώπη. Επίσης, γίνεται στην εισήγηση αυτή γίνεται αναφορά στην Ομάδα Εργασίας του Άρθρου 29—πρόκειται για Ευρωπαϊκό φορέα που συστήθηκε με την Οδηγία 95/46/ΕΚ με γνωμοδοτικό ρόλο περί την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και λειτουργία αυτόνομη σε σχέση με τις Ανεξάρτητες Αρχές των χωρών-μελών για την προστασία των εν λόγω δεδομένων—και συγκεκριμένα στην από 16/6/2015 Γνωμοδότηση υπ’ αριθμό 1/2015 περί προστασίας της ιδιωτικότητας και των προσωπικών δεδομένων σχετικά με τη χρήση των drones (01673/15/ΕΝ/WP 231). Τέλος, στην εισήγηση αυτή γίνεται αναφορά και στην Ελληνική Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα την οποία έχει απασχολήσει η χρήση drones σε σχετικό ερώτημα που δέχθηκε. Η Ελληνική Αρχή ερωτήθηκε από Ελληνική Λιμενική Αρχή για τη νομιμότητα της χρήσης drone με σκοπό την εναέρια φωτογράφισης από ιπτάμενα μη επανδρωμένα οχήματα ή τηλεχειριζόμενα πολυκόπτερα. Το θέμα του καθορισμού κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου για τη χρήση drones διεθνώς είναι εκκρεμές και εν τω γενέσθαι.

1. Νομικά ζητήματα ρυθμιστικού πλαισίου και ασφαλούς χρήσης Μη
επανδρωμένων Εναέριων Συστημάτων (ΜΕΣ)
---
Legal aspects of regulatory framework and safe use of Remotely
Piloted Aircraft Systems (RPAS)
Ημερίδα:
Μη επανδρωμένα Εναέρια Συστήματα
Γεωπολιτικές, Τεχνολογικές, Νομικές διαστάσεις της χρήσης τους
Athens, November 25, 2015
War Museum of Greece
By
Dr. Marinos Papadopoulos
Attorney-at-Law JD, MSc, PhD/JSD

2. Drones ή ΜΕΣ
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 RPAS: Remotely Piloted Aircraft Systems
 UAS: Unmanned Aircraft Systems
 UAV: Unmanned Airial Vehicles
 ΜΕΣ: Μη επανδρωμένα Εναέρια Συστήματα
• ICAO—Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας, έγγραφο
CIR328/AN 190, 2011.
• RPAS: “A set of configurable elements consisting of a
remotely-piloted aircraft, its associated remote pilot
station(s), the required command and control links and
any other system elements as may be required, at any
point during flight operation.”
Drones

3. Γνωμοδότηση Jacqueline Foster
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 Επιτροπή Μεταφορών και Τουρισμού του Ευρωπαϊκού
Κοινοβουλίου, Γνωμοδότηση 2014/2243(ΙΝΙ), 19/6/2015.
1. Απαιτείται επειγόντως από τις αρμόδιες αρχές να
δημιουργήσουν παγκόσμιους κανόνες προκειμένου να
διασφαλίσουν τη διασυνοριακή ανάπτυξη των ΜΕΣ.
2. Το θέμα της προστασίας των δεδομένων και της ιδιωτικής
ζωής είναι επίσης κεντρικής σημασίας για την ανάπτυξη και
ασφαλή ένταξη των ΜΕΣ στην πολιτική αεροπορία.
3. Θεμελιώδεις αρχές για την ανάπτυξη των ΜΕΣ υπόψη της
δήλωσης της Ρίγας (5-6/3/2015)
i. Νέα ήδη αεροσκαφών
ii. Ευρωπαϊκοί κανόνες
iii. Τεχνολογίες & πρότυπα
iv. Δημόσια αποδοχή
v. Φορέας εκμετάλλευσης & ευθύνη

4. Γνωμοδότηση Jacqueline Foster
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
4. Κανόνες σε επίπεδο ΕΕ και Κρατών-Μελών για παραγωγή,
πώληση, εμπόριο και χρήση των ΜΕΣ.
5. Σημείωμα προς αγοραστές ΜΕΣ για αστικό και ποινικό
δίκαιο περί την ιδιωτικότητα, πνευματική ιδιοκτησία,
αεροπορικές μεταφορές, περιβάλλον.
6. Διαμόρφωση κανόνων για ΜΕΣ σχετικά με:
i. Αεροπλοία
ii. Προδιαγραφές πιστοποίησης
iii. Εμπορική χρήση & χρήση αναψυχής
iv. Ιχνηλασιμότητα ιδιοκτήτη & φορέα εκμετάλλευσης
v. Έγκριση οργανισμών εκπαίδευσης πιλότων
vi. Κατάρτιση & αδειοδότηση πιλότων
vii. Επιμέρους λειτουργίες
7. ΜΕΣ εξοπλισμένα με see-and-avoid τεχνολογία.

5. Γνωμοδότηση Jacqueline Foster
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
8. Άρση του ορίου των 150 kg για αρμοδιότητα πιστοποίησης
των ΜΕΣ από EASA ή εθνικές Αρχές—Υπηρεσίες Πολιτικής
Αεροπορίας κρατών-μελών (CAA).
9. O JARUS είναι ο πλέον αρμόδιος φορέας για κατάρτιση
σχεδίου παγκόσμιων κανόνων ασφαλείας για ΜΕΣ.
10.Συνεργασία Αρχών Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού
Χαρακτήρα για συμβατότητα κανόνων για ΜΕΣ με νομικό
πλαίσιο για προστασία προσωπικών δεδομένων.

6. Σχετικά έγγραφα με τη Γνωμοδότηση Jacqueline Foster
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 Έκθεση της Επιτροπής Μεταφορών και Τουρισμού και
γνωμοδότηση της Επιτροπής Πολιτικών Ελευθεριών,
Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων (A8-0000/2015)
της ΕΕ.
 Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις 8 Απριλίου
2014 με τίτλο «Μία νέα εποχή για την αεροπορία – Άνοιγμα
της αγοράς αερομεταφορών στην πολιτική χρήση των
συστημάτων τηλεχειριζόμενων αεροσκαφών με ασφαλή και
βιώσιμο τρόπο» (COM(2014)0207).
 Έκθεση της ευρωπαϊκής διευθύνουσας ομάδας RPAS με
τίτλο «Οδικός χάρτης για την ένταξη των RPAS στο Ευρωπαϊκό
Σύστημα Πολιτικής Αεροπορίας».
 Κανόνες για τα ΜΕΣ υφίστανται, ή αναπτύσσονται στην
Αυστρία, τη Δανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, την
Ιρλανδία, την Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο.

7. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 Γνωμοδότηση υπ’ αριθμό 1/2015, 01673/15/ΕΝ WP 231
on Privacy and Data Protection Issues relating to the
Utilization of Drones (16/6/2015).
1. Τα drones έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως τεχνολογικό
προϊόν αναφορικά με τα προσωπικά δεδομένα.
2. «Chilling effect» σε βάρος των υποκειμένων δεδομένων από
τη χρήση drones περί τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση
προσωπικών τους δεδομένων.
3. Επιδείνωση του «Chilling effect» από το ενδεχόμενο «drone
swarming» των ασύρματα διασυνδεδεμένων drones.
4. Η τεχνολογία των drones επιτρέπει το «function creep» σε
βαθμό που οι ενδεχόμενες άλλες χρήσεις είναι δύσκολα
ελέγξιμες.
5. Η «απανθρωποποίηση» (dehumanization) των διαδικασιών
αστυνόμευσης.

8. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
1. Απαρατήρητη χρήση drones.
2. Blanket surveillance.
3. Προβληματική ελεγξιμότητα—ανέλεγκτη συμπεριφορά.
4. Μη απόδοση ευθύνης—no accountability.
5. Δυνατό το hacking σε drones.
6. Ηδονοβλεψία, παρενόχληση, παράνομη βία, καταδίωξη,
παράνομη κατακράτηση, διατάραξη οικιακής ειρήνης ή
παραβίαση οικιακού ασύλου, παραβίαση των απορρήτων,
διάπραξη computer crimes, βιομηχανική κατασκοπεία,
εκβίαση, απάτη κλπ.

9. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
1. Drones με τεχνολογία καταγραφής βιομετρικών, βιολογικών
ή χημικών δεδομένων.
2. Drones εξοπλισμένα με οπλικά συστήματα.
3. Drones ως προϊόντα νανο-τεχνολογίας ή βιο-μιμητικής
τεχνολογίας που μοιάζουν με πουλιά, έντομα, φυτά, ζώα.
4. Drones ικανά για facial recognition, fingerprint recognition,
DNA-reading, palm-reading, hand-geometry reading, iris
recognition, retina ή odor/scent recognition, reading of
behaviometric data.
 «Since I am not able to foresee all future purposes for which a Raven [a drone] or
Scan Eagle [another drone] will be used, I do not want to rule out the fact that
there will come a time when they are fitted with cameras capable of facial
recognition. Any violations of privacy resulting from that, are, in itself, not a valid
reason to rule it out in advance». (Ολλανδικό Υπουργείο Ασφάλειας &
Δικαιοσύνης, Απρίλιος 2014)

10. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 Από το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο τυγχάνουν
εφαρμογής για περιπτώσεις προσωπικών δεδομένων και
drones τα εξής.
1. Οδηγία 95/46/ΕΚ.
2. Οδηγία 2002/58/ΕΚ (τροποποιήθηκε από 2009/139/ΕΚ).
3. Αναλογική εφαρμογή κανόνων υπόψη τεχνολογίας CCTV.
(βλ. Γνωμοδότηση 4/2004 ΟΕΑ29)
4. Δεν ισχύει η εξαίρεση του αρ.3§2 Οδ.95/46/ΕΚ (βλ.
αρ.3§2α ν.2472/1997).
5. Οδηγία 2006/24/ΕΚ περί διατήρησης δεδομένων.
6. Εμπλουτισμός κανόνων χρήσης drones για αναψυχή και για
εξασφάλιση δικαιώματος πληροφόρησης στο πλαίσιο της
άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος.

11. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 Για τη χρήση drones από Αστυνομικές ή διωκτικές Αρχές:
1. Άπτεται της εφαρμογής του άρ.8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης
για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και του άρ.7 του Χάρτη των
Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
i. Να προβλέπεται ρητά στο νόμο.
ii. Να σέβεται τον πυρήνα του ατομικού δικαιώματος που
περιορίζεται από τη χρήση drones.
iii. Αρχή της αναλογικότητας.
iv. Αρχή της αναγκαιότητας.
v. Γεωγραφικός & χρονικός περιορισμός.
2. Χρήση drones στο πλαίσιο των αρχών που ορίζονται σε:
i. Σύμβαση 108 του 1981 του Συμβουλίου της Ευρώπης.
ii. Σύσταση R 87/15 της 17ης/9/1987 της Επιτροπής των
Υπουργών.
iii. Απόφαση πλαίσιο 2008/977/ΔΕΥ του Συμβουλίου της
Ευρωπαϊκής Ένωσης.

12. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 Για τη χρήση drones από πολίτες:
1. Εφαρμογή αρ.5 ν.2472/1995 (βλ. αρ.7 Οδ.95/46/ΕΚ) περί
προηγούμενης, ελεύθερης και χορηγηθείσας κατόπιν
σχετικής ενημέρωσης συγκατάθεσης του υποκειμένου των
δεδομένων.
2. Εφαρμογή του υφιστάμενου νομικού πλαισίου για την
προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και
ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων.

13. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
1. Ανωνυμοποίηση προσωπικών δεδομένων που συλλέγησαν με
χρήση drone. (βλ. Γνωμοδότηση 05/2014 ΟΕΑ29).
2. Τήρηση των αναφερόμενων περί συλλογής, επεξεργασίας και
χρήσης βιομετρικών δεδομένων με χρήση drone. (βλ.
Γνωμοδότηση 3/2012 ΟΕΑ29).
3. Τεχνολογικός σχεδιασμός με γνώμονα την προστασία των
προσωπικών δεδομένων—data protection by design
principle.
4. Υποχρέωση κατασκευαστών και εμπόρων drones για data
protection impact assessment πριν την κατασκευή και
εμπορία των προϊόντων.

14. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
5. Αρχή της ελαχιστοποίησης των προσωπικών δεδομένων
σύμφωνα με αρ.7(στ) Οδ.95/46/ΕΚ.
6. Υποχρέωση ενημέρωσης των υποκειμένων των προσωπικών
δεδομένων σύμφωνα με αρ.6(α), 10, 11, 13 Οδ.95/46/ΕΚ.
(βλ. αρ.11 ν.2472/1997).
7. Υποχρέωση παροχής δικαιώματος αντίρρησης των
υποκειμένων των προσωπικών δεδομένων. (βλ. αρ.13
ν.2472/1997).
8. Υποχρέωση παροχής τρόπου άσκησης δικαιώματος
πρόσβασης των υποκειμένων των προσωπικών δεδομένων.
(βλ. αρ.12 ν.2472/1997).
9. Υποχρέωση διατήρησης των προσωπικών δεδομένων για
περιορισμένο χρόνο. Τεχνολογική διαμόρφωση drones ώστε
να γίνεται αυτόματη οριστική διαγραφή προσωπικών
δεδομένων.

15. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
1. Συνεργασία Ανεξάρτητων Αρχών για προστασία προσωπικών
δεδομένων με Υπηρεσίες Πολιτικής Αεροπορίας (CAA) των
χωρών-μελών ΕΕ (hard law).
2. Δημιουργία κωδίκων συμπεριφοράς (soft law) για τη χρήση
drones.
3. Πιστοποιήσεις για καταλληλότητα drones.
4. Δημιουργία privacy seals—ενδείξεων υπό τύπο σφραγίδας
επί της συσκευασίας—για χρήση drones συμβατή με
προστασία ιδιωτικότητας και προσωπικών δεδομένων.

16. Γνωμοδότηση Ομάδας Εργασίας του Άρθρου 29
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 Συστάσεις προς:
1. Πολίτες πριν την αγορά και λειτουργία drones.
2. Νομοθέτες των χωρών-μελών ΕΕ.
3. Κατασκευαστές και φορείς παροχής υπηρεσιών με χρήση
drones.
4. Διωκτικές Αρχές που κάνουν χρήση drones.

17. ΑΠΔΠΧ για drones
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 Απάντηση της ΑΠΔΠΧ (αρ.πρωτ.: Γ/ΕΞ/4541-1/16.9.2015)
σε ερώτημα σχετικό με τη χρήση drones για
αεροφωτογράφηση λιμένα και κίνησης πλοίων σ’ αυτόν που
υπεβήθη από Ελληνική Λιμενική Αρχή:
1. Το πλαίσιο λειτουργίας drone καθορίζεται από βασικές
αρχές για την προστασία των προσωπικών δεδομένων:
i. Αρχή σκοπού
ii. Αρχή αναλογικότητας
iii. Αρχή ελαχιστοποίησης
2. Να υπάρχει η συγκατάθεση των υποκειμένων δεδομένων.
3. Να υπάρχει νόμιμη αιτία για τη χρήση drone ή το συμφέρον
του προσώπου που προβαίνει στη συλλογή και επεξεργασία
προσωπικών δεδομένων να υπερτερεί των δικαιωμάτων των
υποκειμένων δεδομένων.

18. ΑΠΔΠΧ για drones
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
4. Να ληφθούν κατάλληλα μέτρα ασφάλειας και πρόνοια για
άσκηση των δικαιωμάτων των υποκειμένων δεδομένων.
5. Να ενημερωθούν τα υποκείμενα δεδομένων για τη συλλογή
και επεξεργασία των προσωπικών τους δεδομένων με
διάφορους τρόπους.
6. Να γνωστοποιηθεί ο υπεύθυνος συλλογής και
επεξεργασίας—ο αεροφωτογράφος ή/και χειριστής του
drone—στην ΑΠΔΠΧ.
7. Να εφαρμοστούν τα οριζόμενα στη Γνωμοδότηση 01/2015
ΟΕΑ 29.

19. Further reading
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
 European Commission Services, Staff Working Document
“Towards a European strategy for the development of civil
applications of Remotely Piloted Aircraft Systems, (RPAS)”
SWD 2012, 259 final, September 4, 2012.
 European RPAS Steering Group, “Roadmap for the safe
integration of civil RPAS into the European aviation system”,
June 20, 2013.
 Opinion on the Ethics of Security and Surveillance
Technologies presented to the European Group on Ethics
in Science and Technology, May 20, 2014.
 Rachel L. Finn, David Wright, Anna Donovan, Laura
Jacques, & Paul de Hert, “Privacy, data protection and
ethical risks in civil RPAS operations”, November 7, 2014.

20. Thank you!
Dr. Marinos Papadopoulos | Athens 2015
Never let the future disturb
you. You will meet it, if you
have to, with the same
weapons of reason which
today arm you against the
present.
Marcus Aurelius Antoninus