4. LỜI TỰA
"Một cuốn sách của SỰ THẬT. Một đứa trẻ Việt Nam,
trong chiến tranh khốc liệt, trong đói khổ tối tăm, từ
bùn lầy của một làng quê nghèo khó, bằng NGHỊ LỰC
phi thường và sự HỌC HỎI không ngừng, đạt được
những ước mơ, tiến đến đỉnh cao - chủ tịch một tập
đoàn kinh doanh tầm cỡ TOÀN CẦU.
Đem đến những cảm xúc tích cực, cùng những bài học
sống động, cuốn sách đáng để các bạn trẻ Việt Nam
tìm đọc và học tập”.
Cựu Giáo sư Lê Đào Duyến (Mỹ)
“Đây là câu chuyện của một cậu học trò nghèo đến tận
cùng của xã hội, bằng những nỗ lực không tưởng đã
làm nên điều kỳ diệu. Trong câu chuyện ấy, có thể bạn
sẽ bắt gặp chính mình hay phải bật khóc trong khoảnh
khắc nào đó. Nhưng vượt lên trên hết, đây là câu
chuyện có thật về niềm tin, về sự phấn đấu không
ngừng để hướng tới cuộc sống tươi đẹp hơn. Và điều
quan trọng nhất là đừng bao giờ đầu hàng số phận.
Một điều chắc chắn nữa mà tác giả muốn gửi gắm
chính là: Tôi có thể, và bạn cũng vậy!
Chỉ cần có niềm tin và sự cố gắng không ngừng nghỉ,
chắc chắn có ngày hoa sẽ nở trên mảnh đất cằn khô”.
Trương Yến Nhi - sinh viên Trường Đại học
Khoa học xã hội và nhân văn (ĐHQG TP.HCM)
8. LỜI MỞ ĐẦU
Với tôi, mỗi đứa trẻ hiện diện trong cuộc đời
đều là một phép mầu của tạo hóa. Nhưng đôi lúc phép
mầu ấy lại không như ý muốn. Có những đứa trẻ sinh
ra trong niềm vui khôn xiết và vòng tay yêu thương của
mọi người, cũng có những sinh linh vừa ra đời đã bất
hạnh, gặp sự ghẻ lạnh của những người xung quanh.
Với riêng bản thân tôi, có lẽ đó vừa là niềm vui mà
cũng vừa là nỗi đau với gia đình. Không phải tôi không
được chào đón mà ngược lại, tôi được ấp ủ trong vòng
tay thương yêu của bà nội và mẹ - nhưng trong một
hoàn cảnh thật éo le và bất hạnh: Ngày tôi cất tiếng
khóc chào đời cũng là ngày ba tôi vĩnh viễn không còn
trên cuộc đời này nữa. Vì vậy, ngày sinh nhật của tôi
cũng là ngày giỗ của ba.
Nhà tôi nghèo lắm. Hôm sanh tôi, mẹ nằm trong
căn lều nhỏ cạnh bụi chuối, được mụ Chồn ở gần nhà
đỡ đẻ cho. Đó là một ngày của năm Tân Mão (1951) -
cái ngày mà có lẽ đến hết cuộc đời bà nội và mẹ không
thể nào quên được. Một ngày như định mệnh đã sắp
đặt, một sinh linh nhỏ bé ra đời và một cuộc đời phải
đặt dấu chấm hết. Có nỗi đau nào lớn hơn nỗi đau mất
con, mất chồng? Có niềm vui nào lớn hơn niềm vui
được ôm vào lòng đứa cháu, đứa con của mình? Ba tôi
mất vào buổi sáng thì buổi chiều tôi cất tiếng khóc chào
đời. Cũng bởi nỗi đau quá lớn nên sự có mặt của tôi là
niềm vui vô vàn, là nguồn an ủi làm vơi bớt nỗi buồn
mất con, mất chồng của nội và mẹ.
Ba tôi mất rồi lại có thêm tôi ra đời, gánh nặng
đè lên vai hai người phụ nữ. Nhà tôi đã nghèo nay lại
8 Gian Truân chỉ là Thử Thách
9. neo đơn, thiếu đi người đàn ông làm chỗ dựa. Cũng
chính vì thế, tôi lớn lên trong môi trường nghèo khổ và
thiếu ăn. Nhưng tôi chưa bao giờ oán trách số phận, tôi
luôn tự hào về tuổi thơ và những ngày tháng gian khó
ấy, bởi chính nó đã nuôi nấng, hun đúc và cho tôi
trưởng thành với nhiều trải nghiệm mà ít người may
mắn có được.
Vào giai đoạn ấy, nghèo khổ là mẫu số chung
của rất nhiều người, nhưng trong cảnh nghèo đến mức
không có cơm ăn, thiếu áo mặc, thiếu chăn đắp và đặc
biệt là đất nước đang có chiến tranh mà vẫn kiên trì cắp
sách đến trường, học hành tới nơi tới chốn thì thật là
hiếm có. Chính vì những lý do đó mà tôi mạnh dạn chia
sẻ đến bạn đọc quãng đời mình đã đi qua với hy vọng
có thể truyền cảm hứng để bạn đọc chinh phục những
khát vọng của riêng mình và đừng bao giờ đầu hàng số
phận.
Gian Truân chỉ là Thử Thách 9
10. 1. Mẹ tôi, chị tôi
Mẹ tôi cũng như bao người phụ nữ Việt Nam
khác nhưng trong lòng tôi, đó mãi là người phụ nữ vĩ
đại nhất. Dù cuộc đời mẹ gặp bao nhiêu khó khăn, đau
đớn có lúc tưởng như gục ngã nhưng mẹ chưa bao giờ
đầu hàng. Mẹ đã hy sinh rất nhiều vì chị em tôi. Vì
muốn các con có chữ nghĩa bằng bạn bằng bè, có cuộc
sống tốt đẹp hơn, mẹ không bao giờ nề hà việc gì, từ
dãi nắng dầm sương ngoài đồng ruộng đến làm thuê, ở
đợ cho người ta.
Ông ngoại mất sớm, bà ngoại bỏ đi biệt tăm, mẹ
côi cút giữa dòng đời từ tuổi ấu thơ. Không có anh chị
em ruột thịt, mẹ phải nương nhờ nhà người anh chú bác
mà tôi thường gọi là cậu Thạch, Mẹ con tôi mãi mãi
nhớ ơn và luôn xem cậu Thạch là người thân ruột thịt
đã cưu mang mẹ tôi lúc còn nhỏ. Nhà cậu lúc bấy giờ ở
làng Triều Sơn Trung, hay còn gọi là làng Bàu Đôn, xã
Hương Cần, huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên.
Tuổi thơ của mẹ không có những ngày cắp sách
đến trường như bạn bè, vậy nên cả đời mẹ chưa bao giờ
biết cái chữ tròn méo thế nào, đọc ra sao, ghép lại bằng
cách nào. Tuổi thơ của mẹ lấp đầy bằng những tháng
ngày trên ruộng đồng với những công việc đồng áng,
ngày ngày chăn trâu, cắt cỏ, hái rau. Mỗi ngày của mẹ
trôi qua không nhiều những trò vui tuổi thơ; nó hằn sâu
từng giọt mồ hôi và có lúc cả nước mắt của một đứa trẻ
đã sớm phải bươn chải trong cuộc đời mà không một
vòng tay âu yếm, dịu dàng an ủi của đấng sinh thành.
18 tuổi, mẹ lập gia đình, chuyển về sống với ba
ở xóm Rào, làng La Khê, xã Hương Vinh, huyện
Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên, cách làng của mẹ một
10 Gian Truân chỉ là Thử Thách
11. cánh đồng. Sở dĩ xóm có tên Rào là vì ở gần sông (ở
Huế, những con sông nhỏ thường được gọi là “rào”
hoặc “hói”). Những tưởng hôn nhân là trang mới tươi
vui cho đời mẹ, chẳng dè số phận mãi trêu ngươi. Yên
bề gia thất chưa được bao lâu, mẹ nhận hung tin ba mất
vì bệnh lao trong thời gian đi theo Việt Minh. Bầu trời
như đổ sụp. Thêm lần nữa, mẹ bơ vơ giữa cuộc đời, tay
bồng con trai còn đỏ hỏn, tay dắt con gái vừa lên 5.
Mẹ ở vậy nuôi chị em tôi từ đó cho đến bây giờ.
Nay ở tuổi gần 90, bao vất vả, đắng cay, cơ cực trong
đời dường như mẹ đã nếm đủ. Tâm trí tôi vẫn khắc sâu
những tháng ngày mẹ lam lũ nuôi con, chịu bao nhiêu
tủi khổ mà chưa từng có một lời kêu ca hay xem con
cái như nơi trút bỏ những gánh nặng trong lòng.
Trước gian khó, mẹ bình thản đối diện, bình
thản bước qua, và bình thản, dịu dàng trong từng vòng
tay với chị em tôi. Chính điều đó đã ấp ủ tôi trong
những năm tháng tuổi thơ nghèo khổ, khiến tôi không
cảm thấy thiệt thòi dù mồ côi cha ngay từ lúc lọt lòng.
Tôi luôn tự hào khi nhắc đến mẹ. Con xin vinh danh
mẹ! Cảm ơn mẹ đã cho con cuộc đời này!
Ngoài mẹ, tôi còn một người thân nữa không thể
không nhắc đến, đó là người chị hơn tôi 5 tuổi. Nhà chỉ
có hai chị em, lại mất cha, nên chị rất thương tôi. Thuở
nhỏ, chị cũng được đến trường nhưng khi gia đình quá
khốn khó, chị đành dừng đường học để học nghề may,
phụ mẹ trang trải cuộc sống và lo cho tôi ăn học đàng
hoàng.
Gian Truân chỉ là Thử Thách 11
12. Mẹ tôi và cháu nội Gary vào năm 1994. Ảnh tư
liệu cá nhân của tác giả.
Tuổi mới lớn, chị đã có những nét ưa nhìn, được
nhiều người yêu mến. 18 tuổi, chị kết hôn với một sĩ
quan trong quân đội miền Nam và sống khá sung túc tại
Tam Kỳ, Quảng Tín (nay là tỉnh Quảng Nam). Song
hạnh phúc ngắn chẳng tày gang và “hồng nhan bạc
phận”, những gian truân đời mẹ như lặp lại ở đời chị:
một ngày tết Mậu Thân, anh rể tôi tử nạn, để lại vợ
hiền, con thơ.
Về sau, chị tôi đi bước nữa với một người cùng
quê. Nhờ sự quan tâm và trợ giúp của tôi, sáu đứa con
của chị đều được học tập đến nơi đến chốn và hiện có
cuộc sống ổn định, thậm chí có người khá giả. Vợ
chồng chị tôi giờ đây đang an hưởng tuổi già tại Huế.
12 Gian Truân chỉ là Thử Thách
13. 2. Sự cố ngày khai giảng và “ông Bụt”
của tuổi thơ tôi
Dù gia đình khó khăn trăm bề nhưng mẹ vẫn
cho tôi đến trường như bao bạn bè cùng trang lứa. Đối
với gia cảnh nhà tôi, vừa nghèo khổ lại neo đơn thì việc
đến trường là cả một vấn đề rất lớn.Tôi chưa bao giờ
thôi biết ơn mẹ vì điều đó. Chính những năm tháng
được đi học đã chắp cánh cho cuộc sống trưởng thành
sau này của tôi.
Khỏi phải nói, tôi đã háo hức đợi chờ biết bao
ngày đầu tiên đi học. Từ đêm hôm trước, tôi đã ríu rít
hỏi mẹ hết cái này đến cái kia về trường lớp khiến mẹ
trả lời không kịp thở. Sáng hôm sau tôi dậy thật sớm
mặc dù tối hôm trước không ngủ được vì hồi hộp và
háo hức. Trong lúc mẹ chuẩn bị thì chân tay tôi cứ líu
ríu, nhất là khi thoáng thấy mấy đứa trẻ nhà bên cạnh
cứ quần áo tíu tít cả lên. Tôi thì không có quần áo đẹp
như các bạn, nhưng chẳng sao, với một đứa trẻ nghèo
như tôi, được đến trường đã là một niềm vui và tự hào
rất lớn rồi.
Đường đến trường cũng chính là con đường làng
thân quen tôi vẫn chạy nhảy vui đùa mỗi ngày, nhưng
hôm nay nó bỗng trở nên vô cùng lạ lẫm vì tâm trí tôi
lấp đầy những suy nghĩ, những tưởng tượng không
ngừng về lớp học, thầy cô, bạn bè. Chà, trường tiểu học
Hương Vinh, làng La Khê sẽ là nơi tôi được học chữ,
được làm những bài tập, được gặp các thầy cô, có thêm
bạn bè, được đánh dấu mốc “trưởng thành” hơn so với
mấy đứa nhóc còn mải lon ton chơi ngoài ruộng đồng
kia... Quá mải mê bồng bềnh với thế giới tưởng tượng
của mình, tôi không nhận ra đã đến trường từ lúc nào.
Gian Truân chỉ là Thử Thách 13
14. Và rồi trong tích tắc, tôi như lọt từ chín tầng mây
xuống đất bởi tin sét đánh: tôi không đủ điều kiện nhập
học vì… thiếu giấy khai sinh!
Đầu óc tôi tối sầm vì “cú đánh” chí tử ấy, kiểu
như tôi đang cưỡi cả thế giới trên mây bỗng nhiên có
một cơn lốc thổi bay tôi xuống đất. Không thể tin
được! Người ta không cho tôi vào trường, lấy gì mà
học tập, thầy cô hay bạn bè!
Ngày tôi chào đời cũng là ngày ba tôi mất nên
mọi việc trong nhà khi ấy rối rắm vô cùng. Tâm trí bà
nội và mẹ cũng bị xẻ hai bởi những điều bất ngờ quá
đỗi. Tất cả rối tung, trong một ngày mà biết bao sự việc
xảy ra, vừa lo ma chay, vừa lo cho đứa trẻ mới lọt lòng,
lại thêm chị tôi lúc đó còn quá nhỏ để hiểu và giúp
được cho gia đình, hai người phụ nữ dường như điên
người và mất hồn. Ngày đó đối với nội và mẹ dài vô
tận, nhưng không đủ để nghĩ đến những vấn đề khác
nữa. Bởi vậy mà không ai nhớ tới việc làm giấy khai
sinh cho tôi. Thời gian như con nước, tôi hồn nhiên lớn
lên như cỏ cây hoa lá, còn cái giấy khai sinh – tờ giấy
xác nhận về mặt pháp lý sự hiện diện của tôi trong cõi
đời này – dường như chưa bao giờ xuất hiện trong ý
niệm của người thân. Để hôm nay, chính tờ giấy ấy
ngăn tôi bước vào cửa lớp, biến ngày khai giảng đầu
đời của tôi trở thành cơn ác mộng.
Trong khi mẹ nói chuyện, cố giải thích và tìm
cách thuyết phục nhà trường cho tôi vào lớp thì tôi ngồi
thu lu một chỗ và khóc. Tôi nhìn những đứa trẻ khác
đang bước vào lớp, nhìn những ánh mắt, nụ cười hân
hoan kia, nó y như tôi của cách đây ít phút thôi. Đứa trẻ
6 tuổi lúc ấy có biết gì về giấy khai sinh hay chuyện
14 Gian Truân chỉ là Thử Thách
15. người lớn đang nói với nhau, chỉ là tôi thấy hụt hẫng,
thất vọng và bất công làm sao. Tôi không hiểu giấy
khai sinh quan trọng như thế nào, tôi chỉ biết là mình
không được vào lớp, không được đi học, bao nhiêu giấc
mơ và hi vọng trẻ con đang bị đánh cắp.
Sau một hồi nói mãi vẫn không được chấp nhận,
mẹ đành bảo tôi ra về. Tôi không muốn về. Về thì từ
nay tôi sẽ ở nhà luôn ư? Tôi muốn đi học, muốn được
cắp sách đến trường, tôi phải được đi học. Tôi cố tìm
xem trong đám đông người người vội vàng hồ hởi kia
một ánh mắt nào đó xót thương cứu vớt tôi, mang tôi
vào lớp. Nhưng rồi chẳng có điều kì diệu gì xuất hiện,
dù chỉ là một cái liếc nhẹ. Cuối cùng thì mẹ kéo mãi tôi
cũng đành lủi thủi ra về vì mọi người đã vào lớp hết
rồi, không ai quan tâm đến mẹ con tôi nữa.
Con đường làng mới sáng nay tươi đẹp lạ lẫm
mà giờ sao lại trở về quen thuộc nhưng thật đáng ghét
làm sao. Tại sao cũng một con đường mà lại mang
nhiều sắc thái và cảm xúc cho người ta như vậy? Mới
sáng nay tôi còn bước phấn khởi và tràn trề sức sống,
thế mà giờ cả thế giới như muốn sụp đổ ngay chính
trên con đường này. Trên đường tôi cứ khóc suốt, còn
mẹ thì không giấu được buồn bã nhưng vẫn cố sức an
ủi, xoa dịu tôi.
Bất ngờ tôi gặp một ông Bụt! Thật ra thì ông
Bụt ấy không có râu tóc bạc phơ, không mặc áo dài
trắng xóa, cũng chẳng phe phẩy cây phất trần như trong
chuyện cổ tích, nhưng ông ấy đã cứu vớt đời tôi đúng
như sứ mệnh của ông Bụt.
Ông Bụt đó là một nhân sĩ giàu có, ông tên là
Trần Tiễn Hi hay còn gọi là ông Thị Hi. Nghe ông hỏi
lý do tôi khóc, mẹ kể ông nghe rằng tôi không có giấy
Gian Truân chỉ là Thử Thách 15
16. khai sinh nên không được đi học. Ông ân cần hỏi tôi
tên gì, sinh ngày tháng năm nào, ba tôi đâu… Mẹ lắc
đầu. Mẹ bảo ba mất rồi, chỉ nhớ ngày sinh âm lịch của
tôi là ngày ba tôi mất thôi, còn ngày theo tuổi đi học thì
chịu, không nhớ nổi. Ngày xưa thì làm gì có internet
hay những tài liệu để tra lịch từ ngày âm ra ngày dương
dễ dàng như bây giờ.
Đến lúc đó tôi mới biết là tôi không có tên họ.
Mẹ nói với ông Thị Hi là từ nhỏ mọi người trong nhà
đã quen gọi tôi là thằng Lọ, mãi đến bây giờ vẫn chưa
đặt cho một cái tên chính thức nào. Gọi là Lọ bởi vì đó
là một cái tên chung mà nhiều người nhà quê thường
đặt cho con trai. Ngoài tên này thì người ta cũng
thường gọi con trai là thằng Cu, thằng Đực, và nếu con
gái thì thường gọi là con Bẹp, con Gái.
Nghe xong đầu đuôi, ông cười xòa và xoa đầu
tôi. Ông bảo sẽ giúp mẹ làm giấy khai sinh cho tôi và
tôi chắc chắc sẽ được đến trường. Tôi nhảy lên vì sung
sướng và ôm lấy mẹ. Ông Thị Hi cười hiền như một
ông tiên. Ông đã mang lại cả thế giới cho tôi!
Sau đó thì ông dắt mẹ con tôi đi làm giấy khai
sinh. Ông hỏi ý kiến mẹ về tên của tôi. Bị hỏi bất ngờ
quá nên mẹ bối rối, không biết nên đặt tên gì, mẹ nói
hay là nhờ ông cứ đặt cho cháu một cái tên nào ông
thấy thuận. Thế là ông nghĩ ra cái tên Trung, Hồ Văn
Trung, và đó chính là cái tên mà đã 63 năm gắn bó với
tôi cho đến bây giờ. Mẹ tôi cũng nhờ ông chọn ngày
sinh cho tôi. Tôi không biết vì sao ông chọn ngày 25-4
và cũng chưa bao giờ có dịp để cảm ơn và hỏi rõ ông
về điều này. Về sau, khi tôi lập gia đình và có con thì
các con tôi vẫn thường tổ chức sinh nhật cho tôi vào
ngày này.
16 Gian Truân chỉ là Thử Thách
17. Với bản thân tôi thì đây cũng là ngày sinh thật
sự, bởi đó là ngày đặc biệt trong đời: tôi được có tên,
có họ, có giấy khai sinh và được đi học. Ngày sinh nhật
cũng là ngày tôi nhớ đến ông Bụt hiền lành của ngày
xưa. Dù khi lớn lên tôi nhận ra trên đời thật ra không
có ông Bụt, nhưng tôi luôn biết rằng những người tốt
bụng vẫn luôn hiện diện xung quanh chúng ta. Rằng dù
những cái xấu có tồn tại nhiều như thế nào thì vẫn luôn
có những điều tốt đẹp bên cạnh như một điều tất yếu
trong cuộc sống.
***
Sau khi có giấy khai sinh, tôi hiên ngang bước
vào lớp như những đứa trẻ khác. Mỗi ngày tôi đều hân
hoan với niềm hạnh phúc nhỏ nhoi của một đứa trẻ
nghèo: được cắp sách đến trường!
Sau giờ học ở trường, ngoài những lúc phụ giúp
mẹ và chị, tôi thường tranh thủ thời gian lấy sách vở ra
ôn bài. Những năm tháng tuổi thơ của tôi được mẹ vun
đắp và cố gắng chở che nên không buồn như của mẹ
ngày xưa. Bởi dù nghèo thế nào, ăn uống thiếu thốn ra
sao hay điều kiện học tập không bằng chúng bạn, thì
riêng chuyện được đến trường với tôi đã là một điều vô
cùng thiêng liêng, cao quí. Nó được đánh đổi bằng
những giọt mồ hôi của mẹ, những ngày mẹ thức khuya
dậy sớm làm lụng vất vả để lo cho tôi. Vì vậy tôi luôn
cố gắng học tập thật tốt.
Quê tôi nghèo lắm, người dân sinh sống chủ yếu
bằng việc làm ruộng hay làm thuê trên những cánh
đồng của người khác. Nhưng có lẽ tôi là đứa nghèo
nhất trong đám trẻ con nghèo ở đây. Nhà tôi ở cũng
không phải là một ngôi nhà đúng nghĩa: nó chỉ là một
túp lều được dựng lên trong khuôn viên nhà của ông bà
Gian Truân chỉ là Thử Thách 17
18. nội bởi gia đình tôi không có ruộng vườn gì. Trong túp
lều nhỏ xíu của ba mẹ con tôi ở không có của cải hay
thứ gì đáng giá, những thứ ít ỏi có trong nhà thì đều cũ
và sờn hết rồi. Những mùa nắng, khi cái nắng gay gắt
đổ lửa của miền Trung kéo đến thì túp lều hệt như cái
lò lửa nung, những ngày đó tôi thường ra góc cây gần
nhà nằm ngủ trưa cho mát. Còn những khi mưa gió thì
ba mẹ con tôi chỉ biết ôm nhau để xua đi cái lạnh giá,
ướt át của những cơn mưa và nỗi buồn ẩn chứa trong
mỗi người mà không ai dám nói ra.
Thật ra, lúc nhỏ tôi hay tủi thân vì nhà mình
nghèo. Không chỉ nghèo về vật chất, đôi lúc tôi còn
cảm thấy mình nghèo cả tình thương. Mẹ rất thương
tôi, chị cũng rất thương tôi, nhưng tôi thấy cần ba vô
cùng. Đối với tôi, mẹ vĩ đại, nhưng ba cũng rất quan
trọng. Mẹ có thể làm mọi thứ cho tôi nhưng không thể
làm ba cho tôi được. Vì chưa bao giờ biết được hình
dáng ba, chưa từng được ba chăm sóc, yêu thương nên
tôi rất ganh tị với nhiều đứa trẻ khác. Có nhiều lúc tôi
ngồi ở một góc khóc vì buồn, vì tủi và muốn có ba
khủng khiếp, mặc dù tôi chẳng biết được bao nhiêu về
ba qua những câu chuyện mẹ kể. Tôi chỉ biết là mình
thấy cần hơi ấm của ba, dù chỉ một chút ít thôi cũng đủ
sưởi ấm trái tim tôi. Nhất là những lúc tụi trẻ con trong
xóm thấy ba đi làm về thì tíu tít gọi, chạy đến, nhảy lên
lưng ba. Tôi cũng đã từng ước mình được ở trên lưng
ba, chắc lúc đó tôi sẽ thấy mình có thể với được đến tận
sao trời, có thể ôm trọn trái đất trong tay và không sợ
bất cứ thứ gì trên cuộc đời này như bao đứa trẻ khác
vẫn thường nói như vậy. Và nhất là tôi không phải
khóc vì tủi và nhớ ba.
Tuy vậy, những lúc như thế tôi càng thương mẹ
hơn. Tôi luôn nung nấu ý nghĩ mình phải cố gắng để là
18 Gian Truân chỉ là Thử Thách
19. một hiệp sĩ nhỏ anh hùng có thể bảo vệ được cho mẹ
thay ba, có thể thay ba gánh vác bớt phần nào khổ cực
cho những người mình yêu thương nhất trong đời.
Tôi không bao giờ quên những năm tháng ấy
cùng với hình bóng mẹ tôi gầy gò, ốm yếu. So với
những người cùng độ tuổi, mẹ nhìn già và khắc khổ
hơn rất nhiều. Cuộc đời mẹ, gương mặt mẹ, dáng người
mẹ đã bị đánh quật bởi bao nhiêu sóng gió đã trải qua
và phải đầu tắt mặt tối với bộn bề lo toan phải gánh
vác. Mẹ không dám sắm sửa gì cho mình, cũng không
dám ăn uống nhiều, cái gì cũng dành phần cho chị em
tôi, vì vậy mà mẹ gầy nhom và xanh xao lắm. Dù khó
khăn thế nào mẹ cũng bảo sẽ lo cho tôi được, mẹ chỉ
mong tôi cố gắng học chăm chỉ để mai này có cuộc
sống tốt hơn.
Chính vì những lời mẹ nói mà tôi đã cố gắng rất
nhiều, năm học nào tôi cũng luôn là học sinh giỏi của
trường. Mỗi năm tôi đều được nhận bằng khen, phần
thưởng và học bổng dành cho con nhà nghèo hiếu học.
Mỗi lúc tôi mang bằng khen và học bổng về, bao giờ
mẹ cũng rất vui, rất tự hào. Mẹ nói rằng chỉ cần tôi học
giỏi như vậy là mẹ không còn thấy cực khổ nữa.
Những lời nói của mẹ càng hun đúc niềm tin và
mục tiêu cho tôi. Chỉ cần mẹ vui và cười như vậy, tôi
cũng đã thấy quá hạnh phúc rồi. Tôi luôn cố gắng để
mẹ mãi luôn cười như vậy, vì cuộc đời mẹ đã rơi biết
bao nhiêu nước mắt…
Sau khi học xong cấp tiểu học, tôi chuẩn bị bước
vào kỳ thi đệ thất (tương đương lớp 6 ngày nay). Đây là
kỳ thi bắt buộc với tất cả học sinh đã học xong chương
trình tiểu học thời ấy. Nếu thi đậu, học sinh sẽ được
vào học miễn phí tại các trường công lập. Còn nếu thi
Gian Truân chỉ là Thử Thách 19
20. rớt, học sinh phải vào học trường bán công hoặc tư thục
với học phí rất cao. Học ở trường công lập mà mẹ đã
vất vả như vậy rồi, làm sao tôi dám mơ đến những nơi
tốn kém như trường bán công, tư thục? Vì vậy, tôi chỉ
có lựa chọn duy nhất: phải thi đậu!
3. Kỳ thi “sinh - tử” và ván bài ở đợ
Như đã nói, trong kỳ thi vào đệ thất, những học
trò nghèo như tôi nếu muốn tiếp tục đi học thì chỉ còn
cách duy nhất là phải thi đậu để được học trường công
lập. Nếu thi rớt, tương lai có thể thấy ngay trước mắt là
nghỉ học, đi làm ruộng hoặc học nghề thợ mộc, thợ
hồ… Trong khi đó, các công tử, tiểu thư nhà giàu có
thể nhởn nhơ thi cử vì nếu không học được trường
công thì sang trường tư thục. Đó là sự khác biệt giữa
giàu - nghèo.
Áp lực khủng khiếp của kỳ thi “sinh - tử” ấy đè
cả lên đôi vai gầy của mẹ, bởi hơn ai hết, mẹ hiểu được
khát khao học tập trong tôi, mẹ tin rằng chỉ có con
đường học vấn mới có thể đưa tôi đến tương lai tươi
sáng. Nỗi lo cơm, áo, gạo, tiền vốn đã nặng trĩu, nay
thêm chuyện học hành, thi cử nên tóc mẹ tôi bắt đầu
điểm bạc dẫu tuổi chưa thật nhiều.
Nhiều hôm bất chợt tỉnh giấc lúc nửa đêm,
thoáng thấy mẹ khóc, tôi chỉ lẳng lặng nhìn, không dám
hỏi nguyên do (thật ra, tôi cũng chẳng biết phải hỏi thế
nào). Trái tim tôi run lên rồi thắt lại khi cảm nhận được
vị mặn chát trong từng giọt nước mắt lăn dài trên gò
20 Gian Truân chỉ là Thử Thách
21. má xương xẩu của mẹ. Nghèo không phải là tội, nhưng
nó khiến người ta phải khổ đau, phải suy tính, tủi thân
quá nhiều. Trong những phút giây len lén nhìn mẹ khóc
thầm, tôi lại ước ao cháy bỏng rằng ba còn sống để mẹ
có một bờ vai tựa vào. Ba cũng sẽ biết cách an ủi mẹ
chứ không im lặng bất lực như tôi.
Cay đắng hơn, chính kỳ thi ấy là ngọn nguồn
của một “tấn trò đời” mà người mẹ nghèo, mù chữ của
tôi là nạn nhân. Mãi sau này, khi đã trưởng thành và
thật sự vén được những áng mây mù che lấp các “ẩn
số” trong câu chuyện ấy, tôi mới thật sự vỡ lẽ tường tận
về cú lừa này. Lợi dụng sự hy sinh và quyết tâm cho
con ăn học của mẹ tôi, những kẻ giàu có, lắm thế lực đã
bóc lột trần trụi sức lao động của mẹ.
Chuyện là sau nhiều đêm trằn trọc suy nghĩ về
tương lai của tôi, mẹ quyết định đi ở đợ không công
để… đảm bảo chắc chắn tôi thi đậu vào đệ thất. Có lẽ
nhiều bạn đọc đang thắc mắc hai việc này có liên quan
gì với nhau. Xin nói rõ ngay, thời điểm đó, mẹ đang ở
đợ cho gia đình mụ Lý ở xóm Thanh Hà, cách xóm tôi
một xóm. Gia đình ấy vốn giàu có, xuất thân từ làng
Bàu Đôn (Triều Sơn Trung) - nơi mẹ từng lớn lên. Vì
quen biết ít nhiều nên mẹ thường gọi mụ là “dì Lý”.
Mụ Lý có người con trai tên là Để và một người cháu
mà mẹ thường gọi là “cậu Chữ” (vì cậu nhỏ tuổi hơn
mẹ). Những người này đều được ăn học đàng hoàng,
giàu có và có chức phận cao trong Sở Giáo dục.
Gian Truân chỉ là Thử Thách 21
22. Mẹ được mụ Lý giới thiệu đi ở đợ cho ông Để
(ông đang làm việc ở Sở Giáo dục và có người vợ dạy
học). Nhà ông Để ở trong thành nội, gần Trường Hàm
Nghi (tức Trường Quốc Tử Giám thời triều Nguyễn).
Mẹ quyết định lên nhà ông Để ở đợ không lương với
mục đích… nhờ ông gửi gắm cho tôi thi đậu.
Ở nhà ông Để, mẹ được cho một chiếc giường
tre đặt trong nhà bếp để ngủ. Cái giường nhỏ xíu, lần
nào tôi ngồi lên nó cũng oằn xuống, kêu ót ét như thể
sắp sập tới nơi. Vì mẹ bận luôn tay luôn chân nên tôi
không có nhiều thời gian thủ thỉ với mẹ trong mỗi lần
đến thăm. Gà chưa gáy sáng, mẹ đã thức dậy bắt đầu
chuỗi công việc dài dằng dặc. Khi mẹ được ngơi tay thì
trời đã tối mịt. Mỗi ngày của mẹ trôi qua đều giống
nhau: vô vị, khắc khổ, mệt mỏi.
Chứng đau lưng tiếp tục hành hạ mẹ, khiến mỗi
bước chân, mỗi cử động trở nên khó khăn, nặng nề.
Nhưng mỗi khi thấy tôi, mẹ luôn nở nụ cười như thể
mẹ rất hạnh phúc với công việc ấy. Đó là bởi mẹ tin
những việc mẹ đang làm sẽ giúp tôi được tiếp tục đi
học. Chỉ cần tôi được đi học và học giỏi thì mọi khổ
đau, khó khăn với mẹ chẳng là gì. Mẹ gầy gò, ốm yếu,
hay bệnh thế mà phải làm cả những việc nặng nhọc mà
ngay cả đàn ông đôi khi còn không chịu nổi. Quần quật
từ sáng tới tối, đôi tay mẹ vốn đã chai sạn nay càng thô
ráp hơn, mất cả dáng vẻ bàn tay phụ nữ. Những kẽ tay,
kẽ chân nứt nẻ như minh chứng hùng hồn về sự đánh
đổi cho tương lai của đứa con thơ. Mỗi lần nhìn mẹ, tôi
xót xa lắm!
22 Gian Truân chỉ là Thử Thách
23. Ở đợ tức là không chỉ làm những công việc nhất
định mà còn phải làm cả những gì chủ sai bảo. Đôi lúc
chúng vừa quá sức vừa tủi nhục nhưng vẫn phải cắn
răng chịu đựng. Người đi ở đợ không có quyền ca thán,
không được phản kháng, cũng không có tiếng nói, chỉ
biết lầm lũi làm. Ngày đó, nghề ở đợ chỉ dành cho
những người nghèo khổ nhất, cùng đường nhất chứ
không phải là một nghề được nhiều người chọn và sống
được như thời nay.
Tuy vậy, một điều an ủi tôi là thời gian mẹ ở đợ
cũng là lúc hai mẹ con được ăn uống ngon lành nhất.
Chỉ là cơm thừa, cá cặn của chủ nhưng với tôi, như thế
đã là ngon nhất! Trước đó, may mắn lắm, gia đình tôi
mới có được một bữa ăn có chất một chút với vài con
cá, con tép nhỏ xíu mẹ xúc được ngoài đồng. Gặp mùa
khô hạn, cả nhà chỉ biết húp cháo. Ruộng đồng nhiều
nhưng đa số dân làng nghèo khổ nên ai cũng thường ra
đồng xúc tép, bắt cá để tiết kiệm tiền chợ, do đó mỗi
lần đi xúc, mẹ “thu hoạch” được chẳng bao nhiêu. Rất
ít người đi chợ mua cá hay thịt, ngay cả mua một bó
rau, nhiều người còn đắn đo. Vậy nên mấy con tép bé
xíu đã cứu vớt cho những bữa ăn khắc khổ có chút màu
sắc đẹp đẽ và dinh dưỡng hơn.
Thức ăn không bao nhiêu nên bữa ăn nào mẹ
cũng gắp hết cho hai chị em tôi. Chị cũng đang tuổi ăn
tuổi lớn nhưng luôn nhường phần cho tôi. Tôi tuy nhỏ
nhưng cũng hiểu được phần nào hoàn cảnh nên chẳng
dám ăn. Cả nhà cứ gắp qua gắp lại cho nhau. Những
lúc như vậy mẹ hay bảo: “Con trai phải ăn nhiều mới
Gian Truân chỉ là Thử Thách 23
24. có sức làm trụ cột cho hai người phụ nữ chứ!”. Nói
xong, mẹ chan miếng nước kho tép vào chén mẹ rồi để
phần tép lại cho tôi. Những ký ức này luôn khiến tôi ứa
nước mắt mỗi khi nhớ về.
Ăn uống thiếu thốn là vậy nên khi qua nhà ông
Để, được ăn nào cá, nào thịt - những thứ là “sơn hào
hải vị” đối với tôi - thì quả là niềm hạnh phúc quá lớn.
Thật ra, thức ăn thừa không còn nhiều và dĩ nhiên
không được thẩm mỹ lắm, nhưng lần nào mẹ cũng bảo
tôi ráng ăn nhiều để có sức học hành, thi cử. Tôi cũng
chẳng để ý, chẳng chê bai điều gì vì với một đứa trẻ
nghèo khổ, được ăn như thế đã là tốt lắm. Vì hôm nào
tôi cũng phải chờ mòn mỏi đến khi ông bà Để ăn xong,
dọn dẹp xong, thì mới được xúc ít cơm cá để ăn nên tôi
luôn ăn rất ngon lành, giống như sắp chết đói vậy.
Có những lúc vợ chồng ông đi chơi về trễ, tôi
ngủ gục lúc nào không hay, đến khi thức dậy, bụng sôi
ùng ục mà vẫn không thấy bóng dáng chủ đâu. Những
món ăn ngon lành trước mắt chẳng khác gì mỡ trước
miệng mèo. Tôi thèm kinh khủng mà không thể ăn. Cái
bụng đang bảo, cái mắt đang thấy, cái tay đang muốn
với tới thức ăn nhưng cái đầu tôi không cho phép. Cảm
giác đó nó thê thảm không tả được. Đến tối mịt, khi
ông bà về thì tôi đã lăn ra ngủ lúc nào không hay, thức
ăn đã lạnh tanh còn ông bà Để thì đã ăn bên ngoài! Mẹ
lay tôi dậy, thế là tôi có một bữa ăn cực kỳ hoành tráng
và tưởng bể bụng đến nơi. Tôi chưa bao giờ được ăn
nhiều và thả sức như vậy. Đó là những bữa ăn no nê,
ngon lành hiếm hoi của tôi.
24 Gian Truân chỉ là Thử Thách
25. Bận rộn với hàng tá công việc lớn nhỏ ở nhà ông
Để nhưng ngày nào mẹ cũng cố gắng lo cho tôi ăn ngủ
đàng hoàng để có sức khỏe và tinh thần cho kỳ thi.
Đêm nào mẹ cũng dặn tôi rằng: “Mình nghèo hơn
người ta, chỉ còn biết cố gắng học hành cho thật tốt để
sau này không phải khổ nữa”.
Mẹ luôn nhấn mạnh: “Chỉ có học là con đường
duy nhất của con. Con không phải lo bất cứ điều gì, chỉ
cần cố gắng học giỏi là được”. Tôi luôn khắc cốt ghi
tâm câu nói đó. Chỉ vài từ ngắn gọn nhưng chứa đựng
tình thương con vô bờ bến của một người mẹ thất học,
nghèo khổ, bệnh tật.
Thấu hiểu tấm lòng mẹ và giá trị của sự học, đến
bây giờ, tôi luôn hướng giới trẻ đến việc học tập. Dù
nghèo hay giàu, học là con đường duy nhất để hoàn
thiện bản thân, để góp phần xây dựng đất nước. Với
tâm nguyện đó, tôi luôn ủng hộ những tổ chức, cá nhân
quan tâm đến vấn đề giáo dục cho trẻ em, nhất là trẻ
em thiếu may mắn.
***
Thời gian dần trôi, ngày thi quan trọng cũng
đến. Tôi đăng ký thi đệ thất vào Trường trung học Hàm
Nghi, phòng thi đặt tại Trường tiểu học Đoàn Thị
Điểm. Tôi lo lắng một, mẹ lo gấp trăm ngàn lần. Nỗi lo
hiển hiện hết trên gương mặt khắc khổ của mẹ dù mẹ
cố giấu thế nào.
Sáng hôm đó, mẹ dậy sớm hơn thường ngày,
làm hết việc nhà ông Để rồi bồn chồn dẫn tôi đi thi. Mẹ
Gian Truân chỉ là Thử Thách 25
26. chuẩn bị cho tôi một gói xôi, một chai nước nhỏ và căn
dặn tôi những điều quen thuộc mà bậc cha mẹ nào cũng
dặn con trước buổi thi: nhớ làm bài cẩn thận, nhớ canh
chừng thời gian, nhớ viết rõ ràng... Những lời dặn dò
quen thuộc và bình thường ấy khi được phát ra từ
những người mình yêu thương nhất lại có sức mạnh
thật to lớn.
Đến trước cổng trường thi, mẹ ôm lấy tôi, đặt
một nụ hôn lên trán tôi, nhắn nhủ lần cuối: “Ráng nghe
con!”. Tôi vòng tay ôm chặt mẹ rồi nói lời chào tạm
biệt. Tôi quay lưng nhưng không cất bước được bởi
bàn tay mẹ vẫn siết chặt lấy tay tôi. Tôi cảm nhận được
sức nóng hừng hực, cái run rẩy và những giọt mồ hôi
lạnh từ tay mẹ truyền sang. Tất cả hồi hộp, lo lắng của
mẹ trong thời gian qua dường như cô đặc lại trong cái
siết tay thật chặt ấy. Tôi hiểu mình là niềm hy vọng, là
hạnh phúc lớn nhất của đời mẹ. Tôi không được phép
thất bại. Tôi nhìn mẹ, mỉm cười rồi bước vào trường
với miên man cảm xúc.
Kỳ thi gồm có ba bài kiểm tra: luận văn, toán,
khoa học thường thức. Trong đó, luận văn và toán là
hai bài thi chính. Buổi sáng thi môn luận văn, tôi làm
bài với tâm trạng phấn khởi, những gì đã học được trí
nhớ tôi xâu chuỗi chính xác và áp dụng vào bài làm.
Tôi chỉ mất 2/3 thời gian để hoàn thành bài thi.
Giờ nghỉ trưa, tôi lấy gói xôi mẹ cho lúc sáng ra
ăn, lòng lẫn lộn niềm vui, sự hồi hộp lẫn nỗi tủi thân.
Vui vì làm tốt bài thi luận văn, hồi hộp vì còn hai bài
26 Gian Truân chỉ là Thử Thách
27. thi vào buổi chiều và hơn hết là tủi vì không có mẹ ở
đây. Tôi chợt nhìn sang những người xung quanh và
bắt đầu chìm vào những luồng suy nghĩ khác. Tôi nhận
ra cuộc sống là sự đan xen các mảng màu tối - sáng,
các thái cực khác nhau. Có thí sinh quần là áo lụa, cũng
có người giống tôi - mặc áo rách lỗ chỗ như không thể
rách thêm. Có người chỉ có gói xôi nhỏ xíu mà nhâm
nhi mãi vì sợ… nhanh hết, lại có người ăn không hết
phải vứt bỏ. Có người cha mẹ đứng trông ngóng, có
người không một người thân ở bên. Mọi thứ xung
quanh muôn màu, muôn vẻ, nhiều sắc thái, tâm trạng.
Khi quan sát như thế, cảm giác buồn tủi, hồi
hộp, lo sợ trong tôi bỗng tan biến. Những mảng màu tối
- sáng luôn hiện hữu cạnh ta, nhưng đôi khi tối hay
sáng là do góc nhìn, suy nghĩ, thái độ của mỗi người.
Và trong chính những mảng màu đó, mình có thể pha
trộn những màu sắc khác. Tôi có một người mẹ nghèo,
ốm yếu, đang vừa quần quật làm việc cho nhà chủ, vừa
bồn chồn lo lắng cho kỳ thi của con. Tình yêu lớn lao
của mẹ đủ khiến mảng màu tưởng như tối trong cuộc
đời tôi chuyển sang sắc màu tươi sáng hơn. Tôi cũng sẽ
xoay chuyển màu sắc cuộc đời tôi, mẹ tôi bằng những
cố gắng của ngày hôm nay.
Nghĩ một hồi, tôi thấy lòng bình yên lạ thường.
Giờ thi buổi chiều đã đến, toán là môn quan trọng nhất,
tôi bước vào phòng thi với tâm trạng thoải mái, tự tin.
Nhờ vậy, tôi hoàn thành bài thi trước giờ quy định
không mấy khó khăn trong khi những thí sinh khác còn
đang cắn bút, loay hoay với những con số, câu hỏi. Rời
Gian Truân chỉ là Thử Thách 27
28. phòng thi, tôi đã thấy bóng dáng hao gầy của mẹ ẩn
hiện xa xa ngoài cổng trường. Tôi lao thật nhanh rồi
vấp té ngay trước cổng. Mẹ hoảng hồn chạy đến kéo tôi
dậy. Tay chân tôi rướm máu nhưng trái tim tôi như
đang được tiếp thêm hàng ngàn lít máu. Mẹ luôn là
mảng màu sáng nhất đời tôi!
***
Đúng một tuần sau, vào một buổi chiều, hai mẹ
con tôi đang quét dọn ngoài vườn thì ông Để bước tới,
nói: “Thằng Trung đậu rồi! Là nhờ tôi gửi gắm đó!”.
Câu nói ấy đến tận bây giờ vẫn chưa khi nào rời khỏi
trí nhớ tôi. Chính xác là câu đó! Mẹ nghe xong đứng
lặng im như không tin vào tai mình. Mắt mẹ đỏ hoe, từ
khóe mắt nhăn nheo những giọt nước mắt tuôn rơi.
Trước đây mẹ chỉ khóc vì buồn tủi còn ngay
giây phút này, đó là những giọt nước mắt hạnh phúc.
Ước mơ của mẹ đã thành hiện thực! Con mẹ sẽ lại
được đến trường, được đi về phía tương lai tươi sáng.
Những tháng ngày khổ cực bỗng dưng tan biến trong
tâm trí mẹ. Cái lưng gù đau buốt, đôi tay chai sạn hay
những nếp nhăn trên gương mặt mẹ chẳng có nghĩa lý
gì. Thời gian qua mẹ đã chịu đựng quá nhiều. Mẹ như
được hồi sinh trong giây phút hạnh phúc ấy.
Ngay sau hôm ông Để báo tin, tôi đến Trường
trung học Hàm Nghi để dò danh sách thí sinh trúng
tuyển. Dù đã được báo trước kết quả nhưng nỗi hồi hộp
vẫn thổn thức trong lồng ngực và hiển hiện cả trên
gương mặt tôi. Kết quả đúng là tôi trúng cử! Tôi nhớ
28 Gian Truân chỉ là Thử Thách
29. rõ đã làm bài tốt nhưng vẫn không tin được là mình đã
đậu.
Một điều ngạc nhiên nữa là tôi được chuyển qua
học ở Trường Quốc Học ở phía bên kia sông Hương.
Đó là trường nổi tiếng nhất Việt Nam, chỉ tuyển những
học sinh xuất sắc và chỉ nhận học sinh đệ nhị cấp (tức
lớp Đệ Tam, Đệ Nhị và Đệ Nhất, tương đương lớp 10,
11, 12 ngày nay). Tôi đem câu hỏi này đi hỏi nhiều
người nhưng không ai biết. Khi tôi hỏi ông Để, ông chỉ
nói một câu: “Không biết!” với thái độ lấp lửng.
Tôi rất lo lắng vì Trường Quốc Học xa hơn
Trường trung học Hàm Nghi, liệu đôi chân nhỏ bé của
tôi có đi bộ nổi đến trường mỗi ngày không? Nhiều nỗi
lo khác ùa đến choáng lấy tâm trí tôi, khiến tôi rùng
mình: trường mới, bạn mới, cấp mới, thầy cô mới…Rồi
tôi chợt nhìn xung quanh và thấy rất nhiều bạn bè mặt
mày thất thểu, có đứa khóc thét lên, có đứa bị cha mẹ
đánh đòn vì không thi đậu. Hoàn hồn lại, tôi nhận ra
mình vẫn còn được đi học. Ánh sáng đã mở ra cho cuộc
đời của tôi, gia đình tôi. Mong ước, khát vọng của mẹ
con tôi nay đã thành sự thật. Niềm hạnh phúc lớn nhất
của những đứa trẻ nghèo là tiếp tục được đi học, tiếp
tục được viết tiếp ước mơ đổi đời.
Mọi thứ không hoàn toàn giống như giấc mơ của
tôi, nhưng con đường phía trước đang dần hé mở
những ánh sáng muôn màu hơn. Viễn cảnh ấy khác
hoàn toàn với những đứa bạn của tôi. Các bạn cũng
nghèo khổ, đói rách nhưng không may mắn đậu kỳ thi
Gian Truân chỉ là Thử Thách 29
30. đệ thất, thế là cuộc đời bước sang trang mới - mờ mịt
hơn, vất vả hơn. Công việc chăn trâu, làm đồng không
còn là để phụ giúp cha mẹ nữa mà sẽ trở thành công
việc chính. Có đứa đi học nghề làm mộc, hớt tóc rồi bắt
đầu bươn chải vào đời khi hãy còn quá nhỏ. Đó là con
đường duy nhất của những học sinh nghèo thi rớt. Rồi
thì cái điệp khúc nghèo - nghèo - nghèo sẽ bám riết lấy
họ đến suốt đời, không cách nào thoát ra được.
Quả thật thực tế buồn ấy kéo dài đến tận bây
giờ. Mỗi khi có dịp về quê cúng Tổ, tôi vẫn gặp lại
những người bạn đó với hoàn cảnh không hề đổi thay.
***
Trong những năm học ở Trường Quốc Học, tôi
dần trưởng thành và bắt đầu làm sáng tỏ được những
điều từng thắc mắc xung quanh việc tôi được vào học
ngôi trường danh tiếng này.
Thời đó, Trường Quốc Học chỉ nhận những học
sinh đệ nhị từ Trường Hàm Nghi và Trường Nguyễn
Tri Phương ở Huế; Trường Nguyễn Hoàng ở Quảng
Trị. Qua những lần trò chuyện với thầy cô và bạn bè,
tôi biết được vào năm tôi thi đệ thất thì Bộ Giáo dục
quyết định cho Trường Quốc Học thành lập thêm đệ
nhất cấp, tức là từ lớp đệ thất đến lớp đệ tứ (lớp 6 tới
lớp 9 ngày nay). Do đó, Sở Giáo dục quyết định chọn
những thí sinh trúng cử cao nhất của Trường Hàm Nghi
và Trường Nguyễn Tri Phương để thành lập bốn lớp đệ
thất. Đây là khóa đầu tiên của hệ đệ nhất cấp tại
Trường Quốc Học.
30 Gian Truân chỉ là Thử Thách
31. Khi biết được điều này, tôi vô cùng tự hào khi là
học sinh của ngôi trường giàu truyền thống và nổi tiếng
nhất Việt Nam. Nhưng đó cũng là lúc tôi bắt đầu lờ mờ
vén được bức màn bao nhiêu năm vẫn che phủ cuộc đời
mẹ và chi phối cuộc đời tôi. Ngày xưa, mẹ chỉ gửi tôi
thi vào Trường Hàm Nghi, chẳng có lý do gì mẹ gửi tôi
vào học một trường danh giá và khó vào như Trường
Quốc Học. Vậy tại sao tôi đường đường chính chính
được thông báo vào trường này? Nhớ lại sự phấn khởi
khi làm tốt các bài thi, tôi bắt đầu hiểu ra rằng, tôi thi
đậu đệ thất và vào được Trường Quốc Học là do sự cố
gắng của bản thân chứ chẳng hề có sự sắp xếp hay giúp
đỡ nào.
Tôi biết mình không phải học sinh xuất sắc toàn
diện, không phải là người luôn đứng đầu, nhưng chắc
chắn tôi học khá giỏi. Trong lúc nhiều bạn bè dùng tất
cả thời gian rảnh rỗi để mải mê vui chơi, tôi lại thường
vùi đầu vào sách vở. Tôi thích học, thích đọc, thích
nghiên cứu các bài tập, vì vậy kiến thức vào đầu tôi rất
nhanh. Còn một điều chắc chắn nữa: tôi phải xuất sắc
trong kỳ thi đệ thất thì mới được tuyển vào Trường
Quốc Học.
Từ những suy nghĩ đó, tôi mang những thắc mắc
của mình đi hỏi thầy cô, bạn bè hay những người làm
việc trong trường. Sau một thời gian, tôi lần tìm lại
được danh sách thí sinh trúng cử trong kỳ thi đệ thất
năm ấy. Khi cầm danh sách trúng cử trong tay, tôi thấy
tên mình đứng thứ 22 trong tổng số 360 thí sinh trúng
Gian Truân chỉ là Thử Thách 31
32. tuyển, có 120 thí sinh được tuyển vào Trường Quốc
Học.
Tờ danh sách trúng tuyển rơi khỏi tay tôi từ lúc
nào không biết. Một đứa trẻ đang lớn đủ hiểu chuyện gì
đã xảy ra. Nhiều câu hỏi xoáy quanh đầu tôi: “Ông Để
gửi gắm giúp tôi ư?”, “Nếu ông Để gửi gắm thì chắc
chắn tôi phải đậu áp chót, đậu thứ 359 hoặc đậu vớt
chứ sao lại nằm trong những người điểm cao như
vậy?”, “Nếu thật sự được gửi gắm thì tôi đã học
Trường Hàm Nghi, lý nào lại vào được Trường Quốc
Học?”... Chỉ có đáp án duy nhất cho tất cả câu hỏi ấy!
Câu nói của ông Để vào buổi chiều nào lại vang
vang trong đầu tôi: “Thằng Trung đậu rồi! Là nhờ tôi
gửi gắm đó!”. Câu nói đó giờ đây giống như gáo nước
lạnh tạt thẳng vào mặt tôi. Ngẫm lại thật nực cười. Tôi
cười mà nước mắt cứ ứa ra. Cả khi đã trở thành một
người đàn ông trưởng thành thật sự, tôi vẫn rơi nước
mắt mỗi khi nghĩ về những ngày tháng mẹ đi ở đợ cho
nhà ông Để. Hồi ức ấy vẫn còn nguyên vẹn trong tôi.
Tôi làm sao quên được bóng dáng mẹ tảo tần thức
khuya dậy sớm làm công không lương. Những giọt mồ
hôi mẹ tôi rơi, làn da mẹ tôi héo hắt, nhăn nheo, cơ thể
hao gầy… Ai trả lại cho mẹ những thứ đã đánh đổi phi
lý đó?
Cuối cùng, ở tuổi đang lớn, tôi đã hiểu được cái
mà người ta hay bảo là sự cay đắng của cuộc đời. Nó
cay nghiệt hơn cả những gì tôi có thể tưởng tượng. Nó
đắng hơn những vị thuốc mà mẹ thường sắc cho tôi
32 Gian Truân chỉ là Thử Thách
33. mỗi khi ốm đau. Mẹ sẵn sàng làm tất cả mọi thứ vì con,
còn người ta lợi dụng quyết tâm ấy để bòn rút sức lao
động của mẹ.
Tôi nhận ra cuộc đời không chỉ là những bài học
tươi đẹp được viết trong sách vở. Cuộc sống không
phải bức tường màu hồng do ta tự tô vẽ mà đôi lúc trở
nên xám xịt khi những bức màn bí mật bất chợt bị vén
lên. Tôi phải tập cách sống, tập cách nhìn nhận, suy xét
để để có thể bảo vệ những người tôi thương yêu, để
không bị ai lường gạt, bóc lột như mẹ.
Tôi không biết có nên cho mẹ biết sự thật cay
đắng này không. Cuối cùng, tôi quyết định giữ kín bởi
dù sao mọi chuyện đã qua. Nếu mẹ biết, chắc chỉ khổ
sở thêm. Thực tế là tôi đang đi học. Cứ để mẹ nghĩ rằng
những ngày tháng khó khăn, vất vả ở đợ không công
cho người ta, sống tằn tiện, thậm chí không có gì để mà
tằn tiện, đã được đền đáp bằng việc thấy tôi ngày ngày
chăm chỉ đến trường và học hành ngoan ngoãn.
Im lặng với mẹ không có nghĩa là tôi dễ dàng
quên, bỏ qua và tha thứ cho ông Để. Đã nhiều lần tôi cố
tìm một chi tiết hay bất cứ điều gì, dù là nhỏ nhất để
chứng minh ông Để từng tác động đến con đường học
vấn của tôi, cố tìm một lý do để tha thứ và thông cảm
cho ông. Nhưng tất cả vẫn là con số 0 tròn trĩnh. Đó là
đáp án chính xác nhất cho bài toán tôi phải mất nhiều
năm mới giải ra.
Sau này, khi trưởng thành hơn, đầu óc mở mang
hơn, tôi càng có thêm nhiều cơ sở để chắc chắn cho câu
Gian Truân chỉ là Thử Thách 33
34. trả lời đó. Câu chuyện nầy cũng khiến tôi bắt đầu nhìn
giới nhà giàu với cái nhìn khác. Tôi không thể khoanh
tay cúi chào ông Để như trước đây, không thể nhìn ông
bằng một sự thán phục đối với một người học cao, có
chức phận trong xã hội. Đơn giản vì ông ta không đáng
để tôi tôn trọng.
Tôi không thể chịu được khi nhìn thấy những kẻ
giàu có, quyền lực ức hiếp những người nghèo khổ
đang trong cơn bĩ cực. Thà họ thể hiện điều đó ra mặt
thì vẫn còn dễ chịu hơn việc mang bộ mặt đạo đức giả,
màu mè, hình thức để tô vẽ bản thân nhưng bên trong
lại bòn rút, bóc lột người khác thậm tệ. Tôi ghét những
kẻ đạo đức giả và vô lương tâm. Nhiều lần tôi tự hỏi, ai
sinh ra cũng có trái tim, mỗi trái tim đều biết đập để
sống, vậy sao có những trái tim chẳng đập như một con
người bình thường mà lại đập những nhịp nhẫn tâm,
tàn bạo trong lớp vỏ bọc nhân văn? Vì thất học, vì
không một tấc đất, những người nghèo rốt cuộc sẽ
không thể thoát khỏi kiếp nghèo. Họ sẽ bị những kẻ vô
lương tâm lợi dụng, bị đẩy vào vòng luẩn quẩn: nghèo -
thất học - bị lợi dụng - tiếp tục nghèo!
Một dịp cách đây gần 40 năm, khi đã ở tuổi
trưởng thành, tôi tình cờ thoáng thấy vợ chồng ông Để
giữa Sài Gòn tấp nập. Lúc đầu, tôi hơi ngỡ ngàng, sau
đó bao hồi ức hiện về, nỗi oán giận sôi lên trong lồng
ngực tôi. Một ý nghĩ đen tối lóe lên trong tôi: tông xe
vào họ để trả thù! Nhưng cuối cùng tôi không làm
được việc ấy vì lương tâm không cho phép. Ở đời mình
nên dùng cái tâm, dùng lòng vị tha để đối đãi, lòng hận
34 Gian Truân chỉ là Thử Thách
35. thù có thể giết chết ta. Quan trọng nhất vẫn là sống cho
hiện tại, quá khứ chỉ để hồi tưởng.
Ở góc nhìn khác, tôi nghĩ cần phải cảm ơn vợ
chồng ông Để vì đã cho tôi bài học đầu đời đắt giá,
giúp tôi nhận thức được nhiều điều. Đó cũng là tiền đề
cho hiện tại của tôi.
4. Thú đồng quê
Không ai có thể quyết định nơi được sinh ra hay
hoàn cảnh nào sẽ nuôi dưỡng mình. Sinh ra trong hoàn
cảnh éo le, lớn lên trong thiếu ăn, đói khổ, nhưng hơn
hết, tôi thấy mình may mắn. Tuổi thơ khó khăn nơi
làng quê Việt Nam nghèo khổ đã dưỡng nuôi, bồi đắp
trong tôi những kiến thức, kinh nghiệm, những bài học
vô giá về cuộc đời. Đó cũng chính là cơ sở và hành
trang chắp cánh cho tôi trong mỗi thời điểm, mỗi giai
đoạn sau đó. Những thứ đó không phải ai cũng có, nhất
là những người ở thành phố hoặc thuộc thành phần khá
giả.
Nhiều người có thể nói, có thể kể về những gì
được nhìn thấy thoáng qua hay đọc được ở đâu đó về
làng quê Việt Nam, nhưng những trải nghiệm thật sự
thì không dễ có. Có những thứ người ta chỉ nhìn lướt
qua, không kịp hiểu tận tường cốt lõi. Có những thứ
tưởng như dễ dàng nhưng khi đụng vào hóa ra lại vô
cùng khó khăn. Có những thứ tưởng như quen thuộc
nhưng lại chứa đựng bao điều kỳ diệu. Tôi may mắn
được trải nghiệm những thứ như vậy.
Gian Truân chỉ là Thử Thách 35
36. Như bao đứa trẻ khác ở vùng quê, tôi sớm biết
giúp đỡ gia đình việc đồng áng. Các công việc ấy hoàn
toàn không nhẹ nhàng với những đứa trẻ nhưng chúng
tôi không có lựa chọn nào khác. Những tháng ngày làm
việc vã mồ hôi trên đồng đối với đám trẻ con nhà quê
cũng không hẳn là thiệt thòi hoàn toàn bởi chính điều
ấy tạo nên tuổi thơ sinh động, khắc sâu vào tâm trí mỗi
đứa trẻ. Với tôi, đó là những mùa nước lớn cưỡi trâu,
những mùa khô hạn đi bắt ong, bắn chim hay những
thú tiêu khiển khác như ăn cắp trái cây, đá banh.
Những ký ức sinh động đó thật khó để tìm lại vì cuộc
sống bây giờ đã đổi thay rất nhiều. Ngày nay, vẫn còn
nhiều trẻ em khó khăn ở các vùng quê nhưng cuộc sống
các em có thể đang xoay theo những vòng quay khác.
Còn tôi thì mãi mãi không thể quay về tuổi thơ đẹp đẽ
ấy.
Người ta bảo tuổi già thường gắn với những tiếc
nuối. Dù đã đi qua con dốc bên kia cuộc đời nhưng tôi
chưa bao giờ nuối tiếc tuổi thơ đầy ắp kỷ niệm bên
đồng ruộng, những bầy trâu, những công việc thôn quê
dân dã và trò nghịch ngợm. Nghĩ về quãng thời gian
ngắn ngủi nghèo khó đầy thơ mộng ấy, chỉ có niềm
hạnh phúc đọng lại trong tôi. Và tôi cũng hiểu, đó có
thể là điều nhiều người mơ ước được trải nghiệm.
Cái nghèo đối với tôi không phải là đường cùng,
cũng không phải vì nghèo mà mình không được phép
sống vui vẻ. Bởi vậy tôi luôn lạc quan với cuộc sống
tuy đói rách về vật chất nhưng rất phong phú về tinh
thần. Tôi chưa hề bỏ qua bất cứ trò vui nào của trẻ thơ
36 Gian Truân chỉ là Thử Thách
37. để thay vào đó thời gian than vãn với ông trời về số
phận. Những vướng bận của hiện tại gian khổ không
thể ngăn tôi tận hưởng cuộc sống, vui cười và hy vọng
vào tương lai.
* Chăn trâu đâu chỉ có khổ
Tôi lớn lên giữa mênh mông ruộng đồng, sông
nước. Tuổi thơ tôi được đồng ruộng ôm ấp cùng những
con nước hay những ngày nắng chói chang đến đỏ da.
Từ nhỏ, tôi đã ý thức được mình rất nghèo và phải biết
đỡ đần mẹ. Lên 4 tuổi, tôi bắt đầu làm việc để san sẻ
gánh nặng với mẹ. Công việc đầu tiên trong đời tôi là
chăn trâu.
Ngày đó, mẹ con tôi ở trong túp lều nhỏ dựng
trên khoảng đất không rộng mấy của nhà bà nội. Các cô
chú bên nội ở ngay cạnh bên. Đều nghèo cả nên ai cũng
phải lam lũ làm việc đầu tắt mặt tối. Ít ra, các cô chú
còn có vài thửa ruộng để có cái mà phụ thuộc. Khi
được mùa, họ có cái ăn, thậm chí có lúc còn dư dả đôi
chút, lúc trái mùa thì tìm việc lặt vặt để sống qua ngày.
Trong khi đó, mẹ con tôi không có ruộng vườn để cày
cuốc nên chẳng có thứ gì để bấu víu, tìm được việc gì
để làm đã là may lắm. Nắng hay mưa, khô hạn hay lụt
lội, mẹ con tôi vẫn đói, chỉ khác là đói ít hay nhiều.
Ý thức được sự nghèo khổ của mình, tôi chưa
bao giờ dám kêu đói với mẹ mỗi khi bụng rỗng tuếch,
kêu ọt ẹt thảm hại. Tôi cũng chưa bao giờ dám than
Gian Truân chỉ là Thử Thách 37
38. mệt mỏi hay cực khổ khi phải làm bất cứ việc lớn, việc
nhỏ nào. Chỉ cần nhìn thấy đôi vai gầy rộc của mẹ ngày
càng gù xuống, những lo toan hiển hiện hết trên gương
mặt, làn da mẹ vốn thô ráp nay càng đen thui với quá
nhiều vết nám hay việc chị hai phải sớm nghỉ học để
nhường cho tôi được đến trường - là tôi thấy lòng quặn
thắt. Khi thấy cái nghèo khổ hằn rõ lên cơ thể của
những người phụ nữ thân yêu, tôi thấy mình càng nhỏ
nhoi hơn và tự xác định rằng mình phải cố gắng để
không làm mẹ khổ hơn.
Trong gia đình bên nội, tôi là cháu trai lớn nhất
nên thường được các chú nhờ chăn trâu giúp. “Tiền
công” của tôi chỉ là những bữa ăn trưa hoặc ăn tối. Tuy
những bữa ăn ấy cũng đạm bạc (vì các chú chẳng khá
giả gì) nhưng nhờ đó mà mẹ đỡ phải lo cho tôi vài bữa
ăn. Chỉ bấy nhiêu đó thôi nhưng tôi rất tự hào vì vừa tự
kiếm được bữa cơm cho bản thân, vừa giúp đỡ được
các chú phần nào việc đồng áng khi các em họ còn quá
nhỏ.
Công việc thường ngày của tôi là dẫn trâu ra
đồng ăn cỏ. Tùy theo mùa mà tôi dắt trâu đi sớm hay
muộn. Mỗi sáng, tôi thường phải dậy trước cả khi gà
gáy. Với một đứa trẻ 4 tuổi thì dậy sớm là cả một cực
hình. Thời gian đầu rất khó khăn, tôi nhờ mẹ đánh thức
nhưng lần nào cũng không dậy nổi. Một ngày, hai
ngày, ba ngày, rồi một tuần, không biết từ bao giờ, như
một thói quen, tôi luôn tự bật dậy trước khi mặt trời ló
dạng. Có thể vì hiểu gia cảnh nên tôi chấp nhận và
38 Gian Truân chỉ là Thử Thách
39. thích ứng được với những điều tưởng chừng thật khó
khăn như vậy. Khoảng thời gian cơ cực đó đã tập cho
tôi thói quen dậy sớm và duy trì điều ấy mãi đến bây
giờ. Dậy sớm đón bình minh, tận hưởng không khí
trong lành, tươi mới giúp tôi có tinh thần thoải mái. Đó
cũng là khoảng thời gian giúp tôi nhìn lại bản thân, gạt
bỏ những lo âu, muộn phiền nếu có và nạp năng lượng
cho ngày mới nhiệt huyết hơn.
Quay lại với công việc chăn trâu hồi nhỏ, vào
những mùa phải dậy sớm hơn, tôi thường hay bị cóng,
tay chân run cầm cập. Buổi sáng giá rét khiến chiếc áo
mỏng manh của tôi càng teo tóp lại. Cái lạnh đó đôi khi
sắp đánh gục tôi. Những hôm lạnh quá, tôi chỉ muốn
rúc mình trong tấm bao bố mà mẹ con tôi thường dùng
làm mền. Tôi không thể nhấc người ra khỏi nó. Nhưng
cuối cùng, dẫu không muốn, tôi cũng phải ngồi dậy, dắt
trâu đi ăn bởi nếu tôi không làm, lũ trâu sẽ đói.
Cái lạnh cắt da khiến những buổi chăn trâu trở
nên đơn độc, buồn tủi hơn. Dù sớm hiểu hoàn cảnh
nhưng tôi vẫn chỉ là đứa trẻ bình thường, không khỏi
có những cảm xúc ngây thơ, tủi thân. Có lúc tôi đã bật
khóc nhưng rồi tôi biết nước mắt chỉ là để giải tỏa
những nỗi buồn trong lòng chứ không thể giải quyết
được mọi chuyện, không thể thay tôi làm việc, không
thể ăn giùm tôi, không thể giải thoát gia đình tôi khỏi
cái nghèo.
Lúc này, những chú trâu như người bạn thân
thiết, tôi thường ôm và ve vuốt chúng để tìm chút ấm
Gian Truân chỉ là Thử Thách 39
40. áp. Mấy con trâu dường như cũng hiểu được cảm giác
của tôi nên đuôi vẫy vẫy như thể hiện sự đồng cảm,
khiến tôi phần nào thấy được an ủi. Ít ra tôi vẫn còn
những người bạn bốn chân đáng yêu bên cạnh.
Những mùa không phải dắt trâu đi sớm, tôi có
thể ngủ lâu hơn, không bị cái lạnh hành hạ, nhưng lại
kéo theo hệ lụy là đến trường muộn, bị giam ngoài
cổng, năn nỉ mãi mới được cho vào. Vào lớp với bộ
quần áo lôi thôi lếch thếch, tôi bị thầy cô la rầy một
trận và trở thành trò hề cho bạn học.
Hôm nào trời mưa, tôi không dắt trâu ra đồng
nhưng phải đội mưa đi cắt cỏ đem về cho trâu ăn. Mưa
nhỏ thì không nói gì, còn mưa lớn thì không thấy
đường đi, đường sá trơn trượt. Trong màn mưa, tôi thấy
con người thật nhỏ bé trước thiên nhiên và cũng nhận
ra rằng con người phụ thuộc rất nhiều vào thiên nhiên.
Dù cuộc sống tiến bộ và phát triển đến đâu, con người
cũng không thể điều khiển được thiên nhiên mà chỉ có
thể học cách thích nghi. Tương tự, con người không có
quyền lựa chọn nơi được sinh ra nhưng có thể thích
nghi và phát triển từ nền tảng đó.
Dẫu không ít vất vả nhưng tôi phải công
nhận rằng chăn trâu là một thú đồng quê tuyệt vời, là
một trong những ký ức đẹp nhất trong cuộc đời tôi.
Chắc nhiều bạn đọc từng ít nhất một lần nhìn thấy hình
ảnh cậu bé mái tóc ba vá ngồi trên lưng trâu thổi sáo.
Cậu bé ấy có chút chững chạc khi ngồi vững vàng trên
lưng trâu (đây là một độc chiêu, tôi phải luyện tập một
40 Gian Truân chỉ là Thử Thách
41. thời gian mới ngồi được như thế) nhưng thần thái cũng
rất hồn nhiên, tinh nghịch. Hình ảnh đáng yêu ấy có thể
khiến nhiều người thèm muốn.
Tôi cũng từng là cậu bé hạnh phúc và khiến
người ta thèm muốn như vậy. Cảm giác ngồi trên lưng
trâu tuyệt vời lắm, như thể bạn đang cưỡi cả thế giới
trên lưng, tiếng sáo như thể với tận trời cao. Khi lắc lư
trên lưng trâu, tôi thấy cứ như thể cuộc sống dừng lại,
lắng đọng, chỉ còn mình tôi và đất trời mênh mông.
Trong những giây phút đó, sự nghèo khổ, đói rách đều
tan biến, chỉ còn lại tình yêu bền chặt với đồng ruộng,
với bầy trâu, với từng thớ đất. Cuộc sống bình yên và
Tắm trâu - Ảnh: Trương Văn Hùng
Gian Truân chỉ là Thử Thách 41
42. tươi đẹp như vậy đó. Đừng bảo nghèo khổ là cái tội,
quan trọng là trong nghèo khổ, ta biết tận hưởng, nâng
niu và gìn giữ những giá trị đẹp nhất. Chính những điều
đó sẽ giúp chúng ta cân bằng và có thêm niềm tin vào
cuộc đời, có động lực phấn đấu cho một tương lai tươi
đẹp hơn, và khi nhìn lại chặng đường đã qua, ta có cái
để tự hào.
Nhiều người vẫn nghĩ chăn trâu tức là cho trâu
đi ăn cỏ và ngồi một chỗ trông nó. Thật ra không đơn
giản vậy. Ngoài việc hiển nhiên là cho trâu ăn cỏ thì
người chăn phải kiêm cả tắm trâu, dẫn trâu đi đạp lúa.
Mỗi trưa hè oi bức hay buổi chiều, tôi phải dẫn
trâu xuống sông để tắm. Tôi phải cọ xát thân trâu như
tắm cho những em bé vậy, chỉ khác là da trâu không
mềm mại như da em bé, thân trâu cũng không thơm
thơm mùi sữa! Còn nữa, trâu to gấp mấy lần tôi nên tôi
phải dùng rất nhiều sức và mất nhiều thời gian mới tắm
xong đàng hoàng cho trâu.
Cảm giác được bơi lội cùng trâu khoan khoái vô
cùng. Tôi thường cùng mấy đứa trẻ chăn trâu khác thi
chà xát cho trâu và đua cưỡi trâu. Vậy nên những lần
tắm trâu trở thành trận thủy chiến: mỗi đứa ngồi trên
lưng trâu, vừa chà vừa làm động tác như vị anh hùng
đang cưỡi rồng đánh giặc. Chưa đuổi được quân địch
thì mấy anh hùng đã lấm lem bùn đất, nhiều khi còn rớt
mất tiêu khỏi lưng trâu! Tắm cho lũ trâu xong, đứa nào
cũng ướt như chuột lột nhưng đều phấn khích ra mặt.
42 Gian Truân chỉ là Thử Thách
43. Ngoài tắm trâu, tôi còn dẫn trâu đi đạp lúa.
Công việc vất vả này chỉ tồn tại trong những thập niên
1950, 1960. Thời nay không ai dùng trâu đạp lúa nữa vì
đã có máy tuốt lúa, còn thời đó mọi người làm gì biết
tới máy tuốt lúa, và nếu có thì cũng không đủ tiền mua.
Với tôi, công việc này cũng là niềm vui. Lúa sau khi
gặt xong được người nông dân gánh về, chất thành
vòng tròn trên cái cươi nhà (tức cái sân). Trâu được dẫn
đi vòng quanh trên đống lúa đó. Sức nặng cơ thể và
bước đi chậm chạp của trâu sẽ tạo ra lực tách hạt lúa
khỏi thân lúa. Thông thường phải mất khoảng 6 tiếng
trâu mới hoàn thành công việc này. Sau đó, người nông
dân sẽ xới đống lúa lên để lấy hạt lúa. Phần thân lúa bị
tách ra gọi là rơm (hay còn gọi rạ) sẽ được tận dụng
vào những việc khác mà tôi sẽ đề cập sau.
Có một trải nghiệm thú vị trong giai đoạn đạp
lúa này mà tôi muốn chia sẻ với quý bạn đọc. Trong
quá trình dẫn trâu đi vòng vòng 6 tiếng, người dẫn trâu
khi có nhu cầu tiểu tiện hay đại tiện thì sẽ nhờ người
khác thay thế một lúc. Còn khi trâu có nhu cầu tương tự
thì phải giải quyết ra sao? Có thể cho trâu tiểu tự nhiên
trên đống lúa, nhưng đại tiện lại là vấn đề khác vì có
thể nó sẽ làm hư hết lúa, khiến nông dân thua lỗ. Đây
cũng là lúc người chăn trâu thể hiện khả năng và kinh
nghiệm.
Khi trâu muốn đại tiện thì đuôi nó thường vẫy
lên. Người dẫn trâu phải nhanh chân đi lấy đồ hứng
phân và đi theo sau trâu để hứng cho đến khi nó chấm
dứt. Bởi vậy người chăn trâu phải chăm chú canh
Gian Truân chỉ là Thử Thách 43
44. chừng từng cử chỉ của trâu để kịp thời phát hiện và xử
lý tình huống này. Phân trâu ướt, dẻo, không hôi, có thể
dùng cho rất nhiều việc, nhưng có lẽ những người
không quen với đồng quê chỉ thấy thôi đã gớm, nói chi
đến việc hứng phân.
* Vui như bắt ong, bắn chim, nướng khoai
Bắt ong, bắn chim là những thú vui quen thuộc
của người đồng quê. Với tôi, bắt ong còn liên quan đến
sự sống hằng ngày vì tổ ong thơm ngon là báu vật với
những người nghèo. Chúng có thể tạm thay thế thịt, cá
- những món xa xỉ mà chúng tôi không thể mua.
Ong thường làm tổ ở những bụi rậm kín đáo. Vì
biết cách bắt ong nên rất hiếm khi tôi bị ong chích. Ong
vốn kỵ khói nên có thể lợi dụng chính điểm yếu này để
đuổi chúng ra khỏi tổ. Chắc độc giả sẽ bất ngờ khi biết
phân trâu có thể dùng để tạo khói. Đó là bí quyết mà
chỉ những người sống ở đồng quê mới biết. Phân trâu
không có mùi hôi và khói bung ra rất nhiều, vì thế chỉ
cần lấy một ít phân trâu khô, đốt lên, cầm đi vào tổ ong
thì tự nhiên bầy ong sẽ bay khỏi tổ. Cũng vì tôi đang
cầm phân trâu nên lũ ong không dám lại gần mà chỉ
bay tán loạn, hòng mong thoát khỏi đám khói nghi
ngút. Tôi chỉ việc đợi ong bay đi hết thì lấy tổ ong đem
về nhà và sử dụng như những thức ăn quý giá.
Có hai cách ăn tổ ong. Cách thứ nhất là cần
dùng phân trâu nướng lên nếu muốn ăn ngay ở ngoài
44 Gian Truân chỉ là Thử Thách
45. đồng. Đến đây, tôi hy vọng quý độc giả đã bớt ngại
ngùng với phân trâu vì như đã nói, nó không hề hôi và
rất có ích trong nhiều trường hợp. Chúng tôi chất phân
trâu thành đống rồi đốt lên giống như bếp than hồng,
rồi cho tổ ong lên nướng. Sau khi nướng xong, chỉ cần
bóc lớp vỏ đen bên ngoài của tổ ong ra là có thể thưởng
thức ngay những con nhộng bên trong. Ngon tuyệt cú
mèo!
Cách thứ hai mà chúng tôi cũng thường làm là
mang tổ ong về nhà để dành hoặc xào với rau quả để
bữa ăn thêm bắt mắt, dinh dưỡng và ngon miệng.
Đi cùng thú bắt ong là trò bắn chim. Những khu
có nhiều ong thì chim chóc cũng không ít, vậy nên khi
đi bắt ong, chúng tôi thường mang theo cái ná làm bằng
cành cây và mấy sợi dây thun để bắn chim. Bọn trẻ
chúng tôi lại được dịp so tài bắn chim nảy lửa. Khi thu
hoạch tổ ong thì chúng tôi cũng đồng thời thu hoạch
được chim - chiến tích của những trận thi đấu đó. Ngay
sau đó, cánh đồng thơm lừng mùi thịt chim nướng và
ríu rít tiếng lũ trẻ con trong làng xúm lại xin ăn.
Đã nhắc đến những món nướng ngay ngoài đồng
thì không thể không nhắc tới khoai nướng. Chúng tôi đi
mót (tức đi lượm) khoai lang, khoai mì ngoài đồng
hoặc ăn cắp ở những thửa khoai nhà người ta. Khoai sẽ
được lùi vào đống trấu (vỏ của hạt lúa) rồi nướng lên.
Nếu dùng phân trâu để nướng thì củ khoai sẽ bùi và
ngon hơn rất nhiều vì phân trâu nóng hơn trấu. Mùi
khoai nướng thơm nồng, phảng phất khiến chúng tôi
Gian Truân chỉ là Thử Thách 45
46. đứa nào cũng chảy nước dãi nôn nóng chờ khoai chín.
Những ngày đông, khoai nướng còn là thứ sưởi ấm
những bàn tay lạnh giá và cái bụng trống rỗng của bọn
trẻ con nghèo ở quê.
Ăn khoai nướng bằng lửa phân trâu thật tuyệt,
hương vị thơm ngon ấy thật khó diễn tả hết bằng lời.
Có những hôm trẻ con trong làng tụ tập hết ở giữa cánh
đồng, vừa nướng khoai vừa chơi trò đuổi bắt, trò đố
vui. Những nụ cười hồn nhiên đến nghiêng ngả, tiếng
reo hò phấn khích và cả tiếng cãi vã khiến cả đất trời
ruộng đồng bao la như trở nên chật chội mà cũng thân
thương hơn.
* Những phi vụ ăn cắp vặt
Tuổi thơ ai cũng thường nghịch ngợm và bày đủ
trò để chơi. Trong những trò chơi của tôi và bạn bè có
trò ăn cắp vặt. Không chỉ ăn cắp khoai như đã đề cập ở
trên, chúng tôi còn thường ăn cắp trái cây của các nhà
trong làng. Hồi đó, xóm tôi có hai gia đình khá giàu có
với cơ ngơi rộng lớn là nhà bác Phú và nhà ông Hua.
Gia đình bác Phú rất nghiêm túc, lễ nghi, không thích
những trò nghịch ngợm nên cấm không cho con cái họ
chơi với những đứa trẻ nhà nghèo trong làng vì sợ vạ
lây.
Các con của bác Phú đều học cùng trường với
chúng tôi. Tuy vậy, có thể thấy rõ khoảng cách giai
cấp, giàu - nghèo giữa tôi, bạn bè tôi và họ. Họ đi học
46 Gian Truân chỉ là Thử Thách
47. thường có xe máy đưa rước còn chúng tôi đi bộ mòn
chân. Nhà chúng tôi không có thứ gì quý giá còn họ có
nhà cửa bề thế. Nhà bác Phú trồng rất nhiều trái cây
như nhãn, mít, ổi... còn nhà chúng tôi đến một cái cây
nhỏ xíu cũng không có. Mấy đứa con của bác Phú
thường chỉ kết thân với những đứa con nhà giàu. Học
trò ở trường cũng có sự phân biệt giai cấp rõ rệt và chơi
theo nhóm: nhà nghèo chơi với nhà nghèo, nhà giàu
chơi với nhà giàu, có vài trường hợp giàu - nghèo chơi
với nhau nhưng cũng có những trường hợp lợi dụng lẫn
nhau.
Vì khoảng cách và thái độ phân biệt giàu -
nghèo của họ mà gia đình bác Phú trở thành mục tiêu
để chúng tôi ăn cắp trái cây. Chúng tôi thường canh lúc
cả nhà họ đi ngủ để “hành động”. Mỗi phi vụ, chúng tôi
chỉ hái mỗi thứ một ít, vậy mà lúc kiểm chiến lợi phẩm
thì nhiều cứ như người đi thu hoạch bởi gia đình bác
Phú trồng rất nhiều trái cây.
Gia đình ông Hua thì bình dân hơn, có những
người con nhỏ tuổi hơn và có chơi với chúng tôi. Vườn
nhà ông rộng và cây trái nhiều lắm, vì tính nghịch
ngợm nên chúng tôi luôn canh chừng để trộm trái cây
tại vườn ông Hua. Nhà ông Hua có nuôi chó dữ,
thường cho chó vào các khu vườn để canh kẻ cắp. Mỗi
lần chúng tôi đến là mấy con chó sủa rầm trời. Thế là
chúng tôi tìm ra phương án khác là trèo tường ăn cắp,
có khi kiếm được cả một bọc trái cây giải khát giữa
những ngày nóng nực. Dĩ nhiên, cũng có những khi
Gian Truân chỉ là Thử Thách 47
48. chúng tôi bị chó rượt chạy tóe khói nhưng dù sao, đó
cũng là những kỷ niệm thật đẹp.
* Tôi là đội trưởng đội bóng
Bóng đá là môn thể thao vua, thời nào cũng
được ưa chuộng. Những đứa con trai từ nhỏ đã biết và
yêu thích đá banh, tôi cũng không ngoại lệ. Tôi thường
đá ở vị trí tiền đạo và đá khá tốt. Ngày đó, tôi thường
được giao băng đội trưởng chỉ huy đội bóng của mình.
Tôi bắt đầu nhận ra khả năng lãnh đạo của mình mỗi
khi đội giao đấu với các xóm hoặc làng khác. Ngay cả
khi chúng tôi chỉ tập đá chơi, tôi cũng làm rất tốt nhiệm
vụ sắp xếp, chỉ huy trận đấu.
Xóm tôi rất nhỏ vì chỉ là một bộ phận của làng.
Tuy vậy tôi vẫn thành lập được một đội bóng cho xóm
để tham gia đá banh giao lưu hay thi đấu cùng các đơn
vị khác. Để đá được khá tốt như vậy, tôi phải tập luyện
và chơi thường xuyên. Mà để được chơi thì tôi phải cố
gắng hoàn thành công việc của mình.
Mỗi chiều, mẹ chỉ cho tôi đi đá bóng khi tôi đã
xay hết mấy cối lúa trong nhà để hôm sau mẹ mang ra
chợ bán. Ở trong nhà xay lúa mà cứ nghe mấy đứa
trong làng í ới hò hét bên ngoài, lòng dạ tôi cứ như có
lửa đốt, thấp thỏm không yên. Tay đang xay mà đôi
mắt tôi cứ hướng ra ngoài đồng, tai tôi không có tiếng
cối xay mà chỉ toàn tiếng đồng bọn ngoài kia tập trận.
Vì tâm hồn ở ngoài đồng hòa nhịp với trái bóng nên
48 Gian Truân chỉ là Thử Thách
49. không ít lần tôi làm hư lúa và bị mẹ la quá trời. Cũng
có lúc tôi lơ là cho tay vào cối xay, suýt chút nữa tiêu
luôn bàn tay. Vậy mà tôi vẫn không chừa vì đá bóng đã
là niềm đam mê cháy bỏng của tôi lúc ấy.
Những đứa trẻ nhà nghèo chúng tôi chơi với
nhau một cách vô tư, không suy tính, không phân biệt,
chỉ cần có nhiệt tình là đủ. Đó cũng là những thứ tuyệt
vời mà chắc hẳn những đứa trẻ nhà giàu từng đôi lần
bẽn lẽn trộm nhìn và thèm muốn.
Tôi vẫn còn nhớ hình ảnh những cầu thủ nhí
ngày nào. Những đồng đội chí cốt ấy đã cùng tôi “vào
sinh ra tử” trong những trận quyết đấu với các đội ở
làng khác. Tôi không thể nào quên được tiếng chúng
bạn reo hò cổ vũ, tiếng gọi í ới mỗi buổi chiều, tiếng
bước chạy của từng đứa. Giờ đây, vì những đổi thay
trong cuộc sống, đội bóng ngày xưa mỗi người mỗi
ngả, có người không còn nữa, có người bặt vô âm tín.
Song kỷ niệm về những lúc cả bọn cãi vã, thậm chí
đánh nhau vì trái bóng, những lúc túm tụm ăn khoai
nướng hay bị người ta rượt bắt vì ăn cắp trái cây… -
vẫn vẹn nguyên như mới hôm qua.
Theo thời gian, con người có thể cách xa, thậm
chí không còn cơ hội gặp lại nhau, nhưng những kỷ
niệm sâu đậm thì còn mãi, nhất là khi chúng ta luôn
trân trọng và muốn gìn giữ. Cũng giống như tuổi thơ,
nó vẫn trong ta. Chúng ta không cần hối tiếc hay ước
mong sống lại thời tươi đẹp đó, bởi nó vẫn luôn trong
Gian Truân chỉ là Thử Thách 49
50. tâm tưởng, quan trọng là ta có thật sự muốn tìm kiếm
hay không.
5. Tuổi thơ kiếm sống
Không chỉ biết chăn trâu từ thuở 4 tuổi, tôi còn
bắt đầu làm quen với những việc mưu sinh khác để
kiếm tiền, kiếm cái ăn. Đối với những gia đình ở nông
thôn, cuộc sống hầu như phụ thuộc vào đồng ruộng.
Vậy nên không gì thảm bằng việc không có ruộng vườn
như mẹ con tôi. Mùa hè hay mùa gặt thì còn đỡ, đến
mùa bão lũ thì thật sự là cơn ác mộng.
Những người có ruộng thường quanh năm chỉ
biết cắm mặt vào ruộng đồng, cầu mong ông trời
thương tình không gây thiên tai. Mẹ con tôi còn cầu
mong nhiều hơn thế. Tôi thường tham lam mơ ước viển
vông rằng quê mình sẽ luôn rực nắng, không bao giờ có
bão lụt. Trời nắng tức là sẽ có người thuê mẹ con tôi
làm việc, tức là có miếng ăn để sống qua ngày, dẫu
người có đen thui vì nắng đổ lửa. Ám ảnh nhất là mùa
đông và những đợt bão lụt, mọi người chỉ biết nằm nhà
chờ ngày tháng trôi qua trong khắc khoải, phập phồng.
Ngay cả những người có ruộng còn không có việc để
làm thì huống gì những người làm thuê như mẹ con
tôi?
Nhưng rồi tôi cũng phải chấp nhận rằng không
có phép mầu nào có thể thay đổi thiên nhiên. Người
nông dân ở đâu cũng phải biết chấp nhận thực tế và cố
50 Gian Truân chỉ là Thử Thách
51. gắng. Thêm nữa, vì không phải lúc nào cũng có được
miếng ăn nên người nông dân luôn chắt chiu, trân trọng
từng thành quả lao động, dù là nhỏ nhất, bởi chúng
được tạo ra từ những giọt mồ hôi chân chính.
* Mót lúa, mót khoai và tấm lòng người
thợ gặt
Vào mùa hè và mùa gặt, tôi thường kiếm sống
bằng việc mót lúa, mót khoai. Tôi còn quá nhỏ để được
thuê làm những việc nặng nề, khổ cực như gặt lúa, xay
lúa, phơi lúa. Vả lại, cũng không ai dại gì thuê những
đứa trẻ với năng suất làm việc không thể nào bằng
người lớn Đó là những việc mà người ta thường thuê
mẹ tôi làm. Ngoài những công việc liên quan đến đồng
ruộng thì mẹ tôi cũng thường đi nấu ăn cho các gia
đình trong mùa thu hoạch.
Vào mùa gặt, các hộ nông dân thường huy động
toàn bộ thành viên trong gia đình để làm cho kịp. Vì
làm cả ngày nên họ không có thời gian đi chợ, nấu ăn.
Bên cạnh đó, nhiều chủ điền có nhiều ruộng nên thuê
rất nhiều nhân công và cần lo bữa ăn cho lực lượng
này. Đó cũng là cơ hội để mẹ tôi tận dụng khả năng nấu
nướng kiếm ít tiền nuôi chị em tôi.
Khi nấu ăn thuê, mẹ thường được ăn những bữa
ngon mà ít khi gia đình tôi có được. Mẹ cũng thường
Gian Truân chỉ là Thử Thách 51
52. xin đồ ăn thừa về cho chị em tôi. Đến cao điểm mùa
gặt, công việc rất nhiều, mọi người thường làm cật lực
nên các bữa ăn được các chủ ruộng đầu tư hơn. Vì vậy,
tôi cũng được hưởng ké những bữa ngon đó.
Mẹ đi làm suốt ngày, còn tôi thì không ai thèm
thuê, vậy là tôi chỉ còn cách đi mót lúa, mót khoai để
tích lũy lương thực cho những ngày đông lạnh giá và
bão lụt để phụ giúp mẹ phần nào. Hơn nữa, vào mùa
gặt, đồng quê vui lắm, nhà ai cũng tất bật, rộn ràng,
gương mặt ai cũng điểm nụ cười dẫu vất vả. Ở nông
thôn, mùa gặt mới là mùa đẹp, mùa vui nhất trong năm.
Thế nên ra đồng làm việc cũng là thú vui của những
đứa trẻ.
Mót lúa, mót khoai đơn giản là nhặt những cành
lúa, những củ khoai còn sót lại trên đồng khi người ta
đã thu hoạch xong. Cánh đồng lúc đó cũng là “thiên
đường” với lũ chim chuột. Vậy nên tôi phải giành giật
với những con vật kia để có cái mang về nhà tích trữ
cho mùa bão lụt. Cuộc chiến ấy không kém phần dữ
dội bởi đó đồng thời là cuộc đấu tranh sinh tồn.
Công việc của tôi thường bắt đầu lúc 3 hay 4 giờ
chiều - khi các chủ ruộng đã thu dọn xong. Tôi đi giữa
cánh đồng khô, tìm nhặt những cành lúa rơi rớt rồi bỏ
vào một cái bọc. Giúp tôi chống chọi với cái nắng hãy
còn gay gắt là cái nón được người ta cho, xài hết năm
này qua tháng khác. Qua mỗi mùa gặt, cái nón càng
ngả màu, càng sờn. Nó vốn có màu trắng, về sau
chuyển hẳn sang màu bạc rồi đen những vết thâm kim.
52 Gian Truân chỉ là Thử Thách
53. Cái nón như người bạn thân thiết cùng tôi đi qua bao
mùa gặt, bao cánh đồng nóng bức. Tôi quý nó lắm!
Bên cạnh người bạn nón, tôi còn một người bạn
khác không kém phần quan trọng là bạn dép. Bạn dép
giúp chân tôi bớt nóng khi đi lại trên đồng và không bị
những mảnh gai hay hạt lúa đâm chảy máu.
Có lúc những người nông dân làm công thương
cảm những người mót lúa nên cố ý làm không cẩn thận,
để lại vài cành lúa. Những cành lúa khẳng khiu, xấu xí
thì không nói gì nhưng khi nhặt được những cành còn
nguyên vẹn, tôi hiểu ngay đó là sự đồng cảm, sẻ chia
của thợ gặt. Có những hôm tôi đến mà mọi người vẫn
chưa thu hoạch xong, họ cho tôi vài cành lúa vì thấy tôi
tội nghiệp. Khi họ đã nhẵn mặt tôi mỗi ngày, dù tôi đến
khi họ còn hay đã đi về, tôi vẫn mót được kha khá lúa.
Với một đứa trẻ, đó là một đặc ân, một sự trân
trọng. Tôi luôn ghi nhớ và biết ơn những người nông
dân tốt bụng đó. Dù họ giúp tôi chẳng bao nhiêu nhưng
đã đủ làm tôi cảm thấy ấm áp và tin vào những điều tốt
đẹp ở con người.
Việc mót khoai cũng tương tự. Tôi thường đến
những cánh đồng thu hoạch khoai trước khi trời sụp tối
để lượm những củ khoai còn sót lại. Đương nhiên đó là
những củ khoai vụn, khoai sùng hoặc có hình dạng xấu
xí. Như thế đã là tốt lắm với tôi!
Tôi phơi số khoai và lúa mót được trên sân nhà
rồi sau đó đóng vào bao tời (tức bao bố), treo lên trần
nhà để tránh những con nước tràn đến vào mùa lụt. Đó
Gian Truân chỉ là Thử Thách 53
54. chính là nguồn thức ăn giúp mẹ con tôi đi qua những
ngày bão lụt lạnh giá.
Không phải lúc nào tôi cũng may mắn mót được
nhiều lúa và khoai. Nhiều khi mùa xuân rồi mùa hè đã
đi qua mà lượng thức ăn dự trữ tìm được quá ít. Vậy là
mùa đông ấy gia đình tôi ăn nhín từng chút một. Cũng
có khi túi lương thực quý giá ấy không may rớt xuống
nước lũ, khiến tôi và mẹ chỉ biết kêu trời!
* Tát cá, bắt cá và “thổ dân nhỏ tuổi”
Cá là loại thực phẩm chủ yếu trong đời sống
nông thôn bởi dễ tìm, dễ bắt. Vậy nên tát cá là công
việc kiếm sống của những gia đình nghèo khó ở thôn
quê. Công việc tát cá thì đơn giản lắm nhưng phải…
theo ý ông trời, tức là có sự may rủi. Có những đồng
ruộng khi vào mùa lũ, nước tràn đến, cá theo vào rất
nhiều. Sau mùa lũ, nước rút, cá không kịp rút hết - đó
cũng là khi các ao, hồ, ruộng, hói (con sông nhỏ) xuất
hiện những con cá còn sót lại.
Công việc của người tát cá là dùng bùn đất chặn
dòng chảy để cá khỏi bơi đi, sau đó dùng thau múc hết
nước ra và cuối cùng là bắt cá. Người miền Trung hay
gọi “múc nước” là “tát” nên công việc này mới tên gọi
là “tát cá”. Sỡ dĩ tôi nói có sự may rủi là bởi những con
cá còn sót lại đó có thể rất to, cũng có khi chỉ là những
con cá lòng tong nhỏ xíu, thậm chí có khi chỉ toàn rong
rêu đất đá. Tuy nhiên, trường hợp cuối ít khi xảy ra vì
54 Gian Truân chỉ là Thử Thách
55. vùng quê thường có rất nhiều ao, hồ, ruộng nên không
có cá ở chỗ này thì cũng có ở chỗ khác. Hơn nữa, nước
lũ tràn vào, chắc chắn ít nhiều sẽ có cá còn sót lại. Bởi
thế mà năm nào cũng vậy, cứ sau khi nước rút, tôi lại
chạy đến các con hói, ao, hồ tìm bắt cá. Dù là cá gì thì
tôi cũng vui. Cá to thì mang ra chợ bán hoặc đổi gạo,
cá nhỏ thì đem về nhà. Khi bắt được những con cá rất
to, những người cùng tát cá thường chia với nhau. Kỷ
niệm đi tát cá còn gắn với những hôm chúng tôi ngồi
tụm lại nướng cá ăn. Cá tuy nhỏ xíu nhưng gương mặt
ai cũng hớn hở sau cả một ngày hì hục tát nước, bắt cá.
Ngoài việc tát cá, tôi cũng thường đi bắt cá trên
sông. Bờ sông nào cũng có bụi rậm hoặc các hang ổ để
cá sinh đẻ hoặc lẩn trốn khi gặp nguy hiểm. Biết được
điều đó nên những người đi bắt cá thường ngâm mình
trong nước rồi đi mò dọc theo các bờ sông. Chúng tôi
phải vừa đi thật nhẹ nhàng, vừa canh chừng lũ rắn rết
trong bụi rậm, đám rong rêu trong nước, vừa phải quan
sát tìm cá và không gây tiếng động làm lũ cá chạy mất.
Cũng có lúc tôi bị rắn, đỉa cắn đau buốt. Những khi
hiếm hoi may mắn, tôi bắt được những con cá nằm
trong bụi rậm hay trong các hang ổ nhỏ. Dù vận may
trong công việc này không nhiều nhưng vì quá nghèo
khó, tôi phải tìm mọi cách để kiếm ăn và tồn tại. Chỉ
cần có cơ hội thì tôi sẽ cố thử, may mắn thì được chút
cá, chút tiền, ngược lại thì đành coi như tốn công.
Vì đi săn lùng cá ở nhiều nơi nên người ngợm
tôi dơ bẩn, cháy nắng, trông không khác gì thổ dân sinh
sống trong rừng rú.
Gian Truân chỉ là Thử Thách 55
56. * Đẩy đất dưới nắng hè
Hết mùa gặt lúa thì đến mùa hè nắng nóng.
Tranh thủ mùa khô, gia đình nào cũng chuẩn bị đổ đất,
xây cươi (cái sân) để bảo vệ nhà khi mùa lụt sắp tới.
Đổ đất là việc rất cần thiết và quan trọng đối với những
người ở thôn quê, đặc biệt là những vùng thường xuyên
chịu ảnh hưởng của bão lụt như quê tôi.
Đất dùng để xây cươi thường được lấy từ ngoài
ruộng. Vì đang mùa hè nên đất cứng kinh khủng, chủ
nhà thường phải thuê người cuốc (đào). Chỉ những
thanh niên trai tráng lực lưỡng, khỏe mạnh mới làm nổi
công việc nặng nhọc này. Họ dùng cuốc 3 răng (loại
cuốc có 3 cái chỉa) cuốc những khoảng đất cứng ngắc
lên. Tôi và một số bạn cùng trang lứa hoặc phụ nữ
được thuê đi hốt số đất vừa được cuốc lên mang về nhà
chủ. Chúng tôi thường hốt từng mảng đất, mỗi mảng
nặng khoảng 3 - 5kg, bỏ lên xe kéo hai bánh (xe dùng
bò để kéo) cho đến khi xe đầy (nặng khoảng 500kg) thì
cả nhóm bắt đầu kéo đi. Một người được phân công đi
trước cầm hai càng xe để kéo còn chúng tôi đẩy từ phía
sau. Khoảng cách từ ruộng cho tới nhà chủ thường từ
500 - 800 mét. Cứ như thế, chúng tôi vòng ra vòng vào
nhiều chuyến xe đất cho tới khi đầy cươi thì thôi.
Nhiều gia đình có cươi quá rộng nên phải dùng nhiều
đất và tôi phải đi đẩy đất nhiều hôm mới xong.
Công việc đẩy đất cũng rất vất vả. Dưới cái nắng
đổ lửa, những bước chân mệt nhọc in trên từng thớ đất
56 Gian Truân chỉ là Thử Thách
57. thấm biết bao mồ hôi của những người lao động cực
khổ. Đâu phải ai cũng muốn làm công việc này, có
người vốn không đủ sức, có người không chịu nổi thời
tiết khắc nghiệt nhưng vẫn cắn răng làm vì mưu sinh.
Không ít lần tôi chứng kiến cảnh nhiều người
đang làm thì ngất xỉu vì quá mệt. Nhưng rồi hôm sau
họ vẫn đến làm, có khác là họ mặc thêm một chiếc áo
khoác, đội thêm cái nón lá để phòng thân. Ai cũng cố
gắng làm để kiếm tiền, kiếm miếng ăn. Nếu lúc này
không cố gắng làm thì mùa đông sắp tới không chết vì
cóng thì cũng chết vì đói. Và dĩ nhiên, trẻ con chúng tôi
không đứng ngoài cuộc đấu tranh sinh tồn này..
* Làm “trợ lý” cho mẹ
Mỗi mùa mẹ tôi lại làm những công việc khác
nhau, tùy theo điều kiện thời tiết cũng như đời sống nơi
nông thôn. Tôi thường giúp mẹ một tay để mẹ đỡ cực
và hoàn thành sớm công việc.
Vào mùa hè, tôi thường phụ mẹ làm các việc
đồng áng. Tôi hay theo mẹ ra đồng, làm những việc mẹ
sai.Hết mùa gặt, mẹ chuyển sang nghề bán gạo. Mẹ
mua lúa về, chị em tôi xay lúa để ra hạt gạo. Thời đó
chưa có máy xay nên chúng tôi phải xay lúa bằng tay
với cái cối xay. Chúng tôi phải kéo tới kéo lui cối xay
cho đến khi hạt lúa tróc vỏ mới được. Hạt lúa tróc vỏ
thì thành gạo, còn vỏ của hạt lúa bóc ra được gọi là
trấu. Sau đó, mẹ dùng cái sàng tre tách hạt gạo và trấu
Gian Truân chỉ là Thử Thách 57
58. ra để dành cho những việc khác nhau. Rồi chị em tôi
bắt đầu giã gạo. Chúng tôi đổ gạo vào một cái cối, sau
đó dùng cái chày gỗ khá nặng để giã. Chúng tôi giã đến
khi hạt gạo không còn cám nữa. Hạt gạo khi chưa giã
được gọi là gạo lức, thứ mà thời nay người ta hay tìm
mua để ăn hay nấu nước uống nhằm chữa bệnh. Cám
sau khi giã xong được dùng cho heo ăn. Mỗi ngày, tôi
đều làm những công việc ấy để sáng hôm sau mẹ gánh
gạo lên phố bán.
Xay lúa - Ảnh: Google
Đến mùa bắp, mẹ chuyển sang bán bắp. Tôi chặt
từng cây bắp trong ruộng, rồi lặt bắp ra, đem về cho mẹ
nấu, thân bắp thì để dành đốt thay củi. Tôi thường dậy
58 Gian Truân chỉ là Thử Thách
59. rất sớm, phụ mẹ nấu bắp để kịp mang ra chợ bán buổi
sáng.
Ngoài những việc nặng nhọc như xay lúa, giã
gạo, chặt bắp…, tôi còn phụ mẹ những công việc trái
mùa khác như bán bánh mì, bán hột vịt lộn... Mẹ phải
làm nhiều nghề để kiếm cơm nên thường không buôn
bán cố định. Vì đời sống nông thôn còn nhiều khó khăn
nên việc buôn bán không khá khẩm mấy. Mẹ làm việc
cật lực, suy tính mọi đường để kiếm sống nhưng gia
đình tôi vẫn không khá lên, hôm nào đủ ăn là may mắn
lắm rồi!
Tuổi thơ kiếm sống của tôi có rất nhiều kỷ niệm.
Những vất vả song hành cùng những thú vui đồng quê
như hai mặt không thể tách rời. Tôi tìm niềm vui trong
công việc và tôi làm việc bên những thú vui. Đó là
những ký ức không thể phai nhòa trong tôi.
Những ngày tuổi thơ bên mẹ, bên đồng ruộng, là
những ngày tháng gian khổ thức khuya dậy sớm, dãi
nắng dầm mưa, mặn chát những giọt mồ hôi và cả nước
mắt, cả nỗi tủi nhục. Thế nhưng tôi vẫn thấy chừng ấy
chưa thấm vào đâu so với nỗi cực khổ gấp ngàn lần của
mẹ. Tôi không phải suy nghĩ quá nhiều như người lớn,
như mẹ, tôi có thể vô tư làm việc, dù mồ hôi nhễ nhại
nhưng tôi không nề hà vì vẫn còn bạn bè, còn những
thú vui trẻ con làm tôi cười tít mắt.
Thế giới trong tôi lúc bấy giờ như bức tranh
muôn màu mà mỗi ngày tôi có thể tô vẽ lên nó hàng
Gian Truân chỉ là Thử Thách 59
60. ngàn niềm vui và ước mơ trẻ thơ. Những ngày tháng
gian khổ đó đã giúp tôi hiểu rõ hơn giá trị của sức lao
động và biết cảm thông với mỗi số phận khó khăn.
* Căn nhà ọp ẹp thân thương
Khi tôi vào trung học, đời sống gia đình có phần
đỡ hơn vì chị tôi đã lớn và có chồng. Nhưng tôi vẫn
không thể nào quên được những ngày tháng ba mẹ con
sống trong căn nhà ọp ẹp hệt như túp lều rách nát, được
dựng trên phần đất nhỏ xíu nhà nội mà ba tôi được để
lại.
Căn nhà ấy cũng như bao căn nhà khác của
những gia đình nghèo ở nông thôn. Nhà được dựng lên
bởi bốn cây cột, mái được lợp bằng tranh, tường được
ráp bằng phên. Phên là loại tre được chẻ nhỏ và xếp lại
với nhau. Vào mùa hè, căn nhà nóng như một cái lò
nung với nhiệt độ quá cỡ. Ngược lại, vào mùa đông giá
rét, gió và khí lạnh lùa hết vào nhà qua các khe hở.
Mùa lũ thì căn nhà thường xiêu vẹo, lung lay.
Những ngày mưa, trần nhà thường bị dột, nước
mưa bắn xuống nền nhà như thể đang chơi một khúc
nhạc. Vậy nên cứ vào mùa đông, bốn bức phên phải
được tăng cường bằng tót và phân trâu. Tót là thân
dưới của cây lúa sau khi gặt xong, còn thân lúa được
gọi là rơm (rạ). Tót có thể xin được ở chỗ các chủ
ruộng, thường thì người ta sẵn sàng cho. Tót sau khi
xin về phải dùng liềm (loại dao vòng) để cắt rồi đánh
60 Gian Truân chỉ là Thử Thách