Actuele tendensen, waarbij Eindhoven als slimme én creatieve stad een sleutelrol vervult, bepleiten de oprichting van een nieuw laboratorium: Een Arts & Sciences Centre waarin cross overs tussen wetenschap, technologie, kunst en publiek debat het centrum van aandacht vormen.

1. ASE: Haalbaarheidsonderzoek &
aanbevelingen
1
Arts &
Sciences
Eindhoven
D eel 1: Ha al b a a r h e i d s on d e r z oe k & a a n b e ve l i n g e n

2. ASE:
Arts &
Sciences
Eindhoven
Haalbaarheidsonderzoek &
aanbevelingen
Opdrachtgever:
Gemeente Eindoven &
Stichting Alice
Opdrachtnemer:
BraM, organisatie voor muziek in Brabant
Auteurs:
Ben Peperkamp
Gosuin van Heeswijk
&
Erwin Roebroeks
Tilburg, juli 2008

3. 5
Inhoudsopgave
Aantekening vooraf 7
De e l 1 : Ha a l b a a rhe i dsonde rzoe k & a a nb e v e l i n g e n
1.1 Samenvatting en introductie: Arts Sciences Eindhoven 10
1.2 Definities, divergenties en convergenties 13
1.3 Enkele (historische) voorbeelden 17
1.4 Inbedding 23
1.5 Virtueel jaarprogramma 27
1.6 Globale SWOT-analyse, organisatiestructuur en financiën 29
De e l 2 : I nt e rv i e w s
2.1 Ludger Brümmer: directeur Institut für Musik und Akustik/Zentrum für
Kunst und Medientechnologie 39
2.2 Horst Hörtner: directeur Ars Electronica Futurelab 41
2.3 Joep Huiskamp: stafmedewerker Technische Universiteit Eindhoven 44
2.4 Jos de Mul: hoogleraar Erasmus Universiteit Rotterdam, Wijsgerige
Antropologie 46
2.5 Emile Aarts: vice-president Philips Research Eindhoven 50
2.6 Frank Madlener: directeur Institut de Recherche et Coordination
Acoustique/Musique Parijs 52
2.7 Konrad Boehmer 55
2.8 Robert Zwijnenberg: hoogleraar Universiteit Leiden, Theorie van de
Moderne Beeldende Kunst 57
2.9 René Paré: directeur MAD Eindhoven 62
Horst Rickels: docent/coördinator masteropleiding Interfaculteit
2.10
ArtScience/Beeld Geluid van Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten en
Koninklijk Conservatorium Den Haag, docent Nederlandse Film- en Televisie
Academie (NFTA) Amsterdam, docent Design Academy Eindhoven 63
2.11 Frens Frijns: directeur STRP Festival Eindhoven 65

4. 6 7
A a nt e k e ni ng voora f
Paragraaf 1.1 schetst onze aanbevelingen op hoofdlijnen. In de overige paragrafen
van deel 1 lichten wij deze toe en peilen wij de haalbaarheid van onze plannen. Daarbij
hebben wij ons gebaseerd op een analyse van enkele nationale en internationale
initiatieven op het gebied van de Arts Sciences en een reeks gesprekken die Erwin
Roebroeks in de loop van 2007 en 2008 met uiteenlopende deskundigen heeft
gevoerd. Voor een transcriptie van deze gesprekken verwijzen wij naar deel 2. Uit
de interviews is in de aanbeveling enkele malen geciteerd onder verwijzing naar de
paragraafnummers.
Prof. dr. Ben Peperkamp (Vrije Universiteit Amsterdam) en Drs. Gosuin van
Heeswijk (BRAM, Tilburg) schreven samen deel 1. Alle organisatorische en financiële
gegevens zijn indicatief; ze behoeven concretisering in het beoogde vervolgtraject.
Drs. Erwin Roebroeks (BRAM, Tilburg) is de bewerker en auteur van deel 2.
Wij danken Willemijn van der Linden MPhil (promovenda aan de Vrije Universiteit
Amsterdam) voor haar hulp bij de eindredactie.

5. 8 9
Deel 1:
Haalbaarheidsonderzoe k
a a n bevelin g en
Ben Peperkamp
Gosuin van Heeswijk

6. 10 ‘Innovatie komt vaak tot stand op de knooppunten tussen 11
disciplines, sectoren en praktijken.’
Wiebe Bijker e.a. 2002 1
De ontwerpers van technologieën op hun beurt zijn afhankelijk van de
esthetisering van hun producten – van design, maar ook van de verwachtingen,
de visies en de dromen die designers en kunstenaars koesteren. Deze ontwerpers
1 . 1 . Sa me nvatting e n int ro duct i e: profiteren bovendien van ideeën en impulsen met betrekking tot de (potentiële)
Arts Sc ie nc e s E indhov en benutting van hun innovaties. In die zin is er sprake van vervaging tussen de grenzen
van producenten en consumenten.4
De interactie tussen wetenschap en kunst – disciplines die in onze cultuur veelal De samenleving of het publiek ten slotte heeft belang bij kritische reflectie op de
zelfstandig worden beoefend – vormde het uitgangspunt van de expositie Design and effecten van technologisering van de (leef )wereld. Expositie, kennisoverdracht en
the Elastic Mind die in het voorjaar van 2008 door The Museum of Modern Art (MoMA) te participatie zijn middelen om op deze publieke fascinatie in te spelen.
New York was georganiseerd en door de internationale pers jubelend is onthaald. Mede op grond van deze actuele tendensen, waarbij Eindhoven als slimme én
Wetenschappelijke innovaties – onder meer op het gebied van de mobiliteit, de creatieve stad een sleutelrol kan vervullen, bepleiten wij de oprichting van een nieuw
nanotechnologie en de elektronica – bleken beslissende impulsen te geven aan het laboratorium – ASE: Arts Sciences Eindhoven – waarin crossovers tussen wetenschap,
werk van kunstenaars en designers. En omgekeerd: wetenschappelijk onderzoekers technologie, kunst en publiek debat het centrum van aandacht vormen. Daarbij
konden profiteren van de visies van designers en kunstenaars. Creativiteit en vatten wij ASE op
slimheid zijn in Design and the Elastic Mind in fascinerende transdisciplinaire projecten
gecombineerd. Op de expositie is ook werk van designers en wetenschappers uit - als een vitale werkplaats met een expliciete netwerkfunctie
Eindhoven getoond. Daarmee heeft de regio zich overtuigend in een internationale - waarin wetenschappers, technologen en kunstenaars
omgeving geprofileerd. 2
- in onmiddellijke relatie tot recente ontwikkelingen in cultuur en samenleving
Design and the Elastic Mind is exemplarisch voor een ontwikkeling in de moderne - dankzij een geavanceerde infrastructuur
kunst waarbij in toenemende mate van geavanceerde technologieën gebruik wordt - onderzoek (kunnen) doen naar de wetenschappen en kunsten in hun veelzij-
gemaakt. Dat geldt in het bijzonder voor de vele kunstenaars die profiteren van dige onderlinge betrekkingen.
digitale informatie- en communicatietechnologieën (ICT). Christiane Paul schrijft
daarover in haar studie Digital Art uit 2003: ‘It is certainly true that more and more De recente expositie van MoMA kan daarbij als voorbeeld dienen. Dat betekent
artists working in different forms of media – from painting, drawing, and sculpture onder meer dat de output van ASE divers en spraakmakend moet zijn. Wij denken
to photography and video – are making use of digital technologies as a tool of aan artistieke en wetenschappelijke publicaties, performances, expertmeetings en
creation for aspects of their art.’ De kunstproductie en kunstconsumptie zijn als
3
tentoonstellingen. Een geavanceerde website zal ruimte moeten bieden voor virtuele
gevolg daarvan de afgelopen decennia ingrijpend gewijzigd. Bovendien reflecteren exposities en – volgens een open source-protocol – een platform moeten vormen voor
kunstenaars in hun werk op de gevolgen van technologisering voor onze samenleving. de uitwisseling van informatie tussen alle betrokkenen. Zo zullen de uitgevoerde
Dat doen ze door in en met hun kunstproducten en -producties opvattingen over de projecten er (vanaf de eerste opzet tot en met de uitvoering en het publiek onthaal)
aard, de functies en de betekenissen van technologie en wetenschap te thematiseren zorgvuldig en aantrekkelijk moeten worden gedocumenteerd. Een educatief deel van
(of te verbeelden). deze site zal bovendien materiaal moeten bevatten waarmee (middelbare) scholieren
en studenten werkstukken kunnen samenstellen over thema’s die met crossovers tussen
1 Wiebe Bijker en Ben Peperkamp: Geëngageerde geesteswetenschappen. Verkenning voor de Adviesraad voor
Wetenschaps- en Technologiebeleid. AWT: Den Haag 2002: 104. Integraal op http://www.awt.nl. kunsten en wetenschappen verband houden. Jonge generaties koesteren daarvoor
2 Zie verder de catalogus Design and The Elastic Mind. MoMA: New York 2008. En http://www.moma.org/ex
hibitions/exhibitions.php?id=5632. Meer over de expositie in § 1.3. 4 Meer hierover in Maaike Lauwaert: The place of play; on toys, technological innovations and geographies of play. Maastricht
3 Christiane Paul: Digital Art. Thames Hudson: London 2003: 27. 2008. Dissertatie UM.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

7. 12 13
grote belangstelling. het College van Bestuur van deze Universiteit – verklaart bovendien dat ‘de High Tech
Voorts moet de output relevant zijn voor alle deelnemers. Daarbij denken wij in Campus […] een goede partner voor het laboratorium [zou] kunnen zijn’ (§ 2.3).
de eerste plaats aan de onderzoekers van de research en development-afdelingen van ASE ziet het als een uitdaging deze intentieverklaringen in de nabije toekomst te
hightech industries. Uit de gedocumenteerde praktijken van Philips’ Reserach Lab blijkt concretiseren.
dat de ontwikkelaars van nieuwe technologieën leren van designers (of ontwerpers) Verder moet ASE
en kunstenaars. Zij kunnen nieuwe gebruiksopties ontwikkelen en innovaties kritisch
evalueren. Hun belangen bij ASE zijn in de eerste plaats economisch. - et een breed spectrum aan projecten een eigen signatuur ontwikkelen waaruit
m
Ook sociologen en kunst- en cultuurhistorici moeten bij ASE betrokken worden. een hoge internationale ambitie spreekt;
Zij bestuderen de wijze waarop technologische innovaties culturele praktijken - ij gevolg streven naar een periodieke evaluatie en benchmarking, waardoor een
b
hebben gewijzigd, en welke gevolgen deze transformaties (kunnen) hebben voor, hoog zelfkritisch vermogen kan worden ontwikkeld, en
bijvoorbeeld, opvattingen over onze geschiedenis, onze canon, onze openbare ruimte - an meet af aan werken aan een transparante organisatie waarin volop aandacht
v
en onze locale en globale identiteit. ASE moet hen kunnen aansporen naar dergelijke is voor jong talent.
thema’s nieuw en uitdagend onderzoek te doen. Hun belang is in de eerste plaats
conceptueel. Eindhoven – met vele slimme HighTech laboratoria, de Technische Universiteit, de
Wanneer kunstenaars vertrouwd raken met de mogelijkheden en onmogelijkheden Design Academy en het vitale STRP Festival dat de veelzijdige relaties tussen kunst en
van nieuwe technologieën, kunnen zij innovatieve projecten initiëren. Hun belang bij technologie programmeert en uitdraagt – beschouwen wij daarbij als een natuurlijke
ASE is artistiek. vestigingsplaats voor deze creative challenge. Emile Aarts is uitgesproken kritisch over
Bij het geëngageerde publiek ten slotte staan de kunsten en de wetenschappen de artistieke infrastructuur van deze stad: ‘In Eindhoven is de technologiebasis sterk,
onverminderd in de belangstelling. Vragen naar de betekenis van de wetenschappen maar de kunstbasis [is] rampzalig slecht. Vergelijk het alleen al met Rotterdam’ (§
worden vaak gesteld, zeker wanneer deze ingrijpen in onze beleving van cultuur, 2.5). Zijn oordeel wordt door velen gedeeld. Met ASE – ingebed binnen een geheel
veiligheid, privacy, democratie, mobiliteit en gezondheid. ‘Crossovers van wetenschap, van vitale instellingen op het gebied van de kunsten en de wetenschappen – moet
technologie en populaire cultuur zijn uitstekende platforms om mensen bij te praten Eindhoven deze kritiek binnen een beperkt aantal jaren kunnen weerleggen. ASE stelt
en aan het denken te zetten over wetenschap en technologie,’ aldus Lucien Hansen zich mede ten doel aan de artistieke vitalisering van de stad een substantiële bijdrage
in een rapport voor Stichting Weten uit 2004.5 Ook hier liggen mogelijkheden die op te leveren.
tot op heden weinig zijn benut.
ASE moet zich bij dit alles oriënteren op recente ontwikkelingen op het gebied van
de Arts Sciences, zowel nationaal als internationaal. Wil ASE kans van slagen hebben,
dan zal het in ieder geval moeten aansluiten bij reeds bestaande (lokale en bovenlokale) 1 .2 De f i ni t i e s, di v e rge nt i e s e n conv e rge nt i e s
initiatieven en geëngageerd moeten opereren. Wij komen daarover nog te spreken.
Emile Aarts – natuurkundige en vice-president van Philips Research – zegt onder meer:
‘Wij doen […] mee om een back-up te geven, te helpen technologie te transfereren Over de betekenissen van de twee begrippen die in de afkorting ASE zijn samengebracht
en een goede aansluiting te maken in de discussie rond de verschillende activiteiten mogen intussen geen misverstanden bestaan. De Arts en Sciences vormen immers het
binnen Eindhoven.’ (zie voor het interview verder § 2.5). Ook de Technische Universiteit fundament van het laboratorium waarvan wij de oprichting bepleiten. Daarbij tekenen
Eindhoven is geïnteresseerd. Joep Huiskamp – stafmedewerker en woordvoerder van wij vooraf aan dat wij tussen technologie en (natuur)wetenschap geen fundamentele
(conceptuele) verschillen zien en wij het wetenschapsveld, overeenkomstig
5 Lucien Hanssen: ‘Verbeelding van wetenschap’. Stichting Weten: Amsterdam 2004: 8. Een samenvatting op http://
www.weten.nl/. internationale gebruiken, onderverdelen in een alfa-, bèta en een gammadomein.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

8. 14 15
Deze domeinen corresponderen grofweg met de geesteswetenschappen, de divergeren. Robert Zwijnenberg, hoogleraar Kunstwetenschappen aan de Universiteit
natuurwetenschappen en de menswetenschappen. van Leiden, die wij ten behoeve van dit haalbaarheidsonderzoek hebben gesproken,
Dé kunst bestaat niet. Het veld (dat wij hier opvatten als een geheel van betrokken zegt daarover enkele belangrijke dingen (§ 2.8). Hij stelt: ‘Kunst en wetenschappen
actoren, instituties en praktijken) is gedifferentieerd en specialistisch. Tot een brede doen écht verschillende dingen. […] Dat heeft hele specifieke redenen die te maken
spectrum behoren muziek, dans, literatuur, film- en video, beeldende kunst, digitale hebben met het doel en met de methode […]. Dat moet je scherp onderscheiden. [Arts
kunst, toneel en vormen van zogenaamde toegepaste kunst, zoals industrial design, Sciences] zijn verschillende disciplines.’
game design… En dit klassieke lijstje is verre van volledig. Waarom dan toch een pleidooi gevoerd voor de oprichting van ASE? Het antwoord
Elk domein of elke (sub)discipline heeft bovendien tot op grote hoogte eigen op deze vraag kan als volgt luiden. De divergenties die wij hebben genoemd, sluiten op
kunstopvattingen, methoden, artistieke ambities en tradities. Ze koesteren elk een specifieke punten geen convergenties uit. ASE wil dergelijke momenten van samenkomst tot stand
eigen infrastructuur (of netwerken), eigen publieksgroepen en eigen opvattingen brengen, onderzoeken en uitbuiten.
over hun maatschappelijke sociale betekenis (valorisatie). Pogingen deze veelheid Wij lichten dit als volgt toe. Beide domeinen ambiëren – elk langs eigen wegen
onder gemeenschappelijke noemers te brengen, zijn niet altijd zinvol gebleken. In – begrip en zingeving van onze pluriforme en complexe wereld. Ze cultiveren beide
veel gevallen doen deze geen recht aan de dynamiek van onze hedendaagse artistieke een reeks van begrippen, systemen of concepten, waarmee en ze betekenis proberen
praktijken, waarin velen differentiatie en innovatie cultiveren. te geven aan de materiele en mentale dimensies van onze wereld. Dat schrijft ook
Dé wetenschap en dé technologie bestaan al evenmin. Ook dit veld is veelvormig Eliane Strosberg, die in opdracht van de UNESCO in 1999 een studie naar dit thema
en specialistisch. Nationale en internationale universiteiten huisvesten instituten op heeft verricht: ‘art and science develop innovative concepts, often using subjects to
het gebied van de economie, de chemie, de informatica, de wiskunde, de biochemie, the same end. Giving birth to ideas and forms is what makes an artist or a scientist.
de geschiedenis, het recht, de mediastudies, de communicatiewetenschappen, To scrutinize the cosmos, examine nature of study the brain, are explorations
de bedrijfskunde, de psychologie, de natuurkunde en zo verder. En binnen deze common to both. Following parallel paths, art and science are in many ways mutually
disciplines vormen zich weer nieuwe specialisaties, terwijl oude verdwijnen. enabling.’6
Wetenschap is voor een belangrijk deel een doorlopend gesprek (dat als het goed is, Daarnaast zijn zowel de wetenschappen als de kunsten verankerd in onze
gevoerd wordt volgens helder geformuleerde regels). Oplossingen generen nieuwe leefwereld. Kunstenaars én wetenschappers (kunnen) reageren op ontwikkelingen
vragen. in de samenleving (vervuiling, armoede, gezondheid, onrecht) en in en met
Daar komt bij dat elk wetenschappelijk domein of elke (sub)discipline tot op hun werk een bijdrage leveren aan de begripsvorming. Bovendien vertrekken
grote hoogte eigen onderzoeksagenda’s heeft (een lijstje van actuele of nijpende zowel de Arts als de Sciences in toenemende mate vanuit overlappende of verwante
praktische en conceptuele vragen), conceptuele kaders (theorieën), methoden (die vraagstellingen. Joep Huiskamp - stafmedewerker en woordvoerder van het College
onder meer dicteren wat een deugdelijke wetenschappelijke uitspraak is) en eigen van Bestuur van de Technische Universiteit Eindhoven – is over de noodzaak van
(analytische) apparatuur. Intellectuele ambities en tradities kunnen ver uiteen lopen. gedeelde vraagstellingen overigens volkomen helder. ‘Wil je wetenschappers met
Hetzelfde geldt voor beleden opvattingen over maatschappelijke sociale betekenis kunstenaars laten samenwerken, dan moet er sprake zijn van gemeenschappelijke
(valorisatie). Een moleculair bioloog koestert een andere relatie met de samenleving vragen.’ En: ‘[coöperatie is mogelijk], mits gezamenlijke doelstellingen, problemen
dan een kenner van de oud Slavische literatuurgeschiedenis. Een quantumfysicus doet en uitdagingen worden gevonden’ (§ 2.3).
andere dingen dan een bedrijfspsycholoog. Niettemin hebben al deze deskundigen Robert Zwijnenberg verbindt daar heldere evaluatiecriteria aan: ‘Daarom moet je,
in onze kennissamenleving een eigen plaats gekregen. als je kunstenaars en wetenschappers laat samenwerken, van tevoren bepalen wat
De voorlopige conclusie die hieruit moet worden getrokken, ligt voor de hand. het resultaat zou moeten zijn en hoe je dat moet evalueren. De samenwerkingen die
Er bestaan geen eenduidige methodieken of (analytische) strategieën waarvan zowel
6 Eliane Strosberg: Art and Science. Abbeville Press: New York 2001: 13. Vertaling van een oorspronkelijk Franstalige
kunstenaars als wetenschappelijke onderzoekers gebruik maken. Arts Sciences publicatie van the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization [UNESCO] Paris 1999.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

9. 16 17
mislukken zijn samenwerkingen die vanuit een gevoel van “Wat leuk!” bij elkaar van ASE kan een dergelijke kennistransfer tot stand brengen.
worden gepropt, zonder dat van tevoren is nagedacht over wat men wil bereiken en Ook Jos de Mul typeert het effect van toenemende specialisatie op onze
over wat men wil evalueren’ (§ 2.8). ASE wil over dergelijke evaluatiemechanismen kennisproductie. Hij spreekt over ‘experts die vrijwel alles van vrijwel niets weten. Die
nadenken. Ze vormen een voorwaarde voor succes. Ze moeten daarom deel uit maken zijn ook nodig’. Hij vervolgt dan: ‘maar het is ook nodig dat er grote sprongen worden
van de periodieke benchmarking waarover wij eerder hebben gesproken (§ 1.1.). gemaakt, waar nieuwe vergezichten ontstaan’ (§ 2.4). Dergelijke ‘vergezichten’
Daarbij moet evenwel worden aangetekend dat wetenschappers en kunstenaars ook kunnen enkel in samenwerking tot stand komen. ASE wil deze samenwerking
kunnen profiteren van inzichten die zich volkomen onverwacht kunnen aandienen initiëren.
(van vormen van serendipiteit, zo men wil). Dergelijke momenten behoren evengoed
tot de onderzoeks- en kunstenpraktijk en moeten daarom binnen ASE worden
gecultiveerd.
Wetenschappers, technologen en kunstenaars kunnen elkaar tot slot vanuit hun 1 .3 E nk e l e ( hi st ori sche ) voorb e e l de n
complementaire posities inspireren en bekritiseren. ‘There is much in contemporary
science that can stimulate art’s […] respons to the world’, schrijft Siân Ede in haar
studie over Art Science.7 Omgekeerd geldt hetzelfde. Jos de Mul – hoogleraar ASE wil steeds een vertaalslag kunnen maken van abstracte vraagstellingen naar concrete
Wijsgerige Antropologie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam – spreekt in dit en uitvoerbare projecten (dat hopen wij in § 1.5 over het virtuele jaarprogramma meer
verband over de noodzaak van een ‘echte dialoog’. ‘[Bij een] echte dialoog, komen in detail te kunnen laten zien). Mede daarom is een bezinning op enkele historische
de gesprekspartners er anders uit dan ze erin gaan. Een dialoog wil zeggen dat je je én actuele voorbeelden noodzakelijk. In deze paragraaf willen wij bovendien laten
vooronderstellingen en je vooringenomenheden op het spel zet. Dat kan natuurlijk zien dat crossovers op dit moment grote belangstelling genieten.
ook plaatsvinden in een gesprek tussen twee wetenschappers, twee filosofen, of twee ASE staat in een rijke traditie. Ook in het verleden zijn de kunsten en de
kunstenaars. Maar vooral grensoverschrijdende contacten leveren mijns inziens vaak wetenschappen immers productieve relaties aangegaan. ASE moet zich op kritische
boeiende, creatieve dingen op’ (§ 2.4). Naar deze ´creatieve dingen´ wil ASE op zoek wijze tot deze geschiedenis verhouden. Zo heeft de schilderkunst geprofiteerd van
gaan door de ‘dialoog’ te bevorderen. de chemie van de verfpigmenten, terwijl de (kunst)fotografie zonder kennis van
Kunstenaars en wetenschappers werken binnen eigen paradigma’s of de optica nooit tot ontwikkeling had kunnen komen. Dankzij de technologische
specialisaties. Dat kan moeilijk anders nu onze kennis langs exponentiele lijnen innovaties van Philips ten tijde van Expo ‘58 (Brussel) heeft Edgard Varése (met
expandeert. De tijden dat ‘alle beschikbare kennis’ in één enkele persoon kon zijn Jannis Xenakis) zijn Poéme Electronique kunnen componeren én uitvoeren. ‘Visitors
‘verenigd’, liggen eeuwen achter ons. Gevraagd naar de vaardigheden die kunstenaars to the Pavilion were treated to a multimedia performance: 400 loudspeakers
en wetenschappers in ASE zouden moeten hebben, merkt Emile Aarts niettemin moving Varése’s composition through 3D space, projections of images, and text
op: ‘ze moeten “multidisciplinair” zijn. Dat ‘multi’ moet in de mens zitten, en niet by Le Corbusier.’8 De organisatie van een historische tentoonstelling over het
door de optelsom van teamleden worden bereikt. Denk aan Michelangelo’ (§ 2.5). thema Arts Sciences zou in het programma van ASE niet misstaan. Bij dergelijke
Deze stellingname verdient nuancering. Zowel kunstenaars als wetenschappers historische crossovers tussen kunsten en wetenschappen is er overigens geen sprake
worden tot vergaande specialisatie gedwongen; alleen dan kunnen zij excelleren geweest van eenrichtingsverkeer. Nieuwe technologieën hebben nieuwe expressies
in hun vakgebied. ‘Michelangelo’s’ bestaan niet. Realistischer is het te zeggen dat mogelijk gemaakt, terwijl deze weer nieuwe technologieën hebben uitgelokt in een
kunstenaars en wetenschappers vaak niet weten dat hetgeen zij doen relevant is (of dynamisch proces van wederzijdse beïnvloeding.
relevant kan zijn) voor andere partijen. Daarom is overdracht van kennis vereist in Dat is ook thans het geval. Onderzoek naar dat proces heeft daarom een hoge
een enerverende werk- en onderzoeksomgeving. Alleen een instituut met de ambities 8 Zie http://playtherecords.com/2006/06/edgard-varese-poeme-electronique.html. En: Make it new: le poème
électronique. Onderzoek voor de reconstructie van het Philips-paviljoen uit 1958 in Eindhoven. Stichting Alice: Eindhoven
7 Siân Ede: Art Science. Tauris: London 2005: 3.
2007.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

10. 18 19
urgentie. Dankzij ICT – dat velen zich in relatief korte tijd hebben eigen gemaakt tending of creating a virtual copy of acoustic environments.’11 Een recent project
– zijn cultuurconsumenten in staat gesteld media naar eigen goeddunken te onder dezelfde naam resulteerde in een geavanceerde ‘installatie met 192 speakers,
manipuleren. Muziekfragmenten, foto’s en films kunnen met digitale middelen en 8 subwoofers [die thans] permanent [staat] opgesteld in het Scheltema Complex
worden gekopieerd, bewerkt en herbewerkt. Het is relatief eenvoudig geworden in Leiden. Sonologie-studenten werken [er] onder begeleiding van Wouter Snoei
tekst, beeld en geluid binnen één representatie te combineren, waardoor (klassieke) (programmeur WFS interface, gastdocent) en Raviv Ganchrow (ontwerper en bouwer
genregrenzen vervagen. Richard A. Lanham sprak in dit verband over multimedialiteit van het speakerssyteem, docent Geluid en Ruimte) aan nieuwe implementaties van
als ‘an expressive surface which can mix word, written and spoken, with image and de software enerzijds en aan nieuwe elektronische composities speciaal voor WFS
music. A Wagnerian Gesamtkunstwerk […].’9 Aan dat ‘kunstwerk’ kunnen bovendien anderzijds.’12 Dat interdisciplinaire onderzoek zou overigens kunnen worden verdiept
video(film)fragmenten worden toegevoegd. De consequenties van deze expansie in de context van wat Philips ambient technologies heeft genoemd Per slot van rekening
voor het onderwijs en de (dagelijkse) cultuurpraktijk - die zich onder ander in leent het WFS-systeem zich bij uitstek tot integratie in een ‘huiselijke omgeving’ (‘The
steeds geavanceerder en uiterst populaire computergames manifesteert – worden essential enabling factor of the ambient intelligence vision is provided by the fact
nog nauwelijks overzien. Softwareontwikkelaars hebben zich in ieder geval van that current technological developments will enable the integration of electronics
deze praktijken rekenschap gegeven en hun producten vervolgens van nieuwe tools into the environment, thus enabling the actors, i.e. people and objects, to interact with
voorzien. Daarmee kunnen deze bewerkingsprocessen nóg efficiënter worden their environment in a seamless, trustworthy, and especially natural manner.’ Aldus
uitgevoerd. Praktijken van consumenten lokken productinnovaties uit. ASE wil Emile Aarts en Elmo Diedericks.13)
onderzoek naar dergelijke mechanismen binnen de creative industry bevorderen. Het samengaan van LaserTechnologies en publieke performances – waarbij kunstenaars
Het gebruik van ICT bij filmproducties heeft onder meer een virtuele Titanic beelden en teksten projecten op openbare gebouwen – heeft aanleiding gegeven
opgeleverd. Vele bioscoopbezoekers hebben daarvan bij het zien van de gelijknamige tot debat over de betekenis van licht in de openbare ruimte en over city-design. Het
film uit 1997 van James Cameron de tragische ondergang beleefd. ‘Cameron […] used initiatief nodigt bovendien uit na te denken over nieuwe vormen van reclame
scale models and computer-generated imagery to recreate the sinking of the ship.’10 branding en virtual graffiti.14 ASE zal, in een stad waar licht een prominente industriële
De effecten van zijn innovatieve beeldtechnologie laten zich niet enkel uitdrukken in én symbolische rol speelt, aan een dergelijk project een belangrijke impuls kunnen
termen van superieur amusement (de film leverde, naast vele oscars, een record omzet geven. Ook in deze context kunnen creativiteit en intellect samengaan.
op van circa 1,8 miljard dollar). Titanic heeft ook een nieuwe historische ervaring In 2000 werd de Braziliaanse kunstenaar Edoarda Kac in de gelegenheid gesteld
of sensatie gecreëerd, waarbij velen voor het eerst ‘als in het echt’ konden ervaren deel te nemen aan een project in een gentechnologisch onderzoekslaboratorium te
wat zij voorheen slechts uit verhalen hadden vernomen. De publieke discussies over Jouy-en-Josas (Frankrijk). Met genetisch materiaal, dat was geïsoleerd uit een kwal,
de kwetsbaarheid van moderne technologieën heeft dankzij deze filmproductie creëerde hij met behulp van DNA-recombinatietechnieken een fluorescerend (geel)
bovendien een nieuwe impuls gekregen. Technische innovaties brengen hier nieuwe konijn dat hij vervolgens als kunstwerk presenteerde en Alba noemde (alba, ‘wit’
representaties tot stand, die aan het denken zetten. in het latijn, is in de biologie een aanduiding voor ‘licht gekleurden’). Edoarda Kac
De combinatie van hedendaagse muziek met Sound Technologies Speaker Electronics heeft over zijn project onder meer gezegd: ‘Transgenic art, I propose, is a new art
heeft tot veelbelovende initiatieven geleid op het gebied van (muziek)composities en form based on the use of genetic engineering techniques to transfer synthetic genes to an
tot bezinning op nieuwe geluidservaringen – in de lijn dus van het fameuze project van organism or to transfer natural genetic material from one species into another, to
Varése uit 1958. ‘Wave field synthesis (WFS) is a spatial audio rendering procedure create unique living beings. Molecular genetics allows the artist to engineer the plant
9 Richard A. Lanham: ‘The Implications of electronic information for the sociology of knowledge’. Bijdrage aan 11 http://en.wikipedia.org/wiki/Wave_field_synthesis.
een congres uit 1993, getiteld: Technology, scholarship, and the Humanities: the implications of electronic Information. Te 12 http://sonology.org/NL/wfs.html.
downladen op http://www.cni.org/docs/tsh/Lanham.html. 13 Vgl. Ambient Lifestyle, From Concept to Experience. Philips: Eindhoven 2006: 9. Curs. van ons.
10 http://en.wikipedia.org/wiki/Titanic_(1997_film). 14 Meer over het ‘GraffitiResearchLab’ op http://graffitiresearchlab.com/?page_id=76.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

11. 20 21
and animal genome and create new life forms.’15 kunnen leren. Wat hebben de interacties tussen ontwerpers en wetenschappers in
Edoarda Kac wil met zijn werk een publieke discussie uitlokken over de relatie het laboratorium opgeleverd? Hoe kunnen best pratices in nieuwe projecten worden
tussen de mens en de natuur. Daarin lijkt hij met zijn fluorescerend konijn te zijn (her)gebruikt, zodanig dat er ook een economische winst kan worden geboekt?
geslaagd. Velen hebben zijn schepping als een provocatie ervaren en – veelal op De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO Den
internet - van hun verontwaardiging blijk gegeven. Waar liggen de grenzen van
16
Haag) heeft in 2007 kunstenaars en wetenschappers in de gelegenheid gesteld
ons streven de natuur tot op het niveau van het genoom naar onze hand te zetten? gedurende een half jaar samen te werken in zogenaamde CO-OPs. Dit project is door
Kunnen laboratoriumpraktijken leiden tot een vorm van expositie? Rond het Kitty Zijlmans – hoogleraar kunstwetenschappen aan de Universiteit Leiden - en
konijn heeft zich een gevoelig debat ontwikkeld waarin kritische opvattingen over Robert Zwijnenberg georganiseerd. Het uitgangspunt was als volgt geformuleerd:
wetenschap, technologie, kunst, ethiek, ideologie en politiek tegen elkaar worden ‘De domeinen van kunst en wetenschap belichamen, ieder op hun eigen wijze, de
uitgespeeld. Het project van Edoarda Kac kan worden beschouwd als een crossover gedeelde waarden van een gemeenschappelijke moderne cultuur. Welke nieuwe
tussen wetenschap, kunst en publiek debat waarin enkele fundamentele aspecten inzichten kan een verbinding van het artistiek-reflectieve en wetenschappelijk-
van onze eigen culturele orde ter discussie zijn gesteld. analytische denken opleveren? Welke (reflecties op de) processen van kennisproductie
Bovenstaande voorbeelden zijn alle binnen het kunstenaarsveld geïnitieerd. Dat ontstaan als kunstenaars en wetenschappers samenwerken aan de oplossing van
levert een veel te eenzijdig beeld op. Ook binnen het wetenschappelijke domein een onderzoeksvraag? Deze vragen vormen de opmaat voor CO-OPs.’17 ASE wil van
zijn immers succesvolle crossovers gestart. Philips maakt bij de ontwikkeling van dergelijke projecten leren. Discussies over dit project zijn immers in volle gang.
ambient technologies veelvuldig gebruik van media-estheten en industrieel ontwerpers. Annemarie Bos, hoofd Geesteswetenschappen van NWO, schrijft over dit tijdelijke
Philips heeft crossovers dus reeds in de praktijk geïntegreerd. Technologen overleggen samenwerkingsverband: ‘Kunstenaars en wetenschappers onderzoeken in dialoog,
met designers, vanuit gedeelde conceptuele en praktische vraagstellingen. Gelet op uitwisseling en samenwerking een thema of onderwerp dat beide partijen bezig houdt
Philips’ ambities, is zo’n multidisciplinaire benadering niet verwonderlijk. wij maar dat gewoonlijk binnen het eigen paradigma wordt onderzocht. De meerwaarde
citeren uit 365 days’ Ambient Intelligence research in HomeLab - Philips Research 2003: ‘Now ligt in de nieuwe, onverwachte kijk op transformaties die zich in de huidige
that many of our physical needs have been satisfied, we are turning our attention to maatschappij voltrekken.’18 Wetenschappen, kunst en een geëngageerde fascinatie
satisfying emotional, aesthetic, sensory and even spiritual needs, with moments of voor maatschappelijke transformaties liggen hier in elkaars verlengde. ASE wil deze
entertainment and experience no longer seen as extraordinary events but very much lijn voortzetten en intensiveren en de resultaten daarvan kunnen exposeren.
a part of everyday life.’ ‘Emotional’,‘aesthetic’, ‘sensory’ en ‘spiritual’ zijn begrippen Wisselwerkingen tussen kunsten, wetenschappen en technologie genieten
die in artistieke, filosofische en psychologische domeinen zijn geijkt. Om hun doelen bovendien nationale en internationale museale aandacht. Wij hebben reeds gewezen
te verwezenlijken, beschikt Philips over ‘a multidisciplinary team of sociologists, op de expositie Design and the Elastic Mind in het Museum of Modern Art te New York (MoMA)
anthropologists, psychologists, designers and researchers’. Zij maken onder meer van februari tot mei 2008, waaraan enkele Eindhovense designers en wetenschappers
gebruik van ‘established observational, ethnographic and user research techniques hebben deelgenomen. De expositie stelt de dynamische interacties tussen design,
and methods’. This “observational” research is embedded in an integrated approach wetenschap en publiek centraal. Wij citeren de curator, Paola Antonelli.19 ‘Design and
that offers a richer understanding of the complexities of today.’ ASE streeft naar een the Elastic Mind […] focuses on designers’ ability to grasp momentous changes in technology,
vergelijkbare ‘integrated approach’ en wil daarom van de ervaringen van Philips science, and social mores, changes that will demand or reflect major adjustments in
human behavior, and convert them into objects and systems that people understand
15 http://www.ekac.org/transgenic.html. Curs. van ons.
16 Zie voor enkele reacties: http://www.ekac.org/fdeb.html: ‘Genetic research may very well be a medical revolution and use’ (cursivering van ons).
for our species, and eventually for all species on the planet. Through this science, the possibilities are endless: the
irradication of certain diseases and disabilities, healthier fruits and vegetables, perhaps an end to extinction for
17 http://www.co-ops.nl/. Zie voor een (eerste) verslaglegging van de resultaten Kitty Zijlmans en Robert Zwijnenberg
certain species. But with these benefits comes a responsibility to the lives that are effected, or created: to respect (eds.): CO-OPs: Interterritoriale verkenningen in kunst en wetenschap. De Buitenkant: Amsterdam 2007.
their ability to live a life free of suffering and with the purpose for which they evolved.) De Google-zoekcombinaties 18 In CO-OPs 2007 (zie noot 17): 11.
´Kac - Bunny - discussion’ levert vele hits. 19 http://www.moma.org/exhibitions/exhibitions.php?id=5632.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

12. 22 23
Van deze ‘exploration of the relationship between design and science’ geeft de 1 .4 Inb e dd i ng
internetsite van MoMA een indrukwekkend overzicht. Warna Oosterbaan schrijft in
de NRC van vrijdag 14 maart 2008: ‘De tentoonstelling wil laten zien hoe ontwerpers
een brug slaan tussen geavanceerde technieken en het dagelijks leven.’ En: ‘het [zijn] ASE moet voor alles streven naar een heldere inbedding in een geheel van lokale en
ontwerpers die de technische mogelijkheden in bruikbare toepassingen omzetten. bovenlokale instituten en instellingen. Daarbij moet ASE kunnen profiteren van reeds
[…] Ontwerpers hebben een speciale gevoeligheid voor de belangrijke veranderingen bestaande expertise en netwerken (we noemden reeds NWO, Philips en TU/e), én
in de techniek, wetenschap en samenleving, en ze kunnen die veranderingen omzetten werken aan een eigen heldere signatuur. Transdisciplinariteit – waarbij de Arts en
in bruikbare objecten en ideeën. Behalve vormgevers zijn ze dus ook steeds meer de Sciences evenredig zijn vertegenwoordigd – én engagement – waarbij men zich gevoelig
interpretatoren van de tijd aan het worden.’ Wie interpreteert, probeert betekenis te toont voor publieke debatten – zijn bij het ontwikkelen van deze signatuur van groot
geven aan complexe verschijnselen. ASE wil dergelijke processen van betekenisgeving belang. ASE moet een laboratorium zijn waarin alle beoogde partijen gelijkwaardig
stimuleren en faciliteren. kunnen participeren.
Ook in Nederland zijn recentelijk enkele (kortlopende) projecten geïnitieerd. In In deze paragraaf bespreken wij – enkel ter oriëntatie - een aantal instituten en
Territorial Phantom - een expositie van Montevideo te Amsterdam, dat ‘zich de opdracht instellingen, waarmee in de nabije toekomst allianties kunnen worden overwogen.
[heeft] gesteld een vrije ontwikkeling, toepassing, verspreiding van, en reflectie op Daarmee heeft dit deel van onze aanbeveling onontkoombaar een sterk opsommend
nieuwe technologieën binnen de beeldende kunst te bevorderen’ - werd het publiek karakter. Een uitvoeriger typering van het Ars Electronica Futurelab in Linz (Oostenrijk)
onlangs nog aan het denken gezet ‘over de beleving van ruimte’, onder meer in en het Zentrum für Kunst und Medientechnologie ZKM te Karlsruhe (Duitsland) vindt men
relatie tot het gebruik van GPS-systemen. En het Center for Society and Genomics (CSG),
20
respectievelijk in § 2.2 en § 2.1. Ze zijn in het kader van dit project gevisiteerd om te
gevestigd aan de Radboud Universiteit te Nijmegen, heeft de Australische kunstenaar kunnen leren van hun praktijken.
Oron Catss te gast die – in de lijn van Kac – gevraagd is het maatschappelijk debat Op lokaal (stedelijk) niveau opereert MAD Eindhoven. ‘MAD emergent art center is
over genetica met zijn eigen transgenetische werk te voeden.21 laboratory, platform and provider on the intersection of art, science and technology.’22
De conclusie laat zich raden. Arts Sciences zijn hot. Discussies over de implicaties Deze doelstelling stemt overeen met de ambities van ASE. De instelling heeft echter
van de technologisering van onze wereld gaan onverminderd door. ASE moet én kan te weinig slagkracht en beschikt bovendien over een klein budget. ASE wil veel verder
daar nu van profiteren door zich binnen korte tijd als een vitaal netwerkcentrum reiken. Uiteraard moet ASE gebruik maken van de kennis die MAD heeft vergaard.
te ontwikkelen waarin deelnemers aan deze debatten kunnen worden uitgenodigd. Maar intensieve samenwerking ligt niet onmiddellijk voor de hand. De inhoud van
Hier liggen kansen, die benut moeten worden. het interview met René Paré – conceptontwikkelaar en directeur van MAD – is op
onderdelen immers weinig realistisch (zie verder § 2.9). wij krijgen de indruk dat
deze instelling te weinig op recente ontwikkelingen heeft kunnen inspelen.
MU Eindhoven is voor ASE belangrijker. Het is interdisciplinair opgezet en heeft –
binnen korte tijd – een groot prestige verworven. MU beweegt niettemin in een andere
richting . ‘MU richt zich [immers] op kunst in relatie tot architectuur en vormgeving,
kunst in relatie tot populaire cultuur en kunst in relatie tot nieuwe media.’ Maar van
haar expertise kan ASE zonder twijfel profiteren, zeker waar het haar kennis van ‘de
nieuwe media’ betreft.
De noodzaak om samenwerking te zoeken met Philips, TU/e en Brainport – een
20 http://www.nimk.nl/nl/. Over deze expositie schrijft Wieteke van Zeil in ‘Verbeelding van een ansichtkaartgevoel’.
In: De Volkskrant van 5 april 2008. succesvol samenwerkingsprogramma tussen lokale en bovenlokale overheden, het
21 http://www.society-genomics.nl/. Over het werk van Catts bericht Peter Giesen in ‘Menselijke zenuwcellen die een
potloodtekening maken’. In De Volkskrant van 19 april 2008. 22 http://www.dse.nl/user/view/1522.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

13. 24 25
bedrijfsleven en kennisinstituten - is hierboven meer dan eens bepleit. ASE wil van meet prestigieuze kunstenaars aan zich heeft weten te verbinden – bereid zou kunnen zijn
aan intensieve samenwerking tot stand brengen met onderzoeksgemeenschappen, aan exposities en publicaties steun te verlenen.24
de industrie en het bedrijfsleven. Voor de opvattingen van Emile Aarts verwijzen wij Op bovenlokaal (landelijk) niveau moet worden gezocht naar allianties met
opnieuw naar § 2.5: ‘het antwoord op de vraag naar de levensvatbaarheid voor zo’n kunstenaars en wetenschappelijk onderzoekers die betrokken zijn geweest bij de
laboratorium is […]: ja.’ Als gezegd toont ook TU/e zich bij monde van Joep Huiskamp reeds genoemde CO-OPs van NWO. Voor deze ‘interterritoriale verkenningen tussen
positief over ASE. Huiskamp is bovendien van oordeel van ‘de High Tech Campus […] Arts Sciences’ is uit uiteenlopende wetenschappelijke en culturele fondsen ongeveer
een goede partner voor de laboratorium [zou] kunnen zijn. Het initiatief zou dan een 1 m€ bijeengebracht. Nu het project is afgerond en wordt geëvalueerd, moet ASE er
Brainport-stempel moeten krijgen’ (§ 2.3). Deze laatste suggestie is uitdagend. In de naar streven het initiatief te continueren: de verworven inzichten moeten worden
missie en ambitie van Brainport is een verbinding tussen wetenschap, technologie en verdiept en uitgedragen. Het initiatief van NWO kan aldus worden voortgezet. Op
design immers opgenomen. Brainport spreekt onder meer over ‘het versterken van de relatief korte termijn zou de gemeente Eindhoven een groep van hierbij betrokken
aantrekkelijkheid van de regio voor kenniswerkers, onder andere door het verbinden deskundigen kunnen uitnodigen, om in een expertmeeting over een mogelijk vervolg
van technologie en design en het creëren van een bijzonder werk- en leefklimaat.´23 Aan na te denken. Deze zijn daartoe van harte bereid.
beide laatste doelstellingen denkt ASE aanzienlijk te kunnen bijdragen. Voorts moet afstemming plaatsvinden met De Waag Society te Amsterdam.
Essentieel voor ASE is voorts het STRP Festival dat jaarlijks vele duizenden bezoekers Dit instituut is inmiddels uitgegroeid ‘tot een erkend kennisinstituut waar naast
trekt met innovatieve projecten die zich afspelen op de grensvlakken tussen kunst onderzoek en ontwikkeling ook ruimte is voor experiment met nieuwe technologie
en technologie. Het Festivalprogrammaboek van 2007 stelt onder meer: ‘Het STRP en kunst en cultuur. Partners komen uit alle maatschappelijke geledingen, van de
Festival is geïnspireerd door de technologische regio Eindhoven. […] Hier zagen het Universiteit van Amsterdam tot KPN.’25 Het instituut is evenwel sterk maatschappelijk
eerste elektronische muziekalbum, de casetterecorder, het superieure Video 2000 georiënteerd en verricht als gevolg daarvan onderzoek binnen een beperkt segment
systeem en de CD-speler het licht’. ASE gaat – in termen van de productieketen – van het geheel der kunsten en wetenschappen. Het V2_ Institute for the Unstable Media
aan het Festival vooraf. Waar de laatste het volle accent legt op expositie, wil ASE - ‘an interdisciplinary center for art and media technology in Rotterdam’ – is in de
voornamelijk maker of leverancier zijn. Ook in die zin kunnen zij een vruchtbare allereerste plaats een kunstenaarsinitiatief met een sterk accent op de kunsten en
verbintenis vormen. nieuwe media.26 De relaties met het wetenschappelijke en technologische veld zijn
Frens Frijns – kunst- en cultuurmanager en directeur van het festival – is bij gevolg zwak.
desgevraagd zeer enthousiast over het initiatief. ‘Zie jij de voorgestelde werkplaats Op internationaal niveau kan aansluiting worden gezocht bij het Zentrum für Kunst
voor onderzoek, ontwikkeling, productie en presentatie zitten?’ ‘Absoluut. Als je und Medientechnologie (ZKM) te Karsruhe (Duitsland). Dit instituut – waarover meer
kijkt naar de landelijke spreiding, dat veel van dit soort initiatieven in Amsterdam in § 2.1 - profileert zich als een wereldwijd cultuurinstituut, dat wil reageren op
en Rotterdam zitten, dan hoort Eindhoven als technologisch centrum die ontwikkelingen in de informatietechnologie en veranderingen in maatschappelijke
werkplaats gewoon te hebben. De wil is er in dit gebied. Die werkplaats moet er structuren. Het Institut für Musik und Akustik is binnen ZKM als afzonderlijk
komen, punt uit. Bovendien wijzen alle neuzen dezelfde kant op; Trudo wil [een muziekinstituut ondergebracht. Het accent ligt nadrukkelijk op de kunsten. Het
Eindhovense woningcorporatie], de gemeente wil – het moet lukken’ (§ 2.11). Dat Institut für Musik und Akustik lijkt bovendien een traditionele kunstopvatting te
enthousiasme moet ASE benutten, onder meer door eigen activiteiten in te bedden in hanteren, waardoor er voor transdisciplinaire producties weinig ruimte is.
de projectplannen van het festival. Samenwerking levert hier naar verwachting een Ars Electronica te Linz (Oostenrijk) noemt zichzelf een ‘interface tussen kunst,
grote meerwaarde op. technologie en maatschappij’. Het Futurelab is het laboratorium ervan. ‘Der Fokus
We vermoeden overigens dat het Van Abbe Museum – nadat ASE is gestart en
24 http://www.vanabbemuseum.nl/nederlands/index.html.
23 http://www.sre.nl/web/show/id=79553. Zie ook het jaarverslag Brainport 2007 voor de initiatieven die op dit 25 http://www.waag.org/.
gebied reeds genomen zijn. 26 http://www.v2.nl/.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

14. 26 27
der Ars Electronica liegt seit den Gründungstagen auf dem Spannungsfeld zwischen 1 .5 V i rt u e e l ja a rp rogra mm a
Kunst, Technologie und Gesellschaft. Dieses Spannungsfeld in seinen zukünftigen
Erscheinungsformen zu er- und bearbeiten, hat sich das Ars Electronica Futurelab zur
Aufgabe gemacht.’27 Missie en ambities van Ars Electronica stemmen overeen met die van De Arts Sciences bestrijken een breed spectrum aan activiteiten. Dat is hierboven meer
ASE. Samenwerking is gewenst, alhoewel de kunstproducties een behoudend karakter dan eens gebleken. De kunsten en de wetenschappen vormen zo gezegd het hart van
hebben. Het accent ligt op muziek en ballet, waarbij reeds bestaande en beproefde onze veelvormige cultuur. Dat heeft een belangrijke implicatie. Het programma van
producties met behulp van nieuwe visuele technieken worden geornamenteerd. ASE moet van meet af aan divers worden opgezet. Onderzoek vanuit uiteenlopende
Zo heeft het Futurelab onlangs Wagners opera Das Rheingold ‘heropgevoerd’ in een artistieke en wetenschappelijke disciplines, veelzijdige publiek debat, wisselende
CAVE voor 4.000 bezoekers waarbij van 3D-technologieën gebruik is gemaakt. Horst exposities en heldere educatieve projecten voor uiteenlopende doelgroepen moeten
Hörtner - directeur van Ars Electronica Futurelab – ondersteunt de oprichting van ASE daarom evenwichtig in het jaarprogramma worden verdisconteerd. Een exclusieve
overigens van harte (§ 2.2). beperking tot bijvoorbeeld ICT in relatie tot contemporaine kunstpraktijken zou het
Ars Electronica heeft een grote internationale uitstraling, mede omdat het sinds 1987 interdisciplinaire karakter van ASE te kort kunnen doen. ASE wil zich in de eerste
een prestigieuze prijsvraag uitschrijft onder de titel Prix Ars Electronica. Het is grootste plaats onderscheiden; daarom moet het meer willen zijn dan een ‘klassiek’ media-
prijs in zijn soort ter wereld, met een prijzengeld van totaal 120 k€ (2007). Volgens instituut. En dat betekent weer dat de beoogde organisatiestructuur (waarover wij in
Hörtner worden ‘vanuit de hele wereld de meest fantastische bijdragen ingezonden.’ § 1.6 komen te spreken) reeds bij oprichting op deze diversiteit moet zijn afgestemd.
‘Hierdoor [behoeven we] minder te scouten en te acquireren, want state-of-the-art- Alleen kan dat ASE haar hoge ambities waar maken, gevoelig blijven voor de vele
kunst waar het festival op uit is, wordt vaak ingestuurd voor een van de prijzen. Er nieuwe wetenschappelijke en artistieke ontwikkelingen en zich tot slot in en buiten
bestaan diverse prijzencategorieën, waaronder een categorie voor zeer jonge makers Nederland overtuigend positioneren.
en een categorie voor ideeën, die onuitgewerkt kunnen worden ingezonden’ (§ 2.2). Een globale verkenning van de nationale en internationale nieuwsmedia maakt
ASE moet een soortgelijk initiatief durven nemen, waarbij het moet kunnen rekenen duidelijk dat op dit moment uiteenlopende wetenschappelijke thema’s publieke
op royale ondersteuning van haar sponsoren. belangstelling genieten. Bij het ontwerpen van het jaarprogramma kan deze publieke
Ten slotte moet ASE streven naar samenwerking met Art Science Collaborations belangstelling mede als uitgangspunt dienen. Daarbij denken wij onder meer aan
Inc. te New York (USA). ASCI heeft haar doelstellingen als volgt samengevat: ´The discussies over energie en energiegebruik (waarbij thema’s op het terrein van
purpose is […] to raise public awareness about artists and scientists using science de ecologie en biologische diversiteit als vanzelf in het vizier komen); over DNA-
and technology to explore new forms of creative expression, and to increase recombinatietechnologie (met daaraan verbonden discussies over aging, (pre-natale)
communication and collaboration between these fields.’ 28
gezondheid en ethiek); over nanotechnologie en design (die ook in MoMa een belangrijk
Een verkenning van mogelijke samenwerkingsverbanden (en daaraan gekoppelde punt van aandacht vormden); over vormen van (fysieke en elektronische) mobiliteit.
subsidie-instrumenten) binnen de Europese Gemeenschap is essentieel. Een En over ICT in relatie tot nieuwe vormen van (artistieke) expressie, openbaar bestuur
eerste stap daartoe is inmiddels gezet. De respons op deze plannen is uiterst en lokale en bovenlokale identiteit (inclusief de daaraan verbonden visies op onze
bemoedigend. geschiedenis en cultuur). Een expertmeeting met een groep deskundigen zou - op basis
van dit rapport – hierover op korte termijn aanvullende aanbevelingen kunnen doen.
Onze opsomming is ook hier slechts verkennend.
Wij denken dat ASE per jaar minimaal moet kunnen voorzien in de volgende
programmacomponenten.
27 http://www.aec.at/de/index.asp.
1. Twee exposities. Een van deze twee exposities moet betrekking hebben op een of meer
28 http://www.asci.org/.
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

15. 28 29
(verwante) actuele artistieke cq. wetenschappelijke thema’s. Wij verwijzen – enkel ter voor de wijze waarop jongere generaties zich verhouden tot hun omgeving,
inspiratie – naar de reeds genoemde CO-OPs van NWO, waarbij wetenschappers en geschiedenis en cultuur;
kunstenaars onder andere samen hebben gewerkt aan onderwerpen op het gebied [e] projecten op het gebied van de DNA-recombinatietechnologie, waarbij
van de astronomische waarneming, de neurologie (brainscanning), mobiliteit en technologische, wetenschappelijke, ethische en ideologische vragen naar het
fotografie en de productie en branding van bier. De eindresultaten zijn met succes in behoud en de manipulatie van de natuur centraal staan en de consequenties ervan
de Lakenhal te Leiden tentoongesteld. worden verbeeld en onderzocht;
Een tweede expositie zou een historische dimensie van de wisselwerkingen ] projecten op het gebied van de ambient technologies, waarbij wordt nagegaan
[f
tussen de wetenschappen en de kunsten kunnen uitlichten. Daarbij denken wij in de welke effecten deze technologieën hebben gehad op de productie en beleving van
eerste plaats aan een tentoonstelling over de rijke geschiedenis van het NatLab van (populaire) cultuur.
Philips in relatie tot de (heringerichte) STRIJP-omgeving, waar ASE mogelijkerwijs
kan worden gehuisvest (zie hierna § 1.6). Als gezegd ligt vitale samenwerking met Daarnaast biedt ASE:
het STRP Festival bij dit alles voor de hand.
3. Zes lezingen. Nationale en internationale deskundigen – zoals de curator van de
2. Zes projecten. De exposities worden mede voorbereid in zogenaamde projectgroepen MoMA-expositie Design and the Elastic Mind, medewerkers van kennisinstellingen
waarvan wij er op jaarbasis gemiddeld een zestal bepleiten. In deze projectgroepen (Philips, TU/e, NWO) – wisselen daarbij van gedachten over voor ASE relevante
vindt het eigenlijke coöperatieve onderzoek van wetenschappers, technologen thema´s. De oprichting van een internationale (Engelstalige) ASE publicatiereeks ligt
en kunstenaars plaats. De projectgroepen presenteren hun werk bovendien op de voor de hand.
geavanceerde website, organiseren expertmeetings en publieke debatten, bereiden
publicaties voor en participeren in op maat gesneden educatieve programma´s. 4. Educatieve projecten voor uiteenlopende doelgroepen, waarbij de belangen van het
Transparantie, internationalisering en flexibiliteit zijn hierbij vereisten. Mede onder lager en hoger onderwijs worden gediend.
verwijzing naar enkele recente initiatieven denken wij daarbij onder meer aan:
projecten op het gebied van spatial sound, als vervolg op, of uitbreiding van The
[a] 5. Een internationale prijsvraag, waarover meer in § 1.6, waarvan de resultaten in
192 Loudspeaker Experience waarbij het geluid niet enkel in het platte vlak, maar in samenspraak met het STRP Festival kunnen worden geëxposeerd.
drie dimensies wordt gegeneerd. Compositie, muziekpraktijk, micro-electronica
en ICT trekken hier samen op;
[b] projecten op het gebied van light- en lasertechnology, waarbij kunstenaars
met geavanceerde lichttechnologieën beelden en teksten kunnen projecten op 1 .6 Gl ob a l e SWOT-a na ly se , orga ni sat i e st ru ctuur e n
gebouwen, en daarbij een debat kunnen stimuleren over licht in de openbare f i na nci ë n
ruimte, over citydesign en over branding;
projecten op het gebied van vervoer en design, waarbij vragen naar comfort,
[c]
technologische efficiency, economisch rendement en productie in samenhang Wij zeggen het graag opnieuw: zowel de organisatie als de huisvesting moeten zijn
worden verkend en onderzocht; toegesneden op bovenstaande ambities en het jaarprogramma. Alleen dan heeft ASE
projecten op het gebied van ICT, gaming en narrativiteit. Daarbij denken ICT-
[d] kans van slagen.
deskundigen, samen met spelontwikkelaars, auteurs en geesteswetenschappers, Wij willen deze aanbeveling daarom beëindigen met enkele samenhangende
na over nieuwe vormen van vertellen, verbeelden en kennisoverdracht. Veelvuldig ‘logistieke’ aanbevelingen, in het bijzonder over de naam van het laboratorium, de
is vastgesteld dat deze praktijk nog nauwelijks begrepen consequenties heeft beoogde huisvesting, de organisatie die uitvoer kan geven aan het jaarprogramma
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

16. 30 31
én de daarbij behorende financiën. Bovendien presenteren wij hier een SWOT- Tegenover deze krachten staan ook enkele evidente zwakten:
analyse, met de aantekening dat deze pas na het vaststellen van alle financiële en - e output van ASE is niet eenduidig.
D
organisatorische parameters als beleidsinstrument kan worden ingezet. Dit rapport - et succes van ASE is sterk afhankelijk van de kwaliteiten van individuele
H
is geen ondernemingsplan, hoogstens de aanzet daartoe. In deze paragraaf zijn onze deelnemers. De kans op het mislukken van (deel)projecten is reëel, zoals dat
overwegingen vooralsnog verkennend. trouwens in elke onderzoeksomgeving het geval is. Wie het avontuurlijke karakter
We hebben de naam ASE slechts voorlopig gebruikt. Deze verbindt de ambities van van artistieke en intellectuele initiatieven niet kan en wil onderschrijven, en niet
het laboratorium op een heldere en functionele wijze aan de stad waarin dit initiatief erkent dat er op termijn materiële én immateriële winsten zijn te boeken, kan
ten uitvoer moet worden gebracht: Arts Sciences Eindhoven. Indien het mogelijk is ASE onmogelijk met ASE sympathiseren;
te vestigen in het voormalige Natuurkundig Laboratorium van Philips (het NatLab), - et voorgestelde programma is op onderdelen elitair, omdat het niet in alle
H
ligt een associatie met dit fameuze instituut voor de hand. Dat kan onder meer gevallen onmiddellijk aansluit bij de ‘beleving van alledag’. Zoals wij eerder
door omkering (BalTan) of door een verwijzing naar het baanbrekende werk van de hebben betoogd kan een heldere communicatie en overtuigende educatie hierop
kunstenaar Dick Raaijmakers, die in het Natlab in opdracht van Philips de interferentie anticiperen.
van kunsten en wetenschappen overtuigend heeft gepraktiseerd (en de naam BalTan
voor het eerst gebruik heeft). Uiteraard kan de naam van het laboratorium pas in De kansen zijn niettemin legio:
tweede termijn in samenspraak met deskundigen worden vastgesteld.
Het Natlab beschikt over de ruimten (inclusief een auditorium) waarin ASE - SE kan aanhaken bij nationale en bovennationale ontwikkelingen die vitaal zijn
A
kan worden gehuisvest. Basisvoorzieningen voor coöperatieve artistieke en en inbedding behoeven;
wetenschappelijke arbeid, directie, administratief beheer, ICT, vergaderingen, - SE kan gebruik maken van reeds verworven inzichten en beproefde praktijken,
A
exposities, lezingen en horeca kunnen er relatief makkelijk worden gerealiseerd. en deze in overleg vernieuwen en verdiepen;
Overigens moet ASE een flexibel ruimteconcept hanteren: wanneer dat nodig blijkt, - SE kan een vitale factor worden in het geheel van (beoogde) Eindhovense
A
moet gebruik kunnen worden gemaakt van geavanceerde (‘out-door’) laboratoria. kunstinstellingen binnen STRIJP S, zeker wanneer het kan worden gehuisvest in
Alles overziend reken wij tot de krachten van ASE: het voormalige NatLab;
- en hoog innovatief wetenschappelijk, artistiek en economisch vermogen,
e De belangrijkste bedreiging wordt ten slotte gevormd door een instabiele of
mede dankzij het beheer van een vitaal netwerk van uiteenlopende lokale en onevenwichtige financiering, zeker over de eerste vijf jaar. Overbodig te zeggen
bovenlokale actoren en instituties en de creatieve benutting van reeds bestaande dat een voortvarend directeur en bestuur mede tot taak hebben deze instabiliteit te
expertise; bestrijden.
een hoog cultureel prestige, landelijk en europees, omdat vergelijkbare
- De twee buitenlandse instellingen die wij in het kader van deze rapportage hebben
initiatieven binnen Nederland en de EU vooralsnog ontbreken terwijl daarvoor bezocht, blijken uiteenlopende organisatiestructuren te hebben (zie ook hierna, §
(mede gelet op de ambities van NWO en de reactie van de EU) aantoonbaar 2.1 en § 2.2). De organisatie van het Institut für Musik und Akustik kent een opzet die
interesse bestaat; vergelijkbaar is met Nederlandse kunstenaarsinitiatieven. Daarbij is de artistieke
- een hoog vitaliserend effect op de locale artistieke en sociale infrastructuur, dat
leiding in handen van één of meer kunstenaars en de financiering afhankelijk van
is: binnen STRIJP S en de regio Eindhoven, met de aantekening dat de slimme gehonoreerde subsidieverzoeken door lokale en bovenlokale overheden en betrokken
stad ook een creatieve stad wil zijn, niet in de laatste plaats voor de vele middel- instellingen. Er wordt gewerkt met een kleine staf in vaste dienst, die zogenaamde
en hoogopgeleiden die er werkzaam zijn én moeten blijven. artists in residence behulpzaam is bij het uitvoeren van projecten. Het Ars Electronica
Futurelab daarentegen wordt geleid door een functionaris met een technologische
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

17. 32 33
achtergrond. Bij de financiering van het instituut profiteert men van inkomsten
uit opdrachten. Zowel het bedrijfsleven als de kunstensector fungeren daarbij als raad van toezicht
klankbordgroep
opdrachtgever. De organisatie heeft een flexibele organisatiestructuur. Ter aanvulling
van de kleine vaste staf worden - per opdracht – deskundigen op freelancebasis raad van bestuur /
hoofdredacteur
ingehuurd.
Uiteraard is de omvang van ASE afhankelijk van de beleidsinitiatieven die de
gemeente Eindhoven de komende tijd wil nemen. Geen enkele organisatiestructuur bedrijfsondersteuning redactie
biedt waarborg voor de gewenste output. Wel zal een evenredig kennis van beide
domeinen – Arts én Sciences - in ASE vertegenwoordigd moeten zijn. Het ligt dan voor
de hand om te opteren voor het zogenoemde redactiemodel. projectcoördinator 1 projectcoördinator 2 projectcoördinator 3
Bij zo´n redactiemodel stuurt de ‘hoofdredacteur’, die tevens bestuurder is en
nadrukkelijk als directeur opereert, een groep ‘redacteuren’ aan. Gezamenlijk projectgroep 1 projectgroep 2 projectgroep 3 projectgroep 4 projectgroep 5 projectgroep 6
voeren zij regelmatig overleg. De redacteuren worden gerekruteerd uit geschikte
deskundigen die afkomstig zijn uit het brede kunsten- en wetenschapsveld. Zij
worden op freelancebasis ingehuurd. De ‘redactie’ realiseert het beleidsplan, Meer in detail kan het team dus als volgt zijn samengesteld (gespecificeerde (loon)
waarvoor de hoofdredacteur de hoofdverantwoordelijke is en dat door de raad van kosten zijn uiteraard slechts indicatief ).
toezicht wordt vastgesteld. Binnen dit model bevindt zich op de achtergrond een 1. Raad van toezicht. Houdt toezicht op het gehele reilen en zeilen van de organisatie.
groep externe adviseurs, die als klankbord opereert en de projecten op kritische Benoemt de directeur. Bestaat uit minimaal vijf mensen en vergadert vijf keer per
wijze volgt en gevraagd en ongevraagd commentaar geeft. Tot die adviseurs reken jaar. Vacatiegeld € 200,-- per vergadering.
wij vertegenwoordigers van de betrokken subsidiegevers, kunstenaars met grote 2. Klankbordgroep. Fungeert als ‘sparring partner’ met betrekking tot het inhoudelijk
staat van dienst en deskundigen uit betrokken universitaire en buiten-universitaire beleid. Bewaakt de artistieke en wetenschappelijke doelstellingen. Bestaat uit
onderzoeksinstituten. De raad van toezicht bewaakt de continuïteit en kwaliteit van minimaal acht deskundigen afkomstig uit de wetenschap, de kunstensector en het
de gehele organisatie. bedrijfsleven en vergadert minimaal vijf keer per jaar. Vacatiegeld € 200,-- per jaar.
In de redactievergaderingen (die circa tien per jaar zullen plaatsvinden) worden 3. Redactie. Bevat vijf experts uit de kunsten, de wetenschap en de technologie. Deze
lopende en komende projecten inhoudelijk en organisatorisch besproken en stelt het jaarprogramma samen. Minimaal 10 bijeenkomsten per jaar. Honorarium €
werkplannen voorbereid. Tijdens deze vergaderingen kunnen voorts ideeën worden 750,-- per bijeenkomst.
besproken die als voedingsbodem kunnen dienen voor het laboratorium. De 4. Directeur 1 fte (€ 120.000). De directeur-bestuurder is verantwoordelijk voor zowel
hoofdredacteur-directeur dient de grote inhoudelijke lijn te bewaken. Per project wordt het artistieke als het zakelijk beleid. Deze stuurt bovendien de redactie aan. Van
een projectgroep samengesteld die onder leiding staat van een projectcoördinator. cruciaal belang is dat de directeur kennis heeft van het kunstenveld en de wereld van
De samenstelling van de projectgroep is afhankelijk van de aard van het project. de wetenschap. Ontvankelijkheid voor maatschappelijke ontwikkelingen is
De communicatie – inclusief het verzorgen of updaten van de internationale onontbeerlijk, evenals bedrijfseconomische kennis en aantoonbare management-
website – heeft een hoge prioriteit. Het ligt voor de hand daarvoor een of meer kwaliteiten.
medewerkers (bedrijfsondersteuning) te rekruteren. 5. Projectleiders 3 fte (€ 65.000). Deze coördineren één of meerdere projecten.
Samengevat ziet de structuur van de organisatie er dan als volgt uit: Zij zijn verantwoordelijk voor de aansturing van begeleidingsgroepen, voor de
fondsenwerving, de marketing en het projectmanagement.
6. Officemanager 1 fte (€ 60.000). Hij/zij is hoofd van de bedrijfsondersteuning. Deze
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

18. 34 35
afdeling draagt zorg voor de (financiële) administratie, de communicatie (intern, Begroting
extern), de personeelszaken en de ICT. Uitgaven
7. Communicatiemedewerker 1 fte (€ 50.000). Hij/zij draagt verantwoordelijkheid voor
1 directe kosten activiteiten 1.410.000
alle interne en externe communicatie. Hiertoe wordt onder meer gerekend: het exposities 250.000
onderhouden van de website en de public relations. projecten 750.000
lezingen 60.000
8. Financiële medewerker 1 fte (€50.000). Hij/zij verzorgt de integrale financiële educatie 100.000
administratie. prijsvraag 250.000
9. Secretariële medewerker 1 fte (€40.000). Hij/zij verzorgt de post, de telefoon, notuleert 2 kosten organisatie
vergaderingen en voorziet in de secretariële ondersteuning van de directeur. personeelskosten 550.000
directie 120.000
10. Tijdelijke medewerkers. Afhankelijk van de aard en omvang van de projecten zullen bedrijfsondersteuning 200.000
projectleiding 195.000
medewerkers en/of adviseurs aangesteld worden. reiskosten 25.000
Bovenstaande personele bezetting zou naar onze mening in staat moeten zijn om verzekeringen e.d. 10.000
advieskosten 93.000
het (virtuele) programma uit te voeren. raad van toezicht 5.000
Over de financiering van ASE is in dit stadium weinig concreets te zeggen. De klankbordgroep 8.000
redactie 75.000
ambities zijn hoog. Van doorslaggevend belang is het ambitieniveau van de gemeente vergaderkosten 5.000
Eindhoven. Incidentele subsidies en bijdragen (financieel en materieel) door fondsen huisvestingskosten 300.000
huur pm
en bedrijfsleven zouden verder de middelen voor de activiteiten moeten opbrengen. gas/water/electriciteit e.d. pm
Subsidieaanvragen bij de EU en OP-Zuid hebben een hoge prioriteit. afschrijving pm
bureaukosten 127.500
Voor de ASE-prijsvraag – waarmee we, naar voorbeeld van Ars Electronica - nationale acountantskosten 7.500
en internationale onderzoekers en wetenschappers aanmoedigen concepten en administratie 10.000
telefoon/internet 5.000
projecten in te zenden – kan mede bij het bedrijfsleven worden geworven. Wil deze website 25.000
prijsvraag internationale uitstraling hebben en kunnen wedijveren met die van drukwerk/porto 10.000
computernetwerk 25.000
Ars Electronica, dan achten wij aan een jaarlijks prijzengeld van minimaal 200 k€ kantoorbenodigheden 20.000
diversen 25000
wenselijk.
ASE moet ernaar streven een plaats te verwerven in de basisinfrastructuur van het Totaal uitgaven 2.480.500
Ministerie van OCW. Op zijn vroegst zou dit kunnen voor de periode 2013-2017. Inkomsten
Op grond van deze plannen zou een globale, indicatieve begroting er tot slot als
dekking kosten activiteiten 1.410.000
volgt kunnen uitzien: EU
NWO
NFPK+
Mondriaanstichting
diversen fondsen
bedrijfsleven
TU/e
dekking kosten organisatie 1.070.500
Gemeente Eindhoven
Provincie Noord-Brabant
Brainport
OP-ZUID (EU)
Totaal inkomsten 2.480.500
D eel 1: Ha a l ba a rhei d s on d e r z oe k a a n b e ve l i n g e n Deel 1: H aalb aarh ei dsonderz oek aanb eveli n ge n

19. 36 37
Deel 2:
In ter views
Erwin Roebroeks