1. Lingvoj planitaj por fikcio
Kion ni povas lerni?
Federico Gobbo
Universitato de Torino
federico.gobbo@unito.it
1 de 27
$
BY:
C
CC
39-a Malferma Tago, CO de UEA
Roterdamo, 30 Nov 2013

2. La celoj plani lingvon

3. Kiel klasifiki planlingvojn? Blanke kaj Bausani
Blanke (1985) proponas manieron klasifiki lingvojn planitajn por
internacia komunikado la˘ la nivelo de socilingvistika evoluo – kiom
u
da parolantoj, kiel vivtenas la lingvon la komunumo, ktp.
Alessandro Bausani (1921 – 1988), itala eminentulo pri orientistiko
kaj interalie esperantologo, analizis la fenomenon plani lingvojn el alia
vidpunkto: la˘ la celoj de la lingvo-inventintoj, sen rigardi la
u
socilingvistikan evoluon. Li publikigis preska˘ forgesitan volumeton
u
unue en la germana (Bausani, 1970) kaj poste en la itala (Bausani,
1974).
3 de 27

4. Oni havas pli larˆan difinon de planlingvoj
g
Mi renkontis la volumeton de Bausani (1974) en miaj studentaj jaroj
(1990aj) kaj poste mi ellaboris la intuiciojn de la a˘toro (Gobbo,
u
2008, 2009, ekzemple).
Planlingvo estas:
homa lingvo, t.e., kie fonemoj kaj morfemoj troveblas (Saussure);
4 de 27

5. Oni havas pli larˆan difinon de planlingvoj
g
Mi renkontis la volumeton de Bausani (1974) en miaj studentaj jaroj
(1990aj) kaj poste mi ellaboris la intuiciojn de la a˘toro (Gobbo,
u
2008, 2009, ekzemple).
Planlingvo estas:
homa lingvo, t.e., kie fonemoj kaj morfemoj troveblas (Saussure);
planita private en kabineto, de ununura homo a˘ sekreta komitato;
u
4 de 27

6. Oni havas pli larˆan difinon de planlingvoj
g
Mi renkontis la volumeton de Bausani (1974) en miaj studentaj jaroj
(1990aj) kaj poste mi ellaboris la intuiciojn de la a˘toro (Gobbo,
u
2008, 2009, ekzemple).
Planlingvo estas:
homa lingvo, t.e., kie fonemoj kaj morfemoj troveblas (Saussure);
planita private en kabineto, de ununura homo a˘ sekreta komitato;
u
por aliaj celoj, ne nur por internacia komunikado;
4 de 27

7. Oni havas pli larˆan difinon de planlingvoj
g
Mi renkontis la volumeton de Bausani (1974) en miaj studentaj jaroj
(1990aj) kaj poste mi ellaboris la intuiciojn de la a˘toro (Gobbo,
u
2008, 2009, ekzemple).
Planlingvo estas:
homa lingvo, t.e., kie fonemoj kaj morfemoj troveblas (Saussure);
planita private en kabineto, de ununura homo a˘ sekreta komitato;
u
por aliaj celoj, ne nur por internacia komunikado;
lanˆita per ia verko, hiera˘ libro, hodia˘ retpaˆaro;
c
u
u
g
4 de 27

8. Oni havas pli larˆan difinon de planlingvoj
g
Mi renkontis la volumeton de Bausani (1974) en miaj studentaj jaroj
(1990aj) kaj poste mi ellaboris la intuiciojn de la a˘toro (Gobbo,
u
2008, 2009, ekzemple).
Planlingvo estas:
homa lingvo, t.e., kie fonemoj kaj morfemoj troveblas (Saussure);
planita private en kabineto, de ununura homo a˘ sekreta komitato;
u
por aliaj celoj, ne nur por internacia komunikado;
lanˆita per ia verko, hiera˘ libro, hodia˘ retpaˆaro;
c
u
u
g
post la lanˆo, la lingvo apartenas al la parolantoj, ˆi ne estas plu
c
g
re-planebla samkiel en la kabineta fazo.
4 de 27

9. Oni havas pli larˆan difinon de planlingvoj
g
Mi renkontis la volumeton de Bausani (1974) en miaj studentaj jaroj
(1990aj) kaj poste mi ellaboris la intuiciojn de la a˘toro (Gobbo,
u
2008, 2009, ekzemple).
Planlingvo estas:
homa lingvo, t.e., kie fonemoj kaj morfemoj troveblas (Saussure);
planita private en kabineto, de ununura homo a˘ sekreta komitato;
u
por aliaj celoj, ne nur por internacia komunikado;
lanˆita per ia verko, hiera˘ libro, hodia˘ retpaˆaro;
c
u
u
g
post la lanˆo, la lingvo apartenas al la parolantoj, ˆi ne estas plu
c
g
re-planebla samkiel en la kabineta fazo.
4 de 27

10. Oni havas pli larˆan difinon de planlingvoj
g
Mi renkontis la volumeton de Bausani (1974) en miaj studentaj jaroj
(1990aj) kaj poste mi ellaboris la intuiciojn de la a˘toro (Gobbo,
u
2008, 2009, ekzemple).
Planlingvo estas:
homa lingvo, t.e., kie fonemoj kaj morfemoj troveblas (Saussure);
planita private en kabineto, de ununura homo a˘ sekreta komitato;
u
por aliaj celoj, ne nur por internacia komunikado;
lanˆita per ia verko, hiera˘ libro, hodia˘ retpaˆaro;
c
u
u
g
post la lanˆo, la lingvo apartenas al la parolantoj, ˆi ne estas plu
c
g
re-planebla samkiel en la kabineta fazo.
Kiel ordigi la fenomenon?
4 de 27

11. helpaj celoj
esperanto
interlingua
ido Novial
Latino sine Flexione
Volap¨k
u
sekretaj
publikaj
europanto
Tolkien-aj lingvoj
(volapuko nun)
Dothraki
Na’vi
la klingona lingvo
fikciaj celoj

12. Rigardo tra kelkaj fikciaj lingvoj

13. Kvar studkazoj de fikciaj planlingvoj
La˘ kronologia ordo, :
u
1. Tolkien-aj lingvoj;
2. la klingona lingvo;
3. Na’vi;
4. Dothraki.
Ni vidu kune la punktojn interesaj por esperantistoj.
7 de 27

14. Kazo 1. La lingvoj de Tolkien

15. Kiu planis tiun lingvo-familion?
John R. R. Tolkien (1892–1973) estis filologo ˆe Universitato de
c
Oksfordo kaj interalie estis amiko de la Esperanto-movado. Fakte li
prelegis dum Brita Kongreso pri la supereco de Esperanto kompare al
la konkurantoj, speciale la˘ estetika vidpunkto.
u
Li kreis tutan familion de planlingvoj por la preska˘-homaj rasoj
u
loˆantaj tie, nome hobitoj, elfoj, ktp, por doni pravigon al sia fikcia
g
mondo.
Multaj etnaj lingvoj influis ilin: ekzemple Gandalfo estas formita de
gand (bastono) kaj `lfr (elfo), pranorvegaj vortoj (Weiner & Marshall,
a
2011).
9 de 27

16. Kio okazas en la bitepoko al la lingvoj de hobitoj?
La lingvoj de Tolkien estas sekretaj ˆar li neniam publikigis kompletan
c
gramatikon kaj vortaron; fakte li ne povis anta˘vidi la emon de la
u
ˆatantoj utiligi ilin sin maskante kiel elfoj kaj aliaj preska˘-homaj rasoj
s
u
(kostumludi).
Efektive tio okazis, kaj entuziasmuloj ˆasas influojn kaj eblajn
c
etimologiojn de la vortoj, kompletigante la lingvojn mem: tio estas
tipa korpusa lingvoplanada agado por altigi la statuson kaj ebligi la
akiron.
10 de 27

17. Ekzemplo de libro pri la elfaj lingvo
La fascino de la mitoj kaj legendoj
en la Tolkien-a fikcia mondo movas la lingvoplanadon.

18. Kazo 2. La klingona lingvo

19. La mondo de Star Trek kaj la klingona
La klingona estis planita por solvi artan problemon. La klingonoj estas
preska˘-homa ekstertera raso kiu aperas en la fikcia universo de la
u
usona televid-serio Star Trek en 1967.
La lingvo aperas en la unua filmo en 1979, kaj oni dublis la lipajn
movojn de la aktoroj kiuj elbuˆigis vortojn en la angla. La efekto estis
s
malkontentiga: la inventitaj sonoj ˆajnis balbutado de simio,
s
anstata˘ lingvo.
u
Pro tio la entrepreno Paramount Pictures, kiu posedas la kopirajton
de la fikcia universo, pensas solvi la aferon por la tria filmo en 1984
(Okrand et al., 2011).
13 de 27

20. ˆ
Cefaj karakteroj de la klingona
La celo de la lingvo estas ˆajnigi la lingvon plej alimonda al
s
usonanoj, fonetike kaj tipologie, por skribi la dialogojn elparolotaj de
la aktoroj dum la tria filmo. Okrand (1985) eldonas gramatikon kaj
vortaron por la ˆatantoj de la serio kiel speciala donaco.
s
ˆ
Cefaj lingvistikaj trajtoj:
estas kelkaj sonoj raraj en la lingvoj de la mondo, ekz. {tlh};
la baza vortordo estas OVS (objekto, verbo, subjekto), “stranga”
por anglalingvanoj;
la sintakso estas perfekte regula sed morfologio komplete
malregula;
neniu persona nomo komenciˆas per {k}, pro la kapitano Kirk, la
g
homa ˆefrolulo de la serio – kaj anka˘ kriptonito de Superviro.
c
u
14 de 27

21. Kio okazas al la klingona poste?
Neniu anta˘atendis, ke la Trek-anoj volus aktive uzi la lingvon:
u
1987 klingona rolulo, Worf, iˆas bona kaj kunlabora kun la homaro;
g
Trek-anoj komencis kostumludi maskitaj kiel klingonoj;
1992 dua eldono de la libro post petoj de la lingvo-uzantoj, kun aldonoj
gramatikaj kaj leksikaj;
1996 eldono de la klingona proverbaro;
2004 sveda studento Wahlgren verkis disertaˆ
on, por kiu li intervjuis
grandan parton de la parolantoj (ˆ. 20), kaj registras neoficialan
c
vortaron, t.e. ekster la kopirajto de Paramount, kreitan por paroli
pri la ˆi-mondaj, surteraj aferoj;
c
2013 AppleTM uzas la klingonan en reklama filmeto por la nova
tuˆtelefono iPhone 5c.
s
15 de 27

22. Fotaˆ el la reklama filmeto de AppleTM
o
La komunikila atento al la klingona estas alta
kompare al la efektiva uzo de la lingvo mem.

23. Kazo 3. Na’vi, la lingvo de la bluuloj de Avatar’
17 de 27

24. Planlingvo por fikcio iˆas profesia afero
g
Kiam James Cameron decidis filmi fantasciencan epopeon Avatar’, li
volis superi la epopeon Stelaj Militoj de George Lucas kaj Star Trek.
Pro tio li planigis la lingvon rekte kontraste al la klingona. La
kabineta fazo de planado, anta˘ 2009, estis entute kaˆita. Eˆ la
u
s
c
profesoro pri komunikado pagita por tion fari, Paul Frommer, nek
akceptis intervjuojn nek verkis artikolojn (persona sperto).
Unuafoje, la lingvo estis konscie planita por la filmo, la videoludo
kaj por la ˆatantoj. Post la lanˆo en 2009, ˆio estas je dispono en
s
c
c
oficiala retejo: vortaro, kursoj, forumoj, ktp. La lingvo ne estas sufiˆe
c
simpla, aparte pri la prononco, kompare al la klingona.
La terminologio de la gramatiko por priskribo sekvas la tipologian
skolon de konata lingvisto Bernard Comrie: ˆiu trajto estas konscie
c
malsimila al la klingona.
18 de 27

25. Kostumludado fortigas fikciajn planlingvojn
La fenomeno Na’vi tre similas al la klingona,
do la lingvo devas esti alimonda kaj malsimila samtempe.

26. Kazo 4. Dothraki, lingvo el Ludo de la Tronoj
20 de 27

27. Kiu planis ˆi-lingvon? Eks-studento de lingvistiko!
c
David J. Peterson, iama studento de lingvistiko ˆe Universitato de
c
Kalifornio, San-Diego, kie instruas Grant Goodall, konata e-isto.
Peterson fondis la Lingvokrean Societon en jaro 2000, kies celo estas
disvastigi la plezuron plani lingvon por fikciaj a˘ ludaj celoj.
u
Li aljuˆas la konkurson por plani lingvon por televid-serio Ludo de la
g
Tronoj, surbaze de romanserio a˘tore de George Martin, konata
u
fantasto-verkisto. La lingvo Dothraki apartenas al rajdanta, sovaˆa
g
popolo.
La laboro komenciˆas en 2009. Kiam la unua seri-sezono estas en
g
post-produkta fazo, en 2011, la lingvo pretas. Peterson eklaboris
baze de pli-mapli 30 vortoj kaj esprimoj menciitaj tra la romanoj
de George Martin, por produkti vortaron de 3.000 radikoj kaj la˘tlegis
u
frazojn dum horoj por la aktoroj.
21 de 27

28. Granda atento al la rilato inter lingvo kaj kulturo. . .
Dothraki prezentas ellaboritan gramatikon, kies kialo fontas el la
specifa kulturo de la popolo, fundamentita je la ˆevaloj. Ekzemploj:
c
Anha
Mi
dothrak
rajdas
adakh-at-aan
‘Mi estas manˆonta’
g
manˆ-allativa
g
Anha
Mi
dothrak
rajdas
adakh-at-oon
‘Mi estas manˆinta’
g
manˆ-ablativa
g
La helpa verbo en kompleksaj verbaj formoj estas dothrak (rajdi), por
pravigi la gravecon de la ˆevalo: ‘promeni’ estas ‘rajdi senˆevale.’
c
c
Kuriozaˆ en Dothraki la vorto por ‘falsa’ estas ido, aludo al klasika
o:
interlingvistiko, kiun Peterson evidente bone studis en universitato!
22 de 27

29. . . . kaj post Dothraki, nun vico de Valyrian!
La gramatikoj de la lingvoj de Peterson surprizas
kaj amuzas ˆatantojn de la serio. Retejo neoficiala.
s

30. Finaj rimarkoj

31. Kion ni povas lerni de ˆio ˆi kiel Esperanto-movado?
c c
ˆ
Ciu lingvo planita por fikciaj celoj sukcesas ˆar ˆi baziˆas je romanaro,
c g
g
holivuda filmo, videoludoj. Ni ne havas grandiozajn miton kaj
legendon: ni devas ˆin krei, el la bazoj de nia kulturo. Proponoj:
g
25 de 27

32. Kion ni povas lerni de ˆio ˆi kiel Esperanto-movado?
c c
ˆ
Ciu lingvo planita por fikciaj celoj sukcesas ˆar ˆi baziˆas je romanaro,
c g
g
holivuda filmo, videoludoj. Ni ne havas grandiozajn miton kaj
legendon: ni devas ˆin krei, el la bazoj de nia kulturo. Proponoj:
g
Ni povas produkti holivudan filmon pri la vivo de Zamenhof, kies
aktoro devas esti mojosa kaj juna, la intrigo aventura. . .
25 de 27

33. Kion ni povas lerni de ˆio ˆi kiel Esperanto-movado?
c c
ˆ
Ciu lingvo planita por fikciaj celoj sukcesas ˆar ˆi baziˆas je romanaro,
c g
g
holivuda filmo, videoludoj. Ni ne havas grandiozajn miton kaj
legendon: ni devas ˆin krei, el la bazoj de nia kulturo. Proponoj:
g
Ni povas produkti holivudan filmon pri la vivo de Zamenhof, kies
aktoro devas esti mojosa kaj juna, la intrigo aventura. . .
Ni povas pretigi specialajn epizodojn de konataj fantasciencaj
televid-serioj a˘ komiksoj kie ekz. gast-stelulo estu Zamenhof;
u
25 de 27

34. Kion ni povas lerni de ˆio ˆi kiel Esperanto-movado?
c c
ˆ
Ciu lingvo planita por fikciaj celoj sukcesas ˆar ˆi baziˆas je romanaro,
c g
g
holivuda filmo, videoludoj. Ni ne havas grandiozajn miton kaj
legendon: ni devas ˆin krei, el la bazoj de nia kulturo. Proponoj:
g
Ni povas produkti holivudan filmon pri la vivo de Zamenhof, kies
aktoro devas esti mojosa kaj juna, la intrigo aventura. . .
Ni povas pretigi specialajn epizodojn de konataj fantasciencaj
televid-serioj a˘ komiksoj kie ekz. gast-stelulo estu Zamenhof;
u
Ni devas komuniki la valoron de la Interna Ideo en ˆiuj komunikiloj
c
de la etnolingvaj kulturoj, nome videoludoj, komiksoj, ktp, por
mojosigi la bildon de Esperanto mondskale.
25 de 27

35. Esenca Bibliografio
Blanke, D. (1985), Internationale Plansprachen. Ein Einf¨rung. Akademie Verlag.
u
Bausani, A. (1974), Le lingue inventate. Ubaldini.
Bausani, A. (1970), Geheim- und Universalsprachen: Entwicklung und Typologie. W. Kohlhammer GmbH.
Gobbo, F. (2009), Fondamenti di interlinguistica ed esperantologia. Raffaello Cortina.
Gobbo, F. (2008), ‘Planning languages and language planning: The contribution of Interlinguistics to cross-cultural
communication’, in Boers, Franks & Darquennes, Jeroen & Kerremans, Koen & Temmerman, Rita (eds).
Multilingualism & Applied Comparative Linguistics (Volume II). 24–60. Cambridge Scholars Publishing.
Okrand, M. & Adams, M. & Hendriks-Hermans J. & Kroon, S. (2011), ‘ ‘Wild and Whirling Words’: The Invention and
Use of Klingon’, in Adams, M. (ed.) From Elvish to Klingon: Exploring Invented Languages. Oxford University Press.
Okrand, M. (1985), The Klingon Dictionary. Pocket Books.
Weiner, E. S. C. & Marshall, J. (2011), ‘Tolkien’s Invented Langauges’, in Adams, M. (ed.) From Elvish to Klingon:
Exploring Invented Languages. Oxford University Press.
26 de 27

36. Dankon pro via atento!
ˆ
Cu demandoj?
Por proponoj, ideoj kaj komentoj:
federico.gobbo@unito.it
Elˆutu kaj konigu ˆi tiujn lumbildojn per retpaˆo:
s
c
g
http:/federicogobbo.name/eo/2013.html
$
BY:
C
CC
27 de 27
Federico Gobbo 2013