1. Сургуулийн үйл ажиллагааны
функц
Лекц 5

2. Сургуулийн үйл ажиллагаа бол суралцагчдад
шинэ мэдлэг олгох, мэдээлэл
түгээх, мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх үйл
ажиллагаа бөгөөд сургууль, суралцагчид аль
алинд нь эдийн засгийн өртөгтэй байна.
• Сургуулийн тухай эдийн засгийн тодорхойлолт
нь сургалтын арга, технологи байгаа нөхцөлд
суралцагчдыг сургахын тулд шаардагдах янз
бүрийн орцуудыг илүү үр ашигтай яаж
хослуулах вэ? гэдгийг удирдлагууд хэрхэн
шийдвэрлэж буй асуудалд төвлөрнө. Энэ
технологи нь боломжит сургалтын үйл
ажиллагаа, техник хэрэгсэл, багшийн
хөдөлмөр, удирдлагын болон сургалтын
менежерийн ур чадвар, мэдээллийн хангамж
гэх зэргийг хамруулна.

3. Сургуулийн үйл ажиллагааны онол нь
Сургуулийн үйл ажиллагааны функцийн
ойлголтонд үндэслэнэ.
• Сургуулийн үйл ажиллагааны функц нь
суралцагчдын тоо хэмжээг хамгийн их
байлгах нөхцөлтэй холбоотой. Тухайн
сургалтын технологиор янз бүрийн
орцуудыг ашиглан сурагчдыг сургадаг.
Ихээхэн хэмжээний сурагчдыг сургахад их
хэмжээний орц шаардлагатай байдаг.
Ихэнх сургуулийн үйл ажиллагаа нэг бус
хэд хэдэн үйл ажиллаганы үр дүн байдаг.

4. Сургуулийн эдийн засгийн үйл ажиллагааг
Сургуулийн үйл ажиллагааны функцээр
илэрхийлбэл дараах хэлбэртэй байна.
Q=f(F1, F2, F3,…,Fn)
• F1 – ашиглаж буй f1 хүчин зүйлийн тоо
• F2 - ашиглаж буй f2 хүчин зүйлийн тоо
• F3 - ашиглаж буй f3 хүчин зүйлийн тоо
• Fn - ашиглаж буй fn хүчин зүйлийн тоо
Хэрэв F1 хүчин зүйлийг хувьсах хүчин зүйл
гэж үзвэл үлдэж буй n-1 хүчин зүйл буюу
(F2, F3,…,Fn) нь тогтмол хүчин зүйл байна.

5. хувьсах хүчин зүйл
• Хэрэв хүчин зүйл нь сургалтын нэг
удаагийн процесст оролцон хэлбэр
дүрсээ бүрэн өөрчилж, өөрийнхөө
өртгийг тухайн үйл ажиллагаанд
бүрэн шингээж байвал уг хүчин
зүйлийг хувьсах хүчин зүйл гэдэг.
Жишээ нь, түүхий эд
материал, түлш, хөдөлмөр гэх мэт.

6. Хөдөлмөр нь
• Хөдөлмөр нь сургалтын нэг
удаагийн процесст оролцон хэлбэр
дүрсээ өөрчилдөггүй боловч
суралцагчдад өөрийнхөө өртөг
(мэдлэг, мэдээллийг бүрэн
түгээдэг)-ийг бүрэн шингээж
байдгаараа хувьсах хүчин зүйлтэй
ойролцоо байдаг учир хувьсах
хүчин зүйлд тооцдог.

7. тогтмол хүчин зүйлс
• Харин сургалтын хэд хэдэн удаагийн
процесст дахин давтан оролцон хэлбэр
дүрсээ бүрэн хадгалж, өөрийнхөө
өртгийг тухайн сургалтанд
элэгдэлийнхээ хэмжээгээр бага багаар
шингээж буй хүчин зүйлсийг тогтмол
хүчин зүйлс гэдэг. Жишээ нь сургуулийн
байшин барилга, ширээ
сандал, сургалтын техник хэрэгсэл гэх
мэт.

8. Хувьсах хүчин зүйлсийн нөлөөллийг
илэрхийлэхийн тулд нийт, дундаж, ахиуц
бүтээмжийн тухай ойлголтыг авч үзэх
хэрэгтэй.
• Хэд хэдэн хувьсах хүчин зүйлсийг ашиглан бий
болгосон сургалтын үр дүнг нийт бүтээмж гэдэг.
TP=FC+VC
• Нийт бүтээмжийн тоо хэмжээг түүнийг бүтээхэд
зарцуулсан хувьсах хүчин зүйлд харьцуулахад
дундаж бүтээмжийн тоо хэмжээ гарна.
AP=Q/F1
• Хувьсах хүчин зүйлийг маш бага хэмжээгээр
нэмэгдүүлснээр бий болох нийт бүтээмжийн
өсөлтийн хэмжээг ахиуц бүтээмж гэдэг.
MP=∆Q/∆F1

9. Хувьсах хүчин зүйлийг нэмж хэрэглэснээр нийт
бүтээмжийн хэмжээ өснө. Гэхдээ энэ өсөлт нь
тухайн технологийн хүрээнд хязгаарлагдана.

10. Ахиуц бүтээмж нь нийт бүтээмжийн
муруйн ямар нэгэн цэг дээрх тангенс
өнцөгтэй тэнцүү.
Tgα=AX1/X0 X1

11. Нийт бүтээмж өөрийн хамгийн их утгатаа
хүрэхэд дундаж бүтээмж тэгтэй тэнцүү болно.
АР=0
В цэг хүртэл МР>0 байна.
Түүнээс цааш МР<0 болно.
• Хэрэв MU=0 эсвэл MU<0 бол сургалтын
үйл ажиллагаа эдийн засгийн утгаа
алдана. Иймд сургуулийн үйл
ажиллагааны функцийг түүний бүтээмж
эерэг утгатай байвал л ашиглана.
МС=MP үед зардал хамгийн бага байна.

12. Хэрэв ахиуц бүтээмжийн мөнгөн
илэрхийллийг MRP, ахиуц зардлыг
MRC-ээр илэрхийлбэл нөөцийг ашиглах
дүрэм нь MRP=MRC тэнцвэрээр
илэрхийлэгдэх болно. Өөрөөр
хэлбэл, ашгийг хамгийн их болгохын
тулд сургууль бүр дурын нэмэлт нэгж
нөөцийн хэрэглэх ѐстой болно. Ашиг
максимум болтол нэмэлт нэгж нөөц бүр
нийт зардлыг биш, харин нийт орлогыг
өсгөдөг.

13. Сургуулийн үйл ажиллагааны нөөц бүрт
зарцуулж буй сүүлчийн төгрөг нь ижил
хэмжээний ахиуц бүтээмж бий болгож
байгаа нөхцөлд сургуулийн зардал
хамгийн бага байдаг. Үүнийг хамгийн
бага зардалын зарчим буюу дүрэм гэдэг.
MRP1/P1=MRP2/P2=…=MRPn/Pn
Хамгийн бага зардлын зарчим буюу
дүрэм нь сургуулийн тэнцвэрийн
нөхцлийг хангадаг.

14. • Бүх хүчин зүйлийн өгөөж ижил үед тэдгээрийг
дахин хуваарилах шаардлагагүй болдог. Учир
нь бусадтай харьцуулахад илүү их орлого
авчрах нөөц байхгүй, бүгд ижил. Сургуулийн
удирдлага сургалтын хүчин зүйлүүдийн
оновчтой хослол нь сургалтын үйл
ажиллагааны максимум түвшинг хангаж байгаа
үед тэнцвэрийн байдалд оршдог. Хамгийн бага
зардлын дүрэм нь зөвхөн бүх нөөцийн цогцод
хамаараад зогсохгүй нэгэн буюу хэд хэдэн
нөөцийг сургуулийн янз бүрийн процесст
ашиглахад хамаарагдана. Хамгийн бага
зардлын дүрэм суралцагчдын ханамж хамгийн
их байх дүрэмтэй ижилхэн байдаг.

15. Нөөцийн ахиуц бүтээмж
• Нөөцийн ахиуц бүтээмж гэдэг нь чухамдаа
сургуулийн нөөц баялагын сургалтын процесс
дах хувь нэмрийн хэмжүүр юм. Энэхүү хувь
нэмэр нь түүний шинж чанараас хамаарахаас
гадна тухайн нөөцийн хоорондын харьцаа
болон бусад нөөцүүдийн хоорондын
харьцаанаас ихээхэн хамаардаг. Сургуулийн
удирдлага нөөцийн ашиглалтаас тодорхой
хэмжээний өсөлт, ашгийг хүсэж байдаг.
Тиймээс нөөцийн ахиуц бүтээмж мөнгөн
илэрхийллээр түүний үнээс багагүй байх
хэрэгтэй. MRPi≥Pi

16. MRPi≥Pi нь нөөцийн үнэ энэ хүчин зүйлийн
ахиуц бүтээмжийг хэмжиж илэрхийлдэг

17. Хэрэв нөөцийн үнэ =P, харин ВС муруй ахиуц
бүтээмжийн өртгөн илэрхийлэл MRP бол
сургалтын үйл ажиллагаа үргэлжлэн явагдах
болно. Энэ тохиолдолд сургуулийн удирдлага
өөрийн орлогоо максимум болгох болно.
Хамгийн их ашгийн дүрэм бол хамгийн бага
зардлын дүрэмийг цаашид улам боловсронгуй
болгох явдал байдаг.
• Хамгийн бага зардлын дүрэм
MRP1/P1=MRP2/P2=…=MRPn/Pn
• хамгийн их ашгийн дүрэм
MRP1/P1=MRP2/P2=…=MRPn/Pn=1 буюу
MRPi=Pi –ээр тодорхойлогддог.

18. • Хамгийн их ашгийн дүрэм нь өрсөлдөөнт
зах зээлд сургуулийн бүх хүчин
зүйлүүдийн ахиуц бүтээмжийн мөнгөн
илэрхийлэл тэдгээрийн үнэтэй тэнцүү
гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Өөрөөр
хэлбэл, ашиглагдаж байгаа нөөц бүрийн
ахиуц бүтээмжийн мөнгөн илэрхийлэл
түүний үнэтэй тэнцүү гэсэн үг юм. Иймээс
ахиуц бүтээмжийн онол сургуулийн хүчин
зүйл бүрт түүний бий болгосон орлого
хамаарагдана гэж үздэг.
Тухайлбал, хөдөлмөр – цалин, газар –
рент, капитал – хүү, аж ахуй эрхлэгх
чадвар – ашиг гэсэн орлогыг бий болгодог.

19. • Сургуулийн удирдлага бүрийн өмнө
сургалтыг яаж явуулах вэ, ямар нөөцийг
ашиглах вэ? их бага ямар түвшинд
ашиглах вэ гэх зэрэг сонголтын хэд
хэдэн асуудал гарч ирдэг. Эдгээр
асуудлын сүүлчийнх нь технологийн
шинж чанараас гадна нөөцийн өртгөөс
хамаарч байна. Тэгэхлээр сонголтын
асуудал техникийн болон эдийн засгийн
гэсэн хоѐр аспектыг агуулж байдаг.

20. Одоо сургалтын технологийн үр ашигтай
сонголтын тухай авч үзье.
• Сургалтанд тогтмол ба хувьсах хүчин
зүйлийг янз бүрийн хэмжээгээр
ашигладаг. Гэхдээ энд зөвхөн
хөдөлмөр, капитал гэсэн хоѐр хүчин
зүйл ашигладаг гэж үзье.
F1=L; F2=K

22. • Зурагт өгөгдсөн сургалтын технологийн үед
тодорхой тоо хэмжээний (100) сурагчдыг
сургахад А цэгт капиталыг их (5), хөдөлмөрийг
бага (1) хэрэглэх ба D цэгт хөдөлмөрийг их
(5), капиталыг бага (1) хэрэглэнэ. Эсвэл
завсрын вариантууд В цэгт (капитал
3, хөдөлмөр 2) болон С цэгт (капитал
2, хөдөлмөр 3) байж болно. Хэрэв ижил
хэмжээний сурагчдыг сургах нөхцлийг хангах
бүх нөөцүүдийн хослолыг холбовол изоквант
үүснэ. Хэрэв изоквант тасралтгүй шулуунууд
байна гэвэл нөөцүүдийн боломжит
хослолуудын тоо хязгааргүй байна. Энэ нь
сургалтыг зохион байгуулах талаар гаргах
сургуулийн шийдвэрийн их уян хатан байдлыг
хангаж өгдөг. Хүчин зүйлүүдийн хувьд
изоквантууд хоорондоо огтлолцохгүй.

23. Изоквант координатын эхээс холдох
тутам сургах сурагчдын тоо хэмжээ өснө.
• Изоквантын байрлал хүчин зүйлүүдийн бие
биенээ харилцан орлох чадвараас ихээхэн
хамаарна. F1 хүчин зүйлийн хэрэглээг
нэмэгдүүлэхийн тулд F2 хүчин зүйлийн
хэрэглээнээс татгалзахад хүрдэг.
Изоквантын өнцгийн коэффициент нэг
хүчин зүйл нөгөө хүчин зүйлээ техникийн
хувьд хэрхэн орлож буйг үзүүлдэг. Иймээс
энэ коэффициентийн туйлын утга нь
техник орлуулалтын ахиуц нормыг
илэрхийлдэг.
MRTSLK=dy/dx=-∆k/∆L

24. • Хөдөлмөрийн зардлын өсөлт нь
капиталын зардлыг бууруулна. Энэ нь
хөдөлмөрийн ахиуц бүтээмж
буурч, капиталын ахиуц бүтээмж өснө
гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл,
MRTSLK= - ∆k/∆L=MPL/MPK
• Ямар нэгэн хүчин зүйлийн бусдыгаа
орлох техник орлуулалтын ахиуц норм
буурна гэдэг нь дурын нөөцийн
ашиглалтын үр ашиг хязгаарлагдаж буй
илэрхийлнэ.

25. • Капиталыг хөдөлмөрөөр
орлуулахын хэрээр сүүлчийн
нэгжийн өгөөж буурдаг. Өөрөөр
хэлбэл, хөдөлмөрийн бүтээмж
буурдаг. Хөдөлмөрийг капиталаар
орлуулахад капиталын бүтээмж
буурна. Энэ нь MPL*∆L+MPK*∆K=0
гэсэн үг юм.

26. Сургалтыг зөвхөн изокванын
тусламжтайгаар шинжлэхэд хангалтгүй.
Хэрэв F1 хүчин зүйлийн үнэ Р1, F2-ынх Р2
бол С гэсэн тодорхой хэмжээний төсвийг
хуваарилана. Сургуулийн удирдлага F1
хүчин зүйлийг Х нэгж, F2 хүчин зүйлийг У
нэгж худалдан авч болно.
C=P1X+P2Y эсвэл
Y=-(P1/P2)X+C/P2
Энэ тэгшитгэл сургалтанд зарцуулагдах
ижил зардал бүхий нөөцүүдийн хослолыг
шууд харуулж байна.

27. Сургуулийн удирдлагын худалдан авч чадах
F1, F2 хүчин зүйлийн хэмжээг илэрхийлсэн
шулууныг (M’N’; MN; M’’N’’) изокост гэдэг.

28. Сургуулийнийн төсвийн өсөлт ба
нөөцийн үнийн бууралт изокостыг
баруун тийш шилжүүлнэ. Харин
төсвийн бууралт ба нөөцийн үнийн
өсөлт нь изокостыг зүүн тийш
шилжүүлнэ.

29. Изокост изоквант хоѐрын шүргэлцсэн цэг нь
сургуулийн тэнцвэрийн байдлыг илэрхийлнэ.

30. энэ нь нөөц худалдан авахад зарцуулж болох
байгаа хөрөнгөөрөө сургах сургалтын дээд
хэмжээндээ хүрч байгааг харуулдаг. T цэг дээр
изоквант изокост хоѐр ижил налалттай байна.
• Изоквантын налалт техник орлуулалтын
ахиуц нормыг илэрхийлдэг ба дараах
байдлаар илэрхийлдэг.
dy/dx=P1/P2
• Нөөцийн үнэ өөрчлөлтгүй байхад
сургуулийн төсөв байнга өснө

31. Y(F2) Èçîêâàíòûí èçîêîñòòîé ø¿ðãýñýí öýã¿¿ä-
èéã õîëáîõîä ¿¿ñýõ 0S ìóðóéã õºãæëèéí
çàì ãýäýã. Ýíý ìóðóé íü сургуулèéã
ºðãºæ¿¿ëýõ ïðîöåññò õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí
õîîðîíäûí õàðüöààíû ºñºëòûí õóðäöûã
õàðóóëäàã.
T2 T3
T1 S
0 X(F 1)

32. Энд сургуулийг өргөжүүлэх явцад F1 хүчин
зүйлийг F2 хүчин зүйлээс их хэмжээгээр
ашиглаж байна. Хөгжлийн замын муруйн
хэлбэр:
1) изоквантын хэлбэрээс
2)нөөцийн үнээс хамаарна.
Хөгжлийн зам координатын эхээс
муруй, шулуун ямар ч байж болно.
• Хэрэв изоквантуудын хоорондох
байршлын зай багасаж байвал
масштабаас хэмнэлтийн өсөлт
байгааг гэрчилдэг.

33. Хэрэв изоквантуудын хоорондох байршлын зай
ихсэж байвал масштабаас хэмнэлт буурч
байгааг гэрчилдэг.
• Сургуулийн өсөлт нөөцийн
өсөлтийг пропорционально
шаардаж байгаа үед масштабаас
хэмнэлт тогтмол байна гэж үздэг.

34. Ингэхлээр изоквант нь сургуулийн тухайн
хэмжээний амжилтанд байгаа нөөцийг
хэмнэлттэй ашиглахад хүргэхээс гадна
боловсролын салбар дахь сургуулийн хамгийн
бага үр ашгийн хэмжээг тодорхойлж өгдөг.
• Сургуульд масштабаас хэмнэлт өсөж байгаа
тохиолдолд сургалтын хэмжээг нэмэгдүүлэх
шаардлагатай. Яагаад гэвэл энэ нь байгаа
нөөцөө харьцангуй хэмнэхэд хүргэсэн.
• Изоквант изокосттой шүргэлцсэн нь зөвхөн
сургалтын технологийн үр ашгийг
тодорхойлох боломж олгоод зогсохгүй, мөн
эдийн засгийн үр ашгийг тодорхойлох боломж
олгодог.

35. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД
БАЯРЛАЛАА
Амжилт хүсье