1.
60 FRASES E 2 RELATOS QUE
NOS FIXERON PENSAR
1

2.
Selección de frases e tradución
Sergio Fernández Alonso
Textos
Juan Domingo Quintela Vázquez
Sergio Fernández Alonso
Debuxo de portada (sobre debuxo base de Openclipart.org)
Ana Vázquez Fernández
Sergio González González
Juan Domingo Quintela Vázquez
Licenza
Devolución ao dominio público
Financia
2

3.
Non se pode impedir o vento pero pódense construír muíños.
Proverbio holandés
3

4.
ÍNDICE
Introdución
60 frases
Cambio social 5
Educación para o desenvolvemento 6
Ética 8
Incidencia política e mobilización 10
Paz 12
Persoas 13
Soberanía alimentaria (e dixital, e enerxética...) 16
Tecnoloxía para o desenvolvemento humano 18
2 relatos
Canta terra precisa un home? 21
O home que prantaba árbores 31
4

5.
INTRODUCIÓN
60 FRASES
Cambio social
A idea do conflito para algúns é inherente ao cambio social:
non hai mellora nin progreso sen crise ou conflito dalgún tipo. Isto
para algunhas persoas non é un feito desexable: o conflito social debe
ser evitado; para outras esta idea de evitar o conflito é rexeitar o
motor do progreso afastándonos dun mundo mellor. Certo é que,
cando son confrontadas ou contrapostas ideas ou intereses dentro
dunha sociedade, o máis normal é que os individuos que as defenden
se intenter neutralizar mutuamente, incluso eliminar (ben sexa física
ou verbalmente) quedando eles como gañadores. Isto é o que fai o
cambio social pouco atractivo: a idea de que unha parte da sociedade
sexa perdedora e as consecuencias que isto poda ter. Este pensamento
errónea xurde do pensamento competitivo que nos é inculcado dende
o berce pero, o ser humano, como animal social, non ten na
competitividade a única forma de superar crises e conflitos senón que
a cooperación é parte tamén da nosa natureza.
Debemos traballar na construción dunha sociedade na que eu
son se nós somos. Entre todas as persoas crear unha sociedade que
elimine as desigualdades e as inxustizas e nunca deixar de pelexar
porque a humanidade supere a barbarie e non sinta desexos de voltar
atrás. A cuestión é: para crear ese mundo como destruímos este sen
deixar vítimas?
-----------------------
Se hai camiños seguirémolos, se non os hai inventarémolos.
Amílcar Barca
5

6.
O que fai falla é máis xente que se especialice no imposible.
Theodore Roethke
A metade do ser humano é sono. Ou máis. O home morre, o matan,
cando deixa de soñar.
Álvaro Cunqueiro
Cando cremos ter tódalas respostas, vén a vida e cambia tódalas
preguntas.
Mario Benedetti
A utopía non é máis que unha verdade prematura.
Ignacio Ramonet
Educación para o Desenvolvemento
A pregunta do millón durante a nosa etapa escolar é: Que
queres ser de maior? Ou o que é o mesmo: De que vas querer
traballar?
Ser e traballar son o mesmo. Eres na medida na que traballas;
eres médico, xornalista, deportista, economista, mestre, arquitecta,
enfermeiro, enxeñeira, artista... Eres o que traballas e o noso sistema
educativo está orientado a iso: a crear profesionais. Profesionais de
que? Profesionais do traballo.
Hai que producir e ser competitivo. Hai que traballar para ser
alguén nesta vida. A educación actual convírtenos en pezas dunha
engranaxe, coma Charles Chaplin en Tempos modernos.
A educación debería ser un camiño cara a felicidade e o
entendemento entre os seres humanos. De maiores deberíamos querer
ser felices e facer felices aos demais, deberíamos querer estar en
harmonía co mundo que nos rodea. E si, deberíamos querer traballar
6

7.
para iso.
-----------------------
A educación para a liberdade debe comezar expoñendo feitos e
anunciando valores e debe continuar creando axeitadas técnicas para
a realización dos valores e para combater a quen decide ignorar os
feitos e negar os valores por calquera razón.
Aldous Huxley
A educación non cambia o mundo, cambia ás persoas que van
cambiar o mundo.
Paulo Freire
Se cree que a educación é un gasto, probe vostede coa ignorancia.
Derek Bok
Ensinar ao pobo a ver criticamente o mundo é sempre unha práctica
incómoda para os que fundan seus poderes sobre a inocencia dos
explotados.
Paulo Freire
Sen dúbida, é importante desenvolver a mente dos fillos e as fillas.
No entanto, o agasallo máis valioso que se lles pode dar é
desenvolverlles a conciencia.
John Gai (Ministro de Educación de Sudán do Sul)
Non podemos solucionar os problemas pensando do mesmo xeito
que cando os creamos.
Albert Einstein
Unha soa pregunta pode conter máis pólvora que mil respostas.
Jostein Gaarder no libro "O mundo de Sofía".
7

8.
O obxectivo principal da educación é crear persoas capaces de facer
cousas novas, e non simplemente repetir o que outras xeneracións
fixeron.
Jean Piaget
Paréceme fundamenteal aclarar dende o principio que non existe
unha práctica educativa neutral, non comprometida e apolítica.
Paulo Freire
Ética e valores
A ética fai referencia á adecuación das accións humanas a un
sistema moral, en referencia a uns valores, presumiblemente
desexables (e que soen estar constreñidos a un contexto que pode
expandirse até falar de valores universais).
Na cooperación ao desenvolvemento poden distinguirse,
como no resto das accións humanas, valoracións éticas respecto a
aspectos intrínsecos á cooperación (que teñen que ver coa forma na
que se leva a cabo), e a aspectos extrínsecos (que teñen que ver co
fondo, coa razón de existir a cooperación). Vaia por diante que
cremos que non ten sentido falar dunhas sen as outras, xa que se
retroalimentan de xeito decisivo. Unha boa forma é unha cáscara
bonita pero tampouco serve de moito se non ten un fondo desexable
(se ben pode ter un efecto positivo exemplarizante de “como facer as
cousas”, aínda que se perda o “para que”). Un bo fondo queda
desdibuxado se se persegue cunhas malas formas (o fin non xustifica
os medios, e menos en temas como a cooperación ao
desenvolvemento onde, ao falar de desenvolvemento, o proceso
adquire unha importancia chave que fai que “o importante sexa a
viaxe”).
8

9.
O desenvolvemento e, polo tanto, a cooperación para o
desenvolvemento está impregnado, como non pode ser doutro xeito,
dos valores predominantes en cada época e no contexto cultural no
que se imbúe. Se se busca un cambio social, é importante pensar nos
valores desexables para a sociedade buscada e tratar de empezar a
actuar neles (como organización) dende o principio. Nun cambio
para unha sociedade solidaria, caer no todo vale é o principio de
perder a batalla.
-----------------------
Laboratorios e bibliotecas; máquinas, programas, sistemas modernos;
sabias palabras, técnicas e conferencias; grandes edificios... todo isto
non serve de nada se non hai un corazón honesto e limpo e unha
mirada intelixente.
La mirada inteligente, de Laureano J. Benítez Grande-Caballero
A felicidade consiste en que o que se pensa, o que se di e o que se fai
sexa o mesmo.
Mahatma Gandhi
A tecnoloxía non é algo inevitable, senón algo deseñado, que se pode
criticar, cambiar, socavar, transformar e, de vez en cando, ignorar
para subverter as súas tendencias limitadoras e totalitarias, xa estean
provocadas polos Estados ou polos mercados.
Geert Lovink
Que importa saber o que é unha recta, se non se sabe o que é a
rectitude?
Lucio Anneo Séneca
A caridade é humillante porque se exerce verticalmente e desde
arriba; a solidariedade é horizontal e implica respecto mutuo.
Eduardo Galeano
9

10.
Por enriba de todas as fronteiras, por enriba dos muros e valados, se
os nosos soños son iguais, coma un irmán che falo.
Celso Emilio Ferreiro
Un home é rico en función das cousas das que pode permitirse
prescindir.
Henry David Thoreau
Se ti o cambio que queres ver no mundo.
Mahatma Gandhi
No noso tempo, hai que pasar do horizonte de un ao horizonte de
todos.
Paul Éluard
Non comparto o que dis, pero defenderei até a morte o teu dereito a
dicilo.
Voltaire
A pobreza non é natural, creouna o home.
Nelson Mandela
Incidencia política e mobilización
Incidencia política e mobilización social teñen especial
importancia en épocas de silencio, xa que cando se protesta e “hai
ruido” é porque as persoas están máis concienciada e se demandan
cambios, e as persoas son máis “cidadás” (ocorreu en España
recentemente co movemento 15M, indignados, mareas varias, etc.).
Quizais en épocas de revolución e protesta sexa máis
importante un traballo de confluencia e construción conxunta de
propostas concretas, ou de estratexias atrevidas para facer chegar o
10

11.
que se ten que dicir a quen non quere oír ou ao que ten barreiras para
oír. Estamos nunha época de ruído, e en ocasións ante isto se
reacciona dende os poderes establecidos con estratexias de tipo
represivo (en nome case sempre da seguridade e o “respecto”). A
chamada Lei Mordaza é un exemplo deste tipo de estratexias.
Tamén deunos que pensar o tema de desobediencia civil e
“loita” polos dereitos, conceptos moi denostados especialmente
nestes tempos de ruído, e como parte así mesmo dunha estratexia
represiva. En realidade, se hai unha permisividade e unha ausencia de
esixencia dende as persoas como suxeitos de dereitos que queren
avanzar nos procesos de emancipación, a tendencia do sistema actual
centrado na acumulación de capital é a restrinxir estes dereitos. Esta
vixilancia (e a vixilancia a quen vixía) ten unha certa compoñente de
confrontación que, lonxe de ser indesexable, é máis ben necesaria
(mesmo hai quen critica que o propio sistema deixa ocos para ela co
fin de anulala, mesmo na cultura máis pop a triloxía de películas de
Matrix tamén visibilizou ese concepto).
-----------------------
Na loita contra o ruido está en xogo a tranquilidade dos nosos
nervios, na loita contra o silencio, a vida humana. Ninguén xustifica
nin defende ao que fai moito ruído, en cambio, aquel que no seu país
impón o silencio sempre está protexido por un aparato de represión.
Ryszard Kapuscinski (Cristo con un fusil al hombro).
Non pidas os teus dereitos, tómaos; e non deixes que ninguén
chos dea. Un dereito que che foi dado como este, a cambio de nada, é
sospeitoso. Hai moitas probabilidades de que sexa un calcetín cun
burato posto do revés.
Sr. Dooley, de Finley Peter Dunne
Como cidadán dunha sociedade democrática, ante unha lei
11

12.
inxusta, teño o deber e obriga de desobedecela para que cambie.
Martin Luther King
Para que unha revolución teña éxito, debe redescubrir valores xa
esquecidos e adaptalos ás esixencias de época.
Rabindranath Tagore
Non aceptedes o de sempre como cousa natural, pois en tempos de
violenta desorde, de confusión organizada, de coñecida
arbitrariedade, de humanidade deshumanizada, nada tería que parecer
imposible de cambiar.
Bertolt Brecht
Desexo que atopedes un motivo de indignación. Iso non ten prezo.
Porque cando algo nos indigna, convertémonos en militantes,
sentímonos comprometidos e entón a nosa forza é irresistible.
Stéphane Hessel
Paz
A guerra ten algo de cautivador, algo que nos encanta.
Fixéronse milleiros de filmes e documentais sobre a guerra, así como
literatura, pintura, poesía ou música. As historias bélicas teñen
atractivo pola bravura e valentía das súas personaxes. A guerra
transmite emocións e sentimentos como poucos feitos da historia.
E todo isto por non falar dos grandes avances científico-
tecnolóxicos que nos trouxo a guerra e a carreira militar. A ciencia
avanza a pasos de xigante grazas ao investimento na industria militar.
A pesares disto intentar xustificar a guerra é cínico, inútil e
imposible. Non hai feito máis inxusto e sucio que unha guerra. Nelas
os seres humanos dan as súas vidas ao servizo dun feito ou dunha
idea alleo a eles. Persoas mandan á morrer ou matar a outras persoas.
Non obstante a paz é algo máis que a ausencia de guerras, é
12

13.
un proceso que comeza en cada persoa e no cal se decide tomar un
camiño que non leve ao conflicto, un camiño que pasa pola tolerancia
e o respeto.
E o que non o crea que o consulte co gañador do nobel da paz
Barack Obama...
-----------------------
Non existiu nunca unha guerra boa ou unha paz mala.
Benjamin Franklin
Cando dous elefantes loitan é a herba a que sofre.
Proverbio de Uganda
Aprendemos a voar coma os paxaros, a nadar coma os peixes, pero
non aprendemos a arte de vivirmos xuntos, coma irmáns.
Martin Luther King
Lonxe de lograr a paz, as guerras sempre serven como aulas e
laboratorios onde os homes, as técnicas e os estados de conta se
preparan para a próxima guerra.
Wendell Berry
Persoas
A comunidade, o traballo colaborativo e a cooperación, como
valores que constrúen cidadanía, son, posiblemente, valores
desexables en si mesmos (polo que de desenvolvemento de outros
valores como a escoita activa, asertividade, traballo en equipa e
empatía teñen incluidos), pero que se por riba aplícanse co obxectivo
é acadar un mundo máis xusto, equitativo e solidario, convértense
nunha auténtica “máquina do cambio”.
Despois de todo este tempo, aínda nos resulta complicado
explicar que é exactamente ESF, probablemente se aproxima a unha
13

14.
comunidade educativa colectiva, aberta e autoxestionada onde, con
vocación cosmopolita, un obxectivo de transformación social cara
unha sociedade xusta e equitativa e unha especialización no eido da
tecnoloxía para o desenvolvemento humano, calqueira que quera “ser
ESF” (o “ser” unha asociación fronte ao “estar” nunha asociación)
pode introducir temas que lle preocupen para que se “dixiran” e se
integren (ou non) no imaxinario da asociación. Isto debería server
para mudar paradigmas de vida tanto aquí coma nos países onde ESF
traballa, pero o propio proceso de “dixestión” ten un valor
transformador en si mesmo. Algúns exemplos de temáticas
integradas son software libre, soberanía alimentaria, consumo
responsable e máis recentemente o feminismo. Segue sendo unha
organización de persoas e cada unha ten os seus temas “liña
vermella”, pero tampouco se pode pedir que logo todo o mundo sexa
coherente con todo ao 100% desde o minuto un (cada un “ten o seu
libro”). Isto é unha das cousas que máis interesantes en ESF, que
cada persoa aporta as súas partes máis coherentes ou “liña vermella”
e se trata de que o resto as vaia coñecendo e asumindo pouco a pouco
(ou non), ao seu ritmo (o que, que dúbida cabe, pode causar tensións
porque hai persoas que non van asumir como prioritarios certos
temas que para outras si o son, pero a tolerancia é parte da
aprendizaxe). Todo isto, sumado á vocación educativa consciente de
ESF (formal e non formal), posiblemente sirva para co-construír
procesos de cambio social.
É sorprendente ver ao voluntariado de ESF traballando arreo
cando toca algunha actividade, ou meténdose en reunións no seu
tempo libre para lograr colaborar unha miguiña en que se avance cara
a igualdade de oportunidades de desenvolvemento e de loita polos
dereitos humanos básicos e por definir o propio desenvolvemento por
parte das persoas e os pobos. Ese sentimento de solidariedade
universal contribúe a unha verdadeira Educación para a
Cidadanía Global.
Iso si, na laboura de transformación social tamén son
importantes as formas e xeitos de traballo destas persoas voluntarias,
14

15.
con actividades que faciliten a participación dos axentes e os
enfoques de fortalecemento local e dereitos humanos, así como non
asistencialismo e a transmisión das mensaxes sen vulnerar a
dignidade humana que prolonguen a visión de caridade mal
entendida (tanto nos países empobrecidos como no noso entorno).
Promoción do pensamento crítico e voluntariado
responsable e finalista (tratando de que a persoa se implique no
propio devenir da asociación e grupo de traballo máis aló da
actividade puntual en si) son conceptos chave para este xeito de
entender o voluntariado, e de que só se pode ser universal partindo
do propio, como afirmaban pensadores da Xeneración Nós.
-----------------------
Que comprarás mellor do que vendes?
Omar Jayyam
Todo o que non se da, pérdese.
Proverbio indio
Que aquel que deixa o seu natal curruncho e fóra dos seus eidos pon
os pés, cando troca o seguro polo incerto, motivos ha de ter!
Manuel Curros Enríquez
Tantos anos chamando ao indíxena salvaxe, non lle converteron nun
Oso de Pé (Luther Standing Bear)
Non quero que me lembren cando morra, que me deixen en paz… alí
volverei facer outra fundación Vicente Ferrer
Vicente Ferrer
Soamente aquel que contribúe ao futuro ten dereito a xulgar o pasado
Friedrich Nietzsche
15

16.
Os mapas do alma non teñen fronteiras.
Eduardo Galeano
Soberanía alimentaria (e dixital, e enerxética...)
Non se trata de ter para comer, senon de decidir que se quere
comer, con coñecemento sobre os impactos da cadea alimentaria e un
vículo co local. O pequeno é fermoso (no espazo, consumo de
cercanía, e no tempo, cos alimentos de tempada). Na alimentación,
como necesidade básica humana (incluindo a auga), é nun dos
ámbitos onde mellor se pode distinguir a indiferencia (ou crueldade)
dun sistema onde os dereitos das persoas non están no centro.
Prodúcese alimento de sobra en cantidade e calidade para asegurar
unha correcta nutrición de todo o mundo, pero isto non se está a dar.
As lóxicas do mercado, onde todo se compra e se vende, cada
vez máis lonxe das persoas afectadas (lonxe no espazo como na bolsa
de Chicago e lonxe no tempo como os produtos bancarios que
permiten especular con alimentos a futuro), fan que os alimentos
sexan un negocio, tamén os máis básicos. Os medios de produción
para obtelos, como a terra que se acapara, ou os solos, acuíferos, ríos
e mares que se degradan polas malas prácticas produtivas, son tamén
víctimas dese sistema devorador baseado na extracción (e en
“comerse o planeta e ás persoas”, ou en “converter petróleo en
comida”). Isto por non falar de competencia con outros usos menos
básicos que volven menos rentables aos alimentos básicos e deixan a
moitas persoas en situación de vulnerabilidade extrama (millo que se
paga mellor para biocombustible na UE ou USA que como alimento
no país onde se produce). A soberanía alimentaria (como efecto
dunha boa gobernanza local sobre o que se produce para alimentar,
como se produce e cando) e un modelo territorial centrado nas
persoas, na súa felicidade e na súa emancipación, poden ser xeitos de
paliar esta problemática.
A alimentación hai tempo que deixou de ser só cousa de ter
16

17.
pan na mesa, ou abrir a billa e que salga auga... Deste xeito, o
concepto de Soberanía Alimentaria, supera ao de Seguridade
Alimentaria. Pero este concepto de soberanía tamén “invadiu” outros
ámbitos, chegándose a falar de Soberanía Enerxética ou mesmo, máis
recientemente, de Soberanía Dixital (o concepto de Nube Aberta tal
como se está a manexar polas empresas proveedoras de servizos pode
ser igual de perxudicial para a Soberanía Dixital como o é o xeito en
que se están a manexar os transxénicos para a Soberanía Alimentaria,
xa que non é suficiente ter ferramentas como facebook, twitter, ou
blogger… se logo fan o que queren coa miña información, ou
censuran o que lles peta). A importancia deste concepto de
soberanía, ven dado porque así se está a desenvolver a dimensión
das persoas de cidadanía responsable, no sentido de buscar máis
espazos de decisión na nosa vida ou polo menos que eses espazos
estén máis perto e se poida influir máis facilmente neles, aínda que a
veces custe tempo… Non se trata de obligar a xente a participar
nestas tomas de decisións, pero si de facilitalo a quen así o desexen
(ao revés da tendencia que se está a dar, que é de concentración en
poucas mans das decisións en Alimentación, Enerxía e, se lles
deixan, Internete). E lembrar, se unha mercadoría é gratuita,
posiblemente a mercadoría sexas tí...
-----------------------
Val máis unha terra con árbores nos montes que un Estado con ouro
nos Bancos.
Alfonso R. Castelao
O agricultor ve como unha cousa perigosa o consello daquel que non
ten que gañar a vida por medio do resultado daquel consello.
John Kenneth Galbraith
17

18.
A fenda dixital vai seguir porque resulta da fenda económica e
política, que é moito máis longa e profunda.
Hervé Fischer
As escolas deberían ensinar software libre.
Richard Stallman
Tecnoloxía para o Desenvolvemento Humano
Según a PEAPT (Plataforma Estatal de Asociaciones de
Profesorado de Tecnología) a tecnoloxía é:
conxunto de coñecementos e técnicas que, aplicados de forma lóxica
e ordenada, permiten ao ser humano modificar o seu entorno
material ou virtual para satisfacer as súas necesidades, isto é, un
proceso combinado de pensamento e acción ca finalidade de crear
solucións útiles.
Esta definición choca coa idea que xeralmente se ten de
tecnoloxía: móbiles, ordenadores, nanotecnoloxía, robots... En xeral
produtos electrónicos ou informáticos, ou, máis en xeral, obxetos
físicos creados polo ser humano que se poden ver e tocar.
Realmente pódese dividir a tecnoloxía en dous tipos:
• Tecnoloxías brandas: son estruturas sociais, procesos
interativos, formas de organizarse e relacionarse; son
coñecementos e valores. As estruturas cara a participación
social e a toma de decisións serían exemplos de tecnoloxías
brandas.
• Tecnoloxías duras: son técnicas enxeñeriles, estruturas físicas,
máquinas; calquer tipo de ferramente é unha tecnoloxía dura,
poidase tocar esta ou non. En xeral as tecnoloxías duras
pódense mercar e vender.
18

19.
Para que unha tecnoloxía dura sexa unha tecnoloxía
apropiada debe ser facilmente replicable e adaptable; debe ser facil
de reparar e manter (e que isto o poidan facer os propios usuarios),
debe ser aceptable e asimilable culturalmente, e ademáis debe ser
accesible para a poboación en prezo, número de unidades e
coñecementos necesarios para usalos. En cambio se en vez de
tecnoloxías apropiadas queremos falar de tecnoloxía para o
desenvolvemento humano a sociedade debe posuir as tecnoloxías
brandas que fagan posible que o uso e produción das duras non
violen os dereitos humanos, que xeren igualdade de oportunidades,
que fomenten a equidade, a xustiza, a soberanía de cada pobo, e que
empoderen as persoas.
-----------------------
As tecnoloxías non son a base do cambio. O potencian, pero non son
a base.
Alfonso Carlos Morales
O ser humano chegou a ser, por así dicilo, un deus con próteses;
bastante magnífico cando se coloca todos os seus aparatos, pero estes
non crecen do seu corpo, e ás veces lle procuran moitos sinsabores.
Sigmund Freud
Vivimos nunha sociedade fondamente dependente da ciencia e a
tecnoloxía e na que ninguén sabe nada destes temas. Isto constitúe
unha fórmula segura para o desastre.
Carl Sagan
Quen se preocupa pola técnica erra en todo.
Salvador Dalí
A tecnoloxía é só unha ferramenta. A xente usa as ferramentas para
mellorar as súas vidas.
19

20.
Tom Clancy
Declara o dereito ao auga potable e ao saneamento como un dereito
humano esencial para o pleno disfrute da vida e de todos os dereitos
humanos.
Asamblea Xeral da ONU, 28 de xullo 2010
...pensamos demasiado e sentimos moi pouco. Máis que máquinas,
necesitamos humanidade...
Charles Chaplin en O Gran Ditador
Na historia, os sistemas sociais fallan, as máquinas fallan. Hai algo
que fai esquecer á xente.
Elaine Miles (Marilyn Whirlwind, indíxena Tlingit da serie de
ficción Northern Exposure).
Fai falla sacar os filtros das tubaxes e poñelos na nosa conciencia.
William McDonough
Por que esta magnifica tecnoloxía científica, que aforra traballo e nos
fai a vida máis fácil nos aporta tan pouca felicidade? A resposta é
esta, simplemente: porque aínda non aprendemos a usala con tino.
Albert Einstein
O Medio Ambiente non pode ser mellorado en condicións de
pobreza, nin pode a pobreza ser erradicada sen Ciencia e Tecnoloxía
Indira Gandhi
Vivimos unha época que promove os sonos tecnolóxicos máis
delirantes, pero non quere manter os servizos públicos máis
necesarios
Slavoj Žižek
Cando a única ferramenta que tes é un martelo, todo problema
20

21.
comeza a parecerse a un cravo
Proverbio
Redes sociais do pobo e para o pobo! Porque "as ferramentas do amo
nunca desmontarán a casa do amo"
Lema de https://n-1.cc/
A mensaxe que estou tratando de enviar é que a tecnoloxía é política,
e que moitas das decisións que se parecen ás decisións sobre a
tecnoloxía en realidade non son en absoluto acerca da tecnoloxía,
senón da política, e teñen que ser examinadas tan de cerca como nos
gustaría examinar as decisións de política.
Evgeny Morozov
Hai que poñer a tecnoloxía ao servizo da sociedade.
Carlos Parra, Jefe de Operaciones del Proyecto Canaima
GNU/Linux
2 RELATOS
Canta terra precisa un home?
Lev Nikoláievicb Tolstoi (1886)
Érase unha vez un labrego chamado Pahom, que traballara dura e
honestamente para a súa familia, pero que non tiña terras propias, así
que sempre permanecía na pobreza. "Ocupados como estamos desde
a nenez traballando a nai terra -pensaba a miúdo- os campesiños
sempre debemos morrer como vivimos, sen nada propio. As cousas
serían diferentes se tivésemos nosa propia terra."
Agora ben, preto da aldea de Pahom vivía unha dama, unha pequena
21

22.
terratenente, que posuía unha leira de cento cincuenta hectáreas. Un
inverno difundiuse a noticia de que esta dama ía vender as súas
terras. Pahom oíu que un veciño seu compraría vinte e cinco
hectáreas e que a dama consentira en aceptar a metade en efectivo e
esperar un ano pola outra metade.
"Que che parece -pensou Pahom- esa terra véndese, e eu non obterei
nada."
Así que decidiu falar coa súa esposa.
-Outras persoas están comprando, e nós tamén debemos comprar
unhas dez hectáreas. A vida vólvese imposible sen posuír terras
propias.
Puxéronse a pensar e calcularon canto poderían comprar. Tiñan
aforrados cen rublos. Venderon un poldriño e a metade das súas
abellas; contrataron a un dos seus fillos como peón e pediron
anticipos sobre a paga. Pediron prestado o resto a un cuñado, e así
xuntaron a metade do diñeiro da compra. Logo diso, Pahom escolleu
unha parcela de vinte hectáreas, onde había bosques, foi ver á dama e
fixo a compra.
Así que agora Pahom tiña a súa propia terra. Pediu semente prestada,
e sementouna, e obtivo unha boa colleita. Ao cabo dun ano lograra
saldar as súas débedas coa dama e a súa cuñado. Así se converteu en
terratenente, e tallaba as súas propias árbores, e alimentaba o seu
gando nos seus propios pastos. Cando saía a arar os campos, ou a
mirar as súas searas ou os seus prados, o corazón enchíaselle de
alegría. A herba que crecía alí e as flores que florecían alí parecíanlle
diferentes das doutras partes. Antes, cando cruzaba esa terra,
parecíalle igual a calquera outra, pero agora parecíalle moi distinta.
Un día Pahom estaba sentado na súa casa cando un viaxeiro detívose
22

23.
ante a súa casa. Pahom preguntoulle de onde viña, e o forasteiro
respondeu que viña de alén do Volga, onde estivera traballando.
Unha palabra levou á outra, e o home comentou que había moitas
terras en venda por alá, e que moitos estaban viaxando para
compralas. As terras eran tan fértiles, asegurou, que o centeo era alto
como un cabalo, e tan tupido que cinco cortes de gadaño formaban
unha gavela. Comentou que un campesiño traballara só coas súas
mans, e agora tiña seis cabalos e dúas vacas.
O corazón de Pahom colmouse de anhelo.
"Por que hei de sufrir neste buraco -pensou- se vívese tan ben noutras
partes? Venderei a miña terra e a miña leira, e co diñeiro comezarei
alá de novo e terei todo novo".
Pahom vendeu a súa terra, a súa casa e o seu gando, con boas
ganancias, e mudouse coa súa familia á súa nova propiedade. Todo o
que dixera o campesiño era certo, e Pahom estaba en moita mellor
posición que antes. Comprou moitas terras arables e pastos, e puido
ter as cabezas de gando que desexaba.
Ao principio, no axetreo da mudanza e a construción, Pahom sentíase
compracido, pero cando se habituou comezou a pensar que tampouco
aquí estaba satisfeito. Quería sementar máis trigo, pero non tiña
terras suficientes para iso, así que arrendou máis terras por tres anos.
Foron boas tempadas e houbo boas colleitas, así que Pahom aforrou
diñeiro. Podería seguir vivindo comodamente, pero cansouse de
arrendar terras alleas todos os anos, e de sufrir privacións para aforrar
o diñeiro.
"Se todas estas terras fosen miñas -pensou-, sería independente e non
sufriría estas incomodidades."
Un día un vendedor de bens raíces que pasaba comentoulle que
23

24.
acababa de regresar da afastada terra dos bashkires, onde comprara
seiscentas hectáreas por só mil rublos.
-Só debes facerte amigo dos xefes -dixo- eu regalei como cen rublos
en vestidos e alfombras, ademais dunha caixa de té, e dei viño aos
que o bebían, e obtiven a terra por unha bicoca.
"Vaia -pensou Pahom-, alá podo ter dez veces máis terras das que
posúo. Debo probar sorte."
Pahom encomendou á súa familia o coidado da leira e emprendeu a
viaxe, levando consigo ao seu criado. Pararon nunha cidade e
compraron unha caixa de té, veu e outros agasallos, como o vendedor
aconselloulles. Continuaron viaxe ata percorrer máis de cincocentos
quilómetros, e o sétimo día chegaron a un lugar onde os bashkires
instalaran as súas tendas.
En canto viron a Pahom, saíron das tendas e reuníronse en torno ao
visitante. Déronlle té e kurniss, e sacrificaron unha ovella e déronlle
para comer. Pahom sacou presentes do seu carromato e os distribuíu,
e díxolles que viña en busca de terras. Os bashkirs pareceron moi
satisfeitos e dixéronlle que debía falar co xefe. Mandárono a buscar e
explicáronlle a que fora Pahom.
O xefe escoitou un intre, pediu silencio cun xesto e díxolle a Pahom:
-De acordo. Escolle a terra que che praza. Temos terras en
abundancia.
-E cal será o prezo? -preguntou Pahom.
-O noso prezo é sempre o mesmo: mil rublos por día.
Pahom non comprendeu.
24

25.
-Un día? Que medida é esa? Cantas hectáreas son?
-Non sabemos calculalo -dixo o xefe-. Vendémola por día. Todo o
que poidas percorrer a pé nun día é teu, e o prezo é mil rublos por
día.
Pahom quedou sorprendido.
-Pero nun día pódese percorrer unha vasta extensión de terra -dixo.
O xefe botouse a rir.
-¡Será toda túa! Pero cunha condición. Se non regresas o mesmo día
ao lugar onde comezaches, perdes o diñeiro.
-Pero como debo sinalar o camiño que seguín?
-Iremos a calquera lugar que gustes, e quedarémonos alí. Podes
comezar desde ese sitio e emprender a túa viaxe, levando un sacho
contigo. Onde o consideres necesario, deixa unha marca. En cada
xiro, cava un pozo e amontoa a terra; logo iremos cun arado de pozo
en pozo. Podes facer o percorrido que desexes, pero antes que se
poña o sol debes regresar ao sitio de onde partiches. Toda a terra que
cubras será túa.
Pahom estaba alborozado. Decidiu comezar pola mañá. Charlaron,
beberon máis kurniss, comeron máis ovella e beberon máis té, e así
chegou a noite. Déronlle a Pahom unha cama de edredón, e os
bashkires se dispersaron, prometendo reunirse á mañá seguinte ao
romper o alba e viaxar ao punto convido antes do amencer.
Pahom quedouse deitado, pero non puido durmirse. Non deixaba de
pensar na súa terra.
25

26.
"Que grande extensión marcarei! -pensou-. Podo andar facilmente
cincuenta quilómetros por día. Os días agora son longos, e un
percorrido de cincuenta quilómetros representará gran cantidade de
terra. Venderei as terras máis áridas, ou as deixarei aos campesiños,
pero eu escollerei a mellor e traballareina. Comprarei dous xuntas de
bois e contratarei dous peóns máis. Unhas noventa hectáreas
destinarei a seméntaa e no resto criarei gando."
Pola porta aberta viu que estaba a romper o alba.
-É hora de espertalos -díxose-. Debemos poñernos en marcha.
Levantouse, espertou ao criado (que durmía no carromato),
ordenoulle xunguir os cabalos e foi espertar aos bashkires.
-É hora de ir á estepa para medir as terras -dixo.
Os bashkires levantáronse e reuníronse, e tamén acudiu o xefe.
Puxéronse a beber máis kurniss, e ofreceron a Pahom un pouco de té,
pero el non quería esperar.
-Se habemos ir, vaiamos dunha vez. Xa é hora.
Os bashkires preparáronse e todos se puxeron en marcha, algúns
dacabalo, outros en carros. Pahom ía no seu carromato co criado, e
levaba un sacho. Cando chegaron á estepa, o ceo da mañá estaba
vermello. Subiron un outeiro e, apeándose de carros e cabalos,
reuníronse nun sitio. O xefe achegouse a Pahom e estendeu o brazo
cara á planicie.
-Todo isto, ata onde chega a mirada, é noso. Podes tomar o que
gustes.
26

27.
A Pahom relucíronlle os ollos, pois era toda terra virxe, chata como a
palma da man e negra como semente de mapoula, e nas partes fondas
crecían altos pastizais.
O xefe quitouse a gorra de pel de raposo, apoiouna no chan e dixo:
-Esta será a marca. Empeza aquí e regresa aquí. Toda a terra que
rodees será túa.
Pahom sacou o diñeiro e púxoo na gorra. Logo quitouse o abrigo,
quedándose co seu chaquetón sen mangas. Afrouxouse o cinto e
suxeitouno con forza baixo o ventre, púxose un costal de pan no
peito do xubón e, atando unha botella de auga ao cinto, subiuse a
cana das botas, empuñou o sacho e dispúxose a partir. Tardou un
instante en decidir o rumbo. Todas as direccións eran tentadoras.
-Non importa -dixo ao fin-. Irei cara ao sol nacente.
Volveuse cara ao Leste, espreguizouse e agardou a que o sol asomase
sobre o horizonte.
"Non debo perder tempo -pensou-, pois é máis fácil camiñar mentres
aínda está fresco."
Os raios do sol non acababan de chispear sobre o horizonte cando
Pahom, sacho ao ombreiro, internouse na estepa.
Pahom camiñaba a paso moderado. Tras avanzar mil metros detívose,
cavou un pozo e amoreou terróns de herba para facelo máis visible.
Logo continuou, e agora que vencera o entumecemento apurou o
paso. Ao cabo dun intre cavou outro pozo.
Mirou cara atrás. O outeiro víase claramente á luz do sol, coa xente
encima, e as refulxentes iantas das rodas do carromato. Pahom
27

28.
calculou que camiñara cinco quilómetros. Estaba máis cálido;
quitouse o chaquetón, botouno ao ombreiro e continuou a marcha.
Agora facía máis calor; mirou o sol; era hora de pensar no almorzo.
-percorrín o primeiro tramo, pero hai catro nun día, e aínda é
demasiado pronto para virar. Pero quitareime as botas -díxose.
Sentouse, quitouse as botas, meteullas no cinto e renovou a marcha.
Agora camiñaba con soltura.
"Seguirei outros cinco quilómetros -pensou-, e logo virarei á
esquerda. Este lugar é tan promisorio que sería unha pena perdelo.
Canto máis avanzo, mellor parece a terra."
Seguiu dereito por un tempo, e cando mirou en torno, o outeiro era
apenas visible e as persoas parecían formigas, e apenas se vía un
escintileo baixo o sol.
"Ah -pensou Pahom-, avancei bastante nesta dirección, é hora de
virar. Ademais estou suando, e moi sedento."
Detívose, cavou un gran pozo e amoreou herba. Bebeu un sorbo de
auga e virou á esquerda. Continuou a marcha, e a herba era alta, e
facía moito calor.
Pahom comezou a cansarse. Mirou o sol e viu que era mediodía.
"Ben -pensou-, debo descansar."
Sentouse, comeu pan e bebeu auga, pero non se deitou, temendo
quedarse durmido. Logo de estar un intre sentado, seguiu andando.
Ao principio camiñaba sen dificultade, e sentía soño, pero continuou,
pensando: "Unha hora de sufrimento, unha vida para gozalo".
28

29.
Avanzou un longo treito nesa dirección, e xa ía virar de novo á
esquerda cando viu un fecundo val. "Sería unha pena excluír ese
terreo -pensou-. O liño crecería ben aquí.". Así que rodeou o val e
cavou un pozo do outro lado antes de virar. Pahom mirou cara ao
outeiro. O aire estaba brumoso e trémulo coa calor, e a través da
bruma apenas se vía á xente do outeiro.
"¡Ah! -pensou Pahom-. Os lados son demasiado longos. Este debe
ser máis curto." E seguiu ao longo do terceiro lado, apurando o paso.
Mirou o sol. Estaba a metade de camiño do horizonte, e Pahom aínda
non percorrera tres quilómetros do terceiro lado do cadrado. Aínda
estaba a quince quilómetros da súa meta.
"Non -pensou-, aínda que as miñas terras queden irregulares, agora
debo volver en liña recta. Podería afastarme demasiado, e xa teño
gran cantidade de terra.".
Pahom cavou un pozo axiña.
Botou a andar cara ao outeiro, pero con dificultade. Estaba esgotado
pola calor, tiña cortes e mazaduras nos pés descalzos, lle fraquexaban
as pernas. Ansiaba descansar, pero era imposible se desexaba chegar
antes do solpor. O sol non espera a ninguén, e afundíase cada vez
máis.
"Ceos -pensou-, se non cometese o erro de querer demasiado... Que
pasará se chego tarde?"
Mirou cara ao outeiro e cara ao sol. Aínda estaba lonxe da súa meta,
e o sol aproximábase ao horizonte.
Pahom seguiu camiñando, con moita dificultade, pero cada vez máis
rápido. Apurou o paso, pero aínda estaba lonxe do lugar. Botou ás
presas, arroxou a chaqueta, as botas, a botella e a gorra, e conservou
29

30.
só ao sacho que usaba como bastón.
"Ai de min. Desexei moito, e boteino todo a perder. Teño que chegar
antes de que se poña o sol."
O temor quitáballe o alento. Pahom seguiu correndo, e a camisa e os
pantalóns empapados pegábanselle á pel, e tiña a boca reseca. O seu
peito arquexaba como un fol, o seu corazón batía como un martelo,
as súas pernas cedían coma se non lle pertencesen. Pahom estaba
oprimido polo terror de morrer de esgotamento.
Aínda que temía a morte, non podía deterse. "Despois que corrín
tanto, consideraranme un parvo se detéñome agora", pensou. E
seguiu correndo, e ao achegarse oíu que os bashkires gritaban e
ouveaban, e eses gritos lle inflamaron aínda máis o corazón. Xuntou
as súas últimas forzas e seguiu correndo.
O inchado e brumoso sol case rozaba o horizonte, vermello como o
sangue. Estaba moi baixo, pero Pahom estaba moi preto da súa meta.
Podía ver á xente do outeiro, axitando os brazos para que se dese
présa. Vía a gorra de pel de raposo no chan, e o diñeiro, e ao xefe
sentado no chan, rindo a gargalladas.
"Hai terras en abundancia -pensou-, pero deixarame Deus vivir
nelas? Perdín a vida, perdín a vida! Nunca chegarei a ese lugar!"
Pahom mirou o sol, que xa desaparecía, xa era devorado. Co resto
das súas forzas apurou o paso, dobrando o corpo de tal modo que as
súas pernas apenas podían sostelo. Cando chegou ao outeiro, de
súpeto escureceu. Mirou o ceo. O sol púxose! Pahom deu un alarido.
"Todo o meu esforzo foi en balde", pensou, e xa ía deterse, pero oíu
que os bashkires aínda gritaban, e recordou que aínda que para el,
desde abaixo, parecía que o sol púxose, desde o outeiro aínda podían
30

31.
velo. Aspirou unha boa bocalada de aire e correu costa arriba. Alí
aínda había luz. Chegou á cima e viu a gorra. Diante dela o xefe ríase
a gargalladas. Pahom soltou un grito. Afrouxáronselle as pernas, caeu
de bruzos e tomou a gorra coas mans.
-Vaia, que suxeito tan admirable! -exclamou o xefe-. Gañou moitas
terras!
O criado de Pahom achegouse correndo e tratou de levantalo, pero
viu que lle saía sangue da boca. Pahom estaba morto!
Os bakshires estalaron a lingua para demostrar a súa piedade.
O seu criado empuñou o sacho e cavou unha tumba para Pahom, e alí
sepultouno. Dous metros da cabeza aos pés era todo o que
necesitaba.
___________________________*___________________________
O home que prantaba árbores
Jean Giono (1953)
Se un quere descubrir calidades realmente excepcionais no carácter
dun ser humano, debe ter o tempo ou a oportunidade de observar o
seu comportamento durante varios anos. Se este comportamento non
é egoísta, se está presidido por unha xenerosidade sen límites, se é
tan obvio que non hai afán de recompensa, e ademais deixou unha
pegada visible na terra, entón non cabe equivocación posible.
Fai corenta anos fixen unha longa viaxe a pé a través de montañas
completamente descoñecidas polos turistas, atravesando a antiga
rexión onde os Alpes franceses penetran na Provenza. Cando
31

32.
empecei a miña viaxe por aquel lugar todo era estéril e sen cor, e a
única cousa que crecía era a planta coñecida como lavanda silvestre.
Cando me aproximaba ao ponto máis elevado da miña viaxe, e tras
camiñar durante tres días, atopeime no medio dunha desolación
absoluta e acampei preto dos vestixios dun pobo abandonado.
Quedárame sen auga o día anterior, e polo tanto necesitaba atopar
algo dela. Aquel grupo de casas, aínda que arruinadas como un vello
niño de avésporas, suxerían que unha vez houbo alí un pozo ou unha
fonte. Habíaa, dende logo, pero estaba seca. As cinco ou seis casas
sen tellados, comidas polo vento e a choiva, a pequena capela co seu
campanario desmoroándose, estaban alí, aparentemente como nun
pobo con vida, pero esta desaparecera.
Era un día de xuño precioso, brillante e solloso, pero sobre aquela
terra desgarnecida o vento sopraba, alto no ceo, cunha ferocidade
insoportable. Gruñía sobre os cadáveres das casas como un león
interrompido na súa comida... Tiña que cambiar o meu campamento.
Tras cinco horas de andar, aínda non achara auga e non existía sinal
algunha que me dese esperanzas de atopala. En todo o derredor
reinaban a mesma sequedade, as mesmas herbas bastas. Pareceume
albiscar na distancia unha pequena silueta negra vertical, que parecía
o tronco dunha árbore solitaria. De todos os xeitos dirixinme cara a
el. Era un pastor. Trinta ovellas estaban sentadas preto del sobre a
ardente terra.
Deume un sorbo da súa cabaza-cantimplora, e pouco despois
levoume á súa cabana nun pregue da chaira. Conseguía a auga -auga
excelente- dun pozo natural e profundo enriba do cal construíra un
primitivo torno.
O home falaba pouco, como é costume daqueles que viven sós, pero
sentín que estaba seguro de si mesmo, e confiado na súa seguridade.
32

33.
Para min isto era sorprendente nese país estéril. Non vivía nunha
cabana, senón nunha casiña feita de pedra, que reflectía o traballo
que el lle adicou para refacer a ruína que debeu atopar cando chegou.
O tellado era forte e sólido. E o vento, ao soprar sobre el, lembraba o
son das olas do mar rompendo na praia.
A casa estaba ordenada, os pratos lavados, o chan varrido, o seu rifle
engraxado, a súa sopa fervendo no lume. Notei que estaba ben
afeitado, que todos os seus botóns estaban ben cosidos e que a súa
roupa fora remendada co meticuloso esmero que agocha os
remendos. Compartimos a sopa, e despois, cando lle ofrecín a miña
petaqueira de tabaco, díxome que non fumaba. O seu can, tan
silencioso como el, era amigable sen ser servil.
Dende o principio dábase por suposto que eu pasaría a noite alí. O
pobo máis próximo estaba a un día e medio de distancia. Ademais, xa
coñecía perfectamente o tipo de pobo daquela rexión... Había catro
ou cinco máis deles ben espallados polas saias das montañas, entre
agrupacións de carballos, ao final de estradas poeirentas. Estaban
habitadas por carboeiros, cuxa convivencia non era moi boa. As
familias, que vivían xuntas e apretuxadas nun clima excesivamente
severo, tanto no inverno como no verán, non atopaban solución ao
incesante conflito de personalidades. A ambición territorial chegaba a
unhas proporcións desmesuradas, no desexo continuo de escapar do
ambiente. Os homes vendían as súas carretillas de carbón no pobo
máis importante da zona e regresaban. As personalidades máis recias
limábanse entre a rutina cotiá. As mulleres, pola súa banda,
alimentaban os seus rancores. Existía rivalidade en todo, dende o
prezo do carbón ao banco da igrexa. E enriba de todo estaba o vento,
tamén incesante, que crispaba os nervios. Había epidemias de
suicidio e casos frecuentes de tolemia, a miúdo homicida.
Transcorrera unha parte da velada cando o pastor foi buscar un
saquiño do que verteu unha morea de landras sobre a mesa. Empezou
33

34.
a miralas unha por unha, con gran concentración, separando as boas
das malas. Eu fumaba na miña pipa. Ofrecinme para axudarlle. Pero
díxome que era o seu traballo. E de feito, vendo o coidado que lle
dedicaba, non insistín. Esa foi toda a nosa conversa. Cando xa houbo
separado unha cantidade suficiente de landras boas, separounas de
dez en dez, mentres ía quitando as máis pequenas ou as que tiñan
fendas, pois agora examinábaas máis detidamente. Cando houbo
seleccionado cen landras perfectas, descansou e foi durmir.
Sentíase unha gran paz estando con ese home, e ao día seguinte
pregunteille si podía quedarme alí outro día máis. El atopouno
natural, ou para ser máis preciso, deume a impresión de que non
había nada que puidese alterarlle. Eu non quería quedarme para
descansar, senón porque me interesou ese home e quería coñecelo
mellor. El abriu o curro e levou o seu rabaño pastar. Antes de partir,
mergullou o seu saco de landras nun cubo de auga.
Deime conta de que en lugar de caxato, levouse unha variña de ferro
tan grosa como o meu polegar e de metro e medio de longo. Andando
relaxadamente, seguín un camiño paralelo ao seu sen que me vise. O
seu rabaño quedouse nun val. El deixouno a cargo do can, e viño cara
a onde eu me atopaba. Tiven medo de que quixese censurarme pola
miña indiscreción, pero non se trataba diso en absoluto: ía nesa
dirección e invitoume a ir con el se non tiña nada mellor que facer.
Subimos á crista da montaña, a uns cen metros.
Alí empezou a cravar o seu variña de ferro na terra, facendo un
buraco no que introducía unha landra para cubrir despois o buraco.
Estaba plantando un carballo. Pregunteille se esa terra pertencíalle,
pero díxome que non. Sabía de quen era? Non, tampouco. Supoñía
que era propiedade da comunidade, ou talvez pertencía a xente
descoñecida. Non lle importaba en absoluto saber de quen era.
Plantou as landras co máximo esmero. Logo da comida do mediodía
reemprendeu a súa sementeira. Deduzo que fun bastante insistente
34

35.
nas miñas preguntas, pois accedeu a responderme. Estivera plantando
cen árbores ao día durante tres anos naquel deserto. Plantara uns cen
mil. Daqueles, só vinte mil brotaran. Destes esperaba perder a
metade por culpa dos roedores ou polos designios imprevisibles da
Providencia. Ao final quedarían dez mil carballos para crecer onde
antes non crecera nada.
Entón foi cando empecei a calcular a idade que podería ter ese home.
Era evidentemente maior de cincuenta anos. Cincuenta e cinco
díxome. O seu nome era Elzeard Bouffier. Tivera noutro tempo unha
granxa na chaira, onde tiña organizada a súa vida. Perdeu o seu único
fillo, e logo á súa muller. Retirouse en soidade, e a súa ilusión era
vivir tranquilamente coas súas ovellas e o seu can. Opinaba que a
terra estaba morrendo por falta de árbores. E engadiu que como non
tiña ningunha obriga importante, decidira remediar esta situación.
Como nesa época, malia a miña mocidade, eu levaba unha vida
solitaria, sabía entender tamén aos espíritos solitarios. Pero
precisamente a miña mocidade empuxábame a considerar o futuro en
relación a min mesmo e a certa procura da felicidade. Díxenlle que
en trinta anos os seus carballos serían magníficos. El respondeume
sinxelamente que, se Deus lle conservaba a vida, en trinta anos
plantaría tantos máis, e que os dez mil de agora non serían máis que
unha pinga de auga no mar.
Ademais, agora estaba estudando a reprodución de faias e tiña un
sementeiro con faiucos crecendo preto do seu casiña. As prantiñas,
que protexía das ovellas cun valo, eran preciosas. Tamén estaba
considerando plantar bidueiras nos vales onde había algo de
humidade preto da superficie da terra.
Ao día seguinte separámonos.
Un ano máis tarde empezou a Primeira Guerra Mundial, na que eu
35

36.
estiven enrolado durante os seguintes cinco anos. Un "soldado de
infantería" apenas tiña tempo de pensar en árbores, e en verdade, a
cousa en si fixo pouca impresión en min. Consideráraa como unha
afección, algo parecido a unha colección de selos, e esquecina.
Ao terminar a guerra só tiña dúas cousas: unha pequena
indemnización pola desmovilización, e un gran desexo de respirar
aire fresco durante un tempo. E paréceme que unicamente con este
motivo tomei de novo a estrada cara á "terra estéril".
A paisaxe non cambiara. Con todo, máis aló do pobo abandonado,
albisquei na distancia un certo tipo de néboa gris que cubría os cumes
das montañas como unha alfombra. O día anterior empezara de
súpeto a recordar ao pastor que plantaba árbores. "Dez mil carballos
-pensaba- ocupan realmente bastante espazo". Como vira morrer a
tantos homes durante aqueles cinco anos, non esperaba achar a
Elzeard Bouffier con vida, especialmente porque aos vinte anos uno
considera aos homes de máis de cincuenta como persoas vellas
preparándose para morrer... Pero non estaba morto, senón máis ben
todo o contrario: víaselle extremadamente áxil e despexado:
cambiara as súas ocupacións e agora tiña soamente catro ovellas,
pero en cambio cen colmeas. Desfíxose das ovellas porque
ameazaban as árbores novas. Díxome -e vin por min mesmo- que a
guerra non lle molestou en absoluto. Continuara plantando árbores
imperturbablemente. Os carballos de 1.910 tiñan entón dez anos e
eran máis altos que calquera de nolos dous. Ofrecían un espectáculo
impresionante. Quedeime coa boca aberta, e como el tampouco
falaba, pasamos o día en enteiro silencio polo seu bosque. As tres
seccións medían once quilómetros de longo e tres de ancho. Ao
recordar que todo isto brotara das mans e do alma dun home só, sen
recursos técnicos, un dábase conta de que os humanos poden ser
tamén efectivos en términos opostos aos da destrución...
Perseverara no seu plan, e faia máis altas que os meus ombreiros,
36

37.
estendidas ata o límite da vista, confirmábano. Ensinoume belas
paraxes con bidueiras sementadas facía cinco anos (é dicir, en 1.915),
cando eu estaba loitando en Verdún. Plantounos en todos os vales nos
que intuíra -acertadamente- que existía humidade case na superficie
da terra. Eran delicados como rapazas novas, e estaban ademais moi
ben establecidos.
Parecía tamén que a natureza efectuara pola súa conta unha serie de
cambios e reaccións, aínda que el non as buscaba, pois tan só
proseguía con determinación e simplicidade no seu traballo. Cando
volvemos ao pobo, vin auga correndo nos regos que permaneceran
secos na memoria de todos os habitantes daquela zona. Este foi o
resultado máis impresionante de toda a serie de reaccións: os regatos
secos facía moito tempo corrían agora cun caudal de auga fresca.
Algúns dos pobos lúgubres que mencionei anteriormente
edificáronse en sitios onde os romanos construíran os seus poboados,
cuxos trazos aínda permanecían. E arqueólogos que exploraran a
zona atoparan anzolos onde no século XX se necesitaban cisternas
para asegurar un mínimo abastecemento de auga.
O vento tamén axudou a espallar sementes. E ao mesmo tempo que
apareceu a auga, tamén o fixeron salgueiros, xuncos, prados, xardíns,
flores e unha certa razón de existir. Pero a transformación
desenvolveuse tan gradualmente que puido ser asumida sen causar
asombro. Cazadores adentrándose na espesura na busca de lebres ou
xabaríns, notaron evidentemente o crecemento repentino de pequenas
árbores, pero atribuíano a un capricho da natureza. Por iso ninguén
entremetouse co traballo de Elzeard Bouffier. Se el fose detectado,
habería ter oposición. Pero era indetectable. Ningún habitante dos
pobos, nin ninguén da administración da provincia, imaxinaría unha
xenerosidade tan magnífica e perseverante.
Para ter unha idea máis precisa deste excepcional carácter non hai
que esquecer que Elzeald traballou nunha soidade total, tan total que
37

38.
cara o final da súa vida perdeu o hábito de falar, quizais porque non
viu a necesidade deste.
En 1.933 recibiu a visita dun gardabosques que lle notificou unha
orde prohibindo acender lume, por medo a poñer en perigo o
crecemento deste bosque natural. Esta era a primeira vez -díxolle o
home- que vira crecer un bosque espontáneamente. Nese momento,
Bouffier pensaba plantar haxas nun lugar a 12 km. da súa casa, e para
evitar as ideas e vindas (pois contaba entón 75 anos de idade),
planeou construír unha cabana de pedra na plantación. E así o fixo ao
ano seguinte.
En 1.935 unha delegación do goberno desprazouse para examinar o
bosque "natural". Compoñíana un alto cargo do Servizo de Bosques,
un deputado e varios técnicos. Estableceuse un longo diálogo
completamente inútil, decidíndose finalmente que algo se debía
facer... e afortunadamente non se fixo nada, salvo unha única cousa
que resultou útil: todo o bosque púxose baixo a protección estatal, e a
obtención do carbón a partir das árbores quedou prohibida. De feito
era imposible non deixarse cativar pola beleza daquelas novas
árbores cheas de enerxía, que seguramente enfeitizaron ao deputado.
Un amigo meu atopábase entre os gardabosques desa delegación e
expliqueille o misterio. Un día da semana seguinte fomos a ver a
Elzeard Bouffier. Atopámolo traballando duro, a uns dez quilómetros
de onde había ter lugar a inspección.
O gardabosques sabía valorar as cousas, pois sabía como manterse en
silencio. Eu entregueille a Elzeard os ovos que traía de agasallo.
Compartimos a comida entre os tres e despois pasamos varias horas
en contemplación silenciosa da paisaxe...
Na mesma dirección na que viñeramos, as ladeiras estaban cubertas
de árbores de seis a sete metros de altura. Ao velos recordaba aínda o
38

39.
aspecto da terra en 1.913, un deserto... e agora, un labor regular e
tranquila, o aire da montaña fresco e vigoroso, equilibrio e, sobre
todo, a serenidade de espírito, outorgaran a este home ancián una
saúde marabillosa. Pregunteime cantas hectáreas máis de terra ía
cubrir con árbores.
Antes de marcharse, o meu amigo fixo unha suxestión breve sobre
certas especies de árbores para os que o chan da zona estaba
especialmente preparado. Non foi moi insistente; "pola boa razón
-díxome máis tarde- de que Bouffier sabe diso máis que eu". Pero,
tras andar un intre e darlle voltas na súa mente, engadiu: "e sabe
moito máis que calquera persoa, pois descubriu unha forma
marabillosa de ser feliz!".
Foi grazas a ese home que non só a zona, senón tamén a felicidade de
Bouffier foi protexida. Delegou tres gaardabosques para o traballo de
protexer a foresta, e cominoulles a resistir e rexeitar as botellas de
viño, o suborno dos carboeiros.
O único perigo serio ocorreu durante a Segunda Guerra Mundial.
Como os coches funcionaban con gasóxeno, mediante xeradores que
queimaban madeira, nunca había leña suficiente. A tala de carballos
empezou en 1.940, pero a zona estaba tan lonxe de calquera estación
de tren que non houbo perigo. O pastor non se decataba de nada.
Estaba a trinta quilómetros, prantando tranquilamente, alleo á guerra
de 1.939 como ignorara a de 1.914.
Vin a Elzeard Bouffier por última vez en xuño de 1.945. Tiña entón
oitenta e sete anos. Volvín percorrer o camiño da "terra estéril"; pero
agora en lugar da desorde que a guerra causara no país, un autobús
regular unía o val do Durance e a montaña. Non recoñecín a zona, e
atribuíno á relativa rapidez do autobús... Ata que vin o nome do pobo
non me convencín de que me achaba realmente naquela rexión, onde
antes só había ruínas e soidade.
39

40.
O autobús deixoume en Vergons. En 1.913 esta aldeiña de dez ou
doce casas tiña tres habitantes, criaturas algo atrasadas que case se
odiaban unha a outra, subsistindo de atrapar animais con trampas,
próximas ás condicións do home primitivo. Todos os arredores
estaban cheos de ortigas que serpeaban polos restos das casas
abandonadas. A súa condición era desesperanzadora, e unha situación
así raramente predispón á virtude.
Todo cambiara, incluso o aire. No canto dos ventos secos e ásperos
que adoitaban soprar, agora corría unha brisa suave e chea de
arrecendo. Un son como de auga viña da montaña. Era o vento no
bosque; pero máis asombroso era escoitar o auténtico son do auga
movéndose nos regos e remansos. Vin que se construíu unha fonte
que manaba con alegre murmurio, e o que me sorprendeu máis foi
que alguén plantara un tileiro ao seu lado, un tileiro que debería ter
catro anos, xa en plena floración, como símbolo irrebatible de
renacemento.
Ademais, Vergons era o resultado dese tipo de traballo que necesita
esperanza, a esperanza que volvera. As ruínas e as murallas xa non
estaban, e cinco casas foran restauradas. Agora había vinte e cinco
habitantes. Catro deles eran parellas novas. As novas casas,
recentemente encaladas, estaban rodeadas por xardíns onde crecían
vexetais e flores nunha ordenada confusión. Repolos e rosas, porros e
margaridas, apios e anémonas facían ao pobo ideal para vivir.
Desde ese sitio seguín a pé. A guerra, ao terminar, non permitira o
florecemento completo da vida, pero o espírito de Elzeard
permanecía alí. Nas ladeiras baixas vin pequenos campos de cebada e
de arroz; e no fondo do val verdeaban os prados.
Só foron necesarios oito anos desde entón para que toda a paisaxe
brillase con saúde e prosperidade. Onde antes había ruínas, agora
40

41.
atopábanse granxas; os vellos regos, alimentados polas choivas e as
neves que o bosque atrae, fluían de novo. As súas augas alimentaban
fontes e desembocaban sobre alfombras de menta fresca. Aos poucos,
as aldeas revitalizáronse. Xentes doutros lugares onde a terra era
máis cara instaláronse alí, aportando a súa mocidade e a súa
movilidade. Polas rúas un atopábase con homes e mulleres vivos,
mozos e mozas que empezaban a rir e que recuperaran o gusto polas
excursións. Se contabamos a poboación anterior, irrecoñecible agora
que gozaba de certa comodidade, máis de dez mil persoas debían en
parte a súa felicidade a Elzeard Bouffier.
Por iso, cando reflexiono sobre aquel home armado unicamente coas
súas forzas físicas e morais, capaz de facer xurdir do deserto esa terra
de Canaan, convénzome de que malia todo a humanidade é
admirable. Cando reconstrúo a arrebatadora grandeza de espírito e a
tenacidade e benevolencia necesaria para dar lugar a aquel froito,
invádeme un respecto sen límites por aquel home ancián e
supostamente analfabeto, un ser que completou unha tarefa digna de
Deus.
(Elzeard Bouffier morreu pacificamente en 1.947 no hospicio de
Banon).
41