SlideShare a Scribd company logo
1 of 23
Download to read offline
Ósmy dzień tygodnia. Zaświaty w wierzeniach kościołów tradycji bizantyjskiej   ebook
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
                      pełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym e-booksweb.pl - Audiobooki, ksiązki audio,
e-booki .
Andrzej Sarwa
         ÓSMY DZIEŃ TYGODNIA




Jeśli chcesz połączyć się z Wydawnictwem
  i Księgarnią Internetową „Armoryka”
    aby zapoznać się z jego pełną ofertą
          kliknij na link poniżej:

        http://armoryka.strefa.pl/
Ósmy dzień tygodnia. Zaświaty w wierzeniach kościołów tradycji bizantyjskiej   ebook
Andrzej Sarwa




ÓSMY DZIEŃ
TYGODNIA
ZAŚWIATY W WIERZENIACH
  KOŚCIOŁÓW TRADYCJI
     BIZANTYJSKIEJ




         Armoryka
       SANDOMIERZ
WIELKA KSIĘGA UMARŁYCH
             TOM trzeci: ZAŚWIATY W WIERZENIACH chrześcijańskiego wschodu
                      część druga: kościoły tradycji bizantyjskiej




                             Redaktor: Marta Sarwa
Na pierwszej stronie okładki: Спас Нерукотворный. Киевская школа иконописи, ок. 1100 г. (licencja
   public domaine), źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Christos_Acheiropoietos.jpg
                   Na czwartej stronie okładki Andrzej Sarwa, foto. Piotr Sławiński



       Pierwsze wydanie niniejszej książki
       ukazało się w roku 2003 nakładem
       Wydawnictwa „Ravi” pod tytułem:

    „Rzeczy ostateczne człowieka i świata.
    Eschatologia Kościoła Wschodniego”


             © Copyright by Andrzej Sarwa 2002, 2008



                     Wydawnictwo ARMORYKA
                             ul. Krucza 16
                         27–600 Sandomierz
                         tel (0–15) 833 21 41
                e–mail: wydawnictwo.armoryka @interia.pl
                      http://armoryka.strefa.pl/




                          ISBN 978–83–60276–92–1
SPIS TREŚCI

Wstęp 7
Człowiek 13
Kim jest szatan i skąd się wziął? 17
Wolność człowieka i jej skutki 21
Skutki grzechu Prarodziców 23
Zbawienie człowieka 29
Śmierć cielesna 43
Śmierć nadzieją ludzkości 49
Ku zaświatom 57
Mytarstwa, to jest tułaczka dusz po zgonie i ich badanie, czyli
sąd częściowy po śmierci fizycznego ciała 61
„Opowiadanie o mytarstwach Wielebnej Teodory 64
Miejsce przebywania dusz po śmierci 75
Ważność modlitw za umarłych 81
W oczekiwaniu zmartwychwstania 89
Zmartwychwstanie umarłych 97
Koniec świata 107
SŁOWO ŚWIĘTEGO PROROKA IZAJASZA SYNA AMOSA 108
Ewangelia będzie głoszona na całym świecie 110
Żydzi nawrócą się do Chrystusa      110
Powszechna apostazja ludzkości od prawdziwej wiary
i pojawienie się Antychrysta 111
Przybycie Henocha i Eliasza 113
Niezwykłe znaki, klęski, wojny, choroby, głód ... 114
Paruzja Pana Jezusa Chrystusa i Sąd Ostateczny 115
Kto będzie sądził żywych i umarłych? 123
Zostaną zgromadzone wszystkie narody 127
Przebieg Sądu 131
Piekło - śmierć druga 135
Kary piekielne 139
Czy piekło jest wieczne? 145
Wędrówka Bogarodzicy po miejscach męki 148
Stopnie kar 153
Raj - królestwo wiecznego życia i wiecznego szczęścia 155
Deifikacja ludzi sprawiedliwych 165
„Ósmy dzień tygodnia” - wieczny szabat - uleczenie
Wszechświata      110
Bibliografia 183




                               5
6
Wstęp

    Istnieje spora trudność w zaprezentowaniu prawosławnej eschatologii,
wynikająca z faktu, iż nie została ona dokładnie usystematyzowana na
podobieństwo eschatologii rzymskokatolickiej. Poszczególnych zagadnień
nie definiują tutaj orzeczenia dogmatyczne Świętej Cerkwi, lecz zawarte są
one gównie w teologumenach i opiniach teologicznych. Istnieje zatem
możliwość pewnej dowolności w patrzeniu na poszczególne kwestie
eschatologiczne.
    Teologumena są to powszechnie przyjęte wypowiedzi Ojców Kościoła 1
oraz wybitnych i świątobliwych nauczycieli, ogłoszone w czasie od
powstania Kościoła aż po dziś dzień. Nie są to jednak opinie obowiązujące
wszystkich wiernych, w sposób bezwzględnie wiążący, do wiary absolutnie
zgodnej z owymi opiniami i poglądami. Teologumena obejmują m. in.
naukę o grzechu pierworodnym, o łasce, o życiu pozagrobowym, kulcie
maryjnym, przeistoczeniu (transsubstancjacji) w Sakramencie Eucharystii
itp. Chociaż teologumena przyjmowane są przez wiernych i hierarchię
duchowną na ogół bez zastrzeżeń, niemniej dopuszczalna jest pewna
swoboda w ich interpretacji. Co się zaś tyczy opinii teologicznych, to są one
wyrazem poglądów prywatnych, a zajmują się zagadnieniami spornymi,
których dotychczas jeszcze nie rozstrzygnięto w sposób autorytatywny,
takimi jak na przykład ważność sakramentów udzielanych w innych
Kościołach niż Prawosławny.2
Zarówno teologumena, jak i opinie teologiczne formułowane są w oparciu
o przekaz Objawienia zawarty w dwóch źródłach: w Piśmie Świętym
Starego i Nowego Testamentu (przy czym w Starym Testamencie,
w Prawosławiu, nie ma wyraźnego, jasnego rozróżnienia pomiędzy
księgami kanonicznymi a deuterokanonicznymi1), oraz w Tradycji Świętej3
(niezbędnej do interpretowania Biblii).4
    Na temat eschatologii prawosławnej starokatoliccy autorzy, Szczepan
Włodarski i Władysław Tarowski tak piszą:



1   Określeń „Kościół” i „Cerkiew” będę używał zamiennie, ponieważ oznaczają to samo, z tym że
    określenie „Cerkiew” jest jakby „zastrzeżone” dla wschodniej gałęzi Kościoła Powszechnego.
2   S. Włodarski, W. Tarowski, Kościoły chrześcijańskie, Warszawa 1968, s. 77 – 78.
3   Formami tradycji dogmatycznej w Prawosławiu są: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu,
    nauki Ojców Kościoła, orzeczenia Wielkich Soborów (siedmiu powszechnych), wyznania wiary -
    Apostolskie, Atanazjańskie, i Nicejsko-Konstantynopolitański Symbol Wiary, orzeczenia niektórych
    późniejszych soborów wschodnich (jakie miały miejsce po zaistnieniu schizmy w 1054 r.), księgi
    liturgiczne, Kanony Kościoła (czyli prawo kanoniczne), wreszcie sztuka chrześcijańska (ikony,
    architektura) - por.: Bp Maximos (Aghiorgoussis), Wiara Kościoła [w:] prac., Prawosławie. Światło
    wiary i zdrój doświadczenia, Lublin 1999, s. 28 – 34.
4   S. Włodarski, W. Tarowski, Kościoły...,s. 78.

                                                 7
„W eschatologii (...) prawosławie poszło za opinią większości Ojców
Kościoła pierwszych czterech wieków. Nie mówi wyraźnie o tzw. sądzie
szczegółowym tuż po śmierci człowieka (chociaż przyjmuje tzw. sąd
prowizoryczny), gdyż swą uwagę koncentruje na sądzie „ostatecznym”.
Przyjmując więc zasadę nieśmiertelności duszy, umieszcza            ducha
zmarłego w „przedniebiu” lub w „przedpieklu”, czyli w jakimś stanie
oczekiwania na sąd ostateczny. W przeciwieństwie jednak do
rzymskokatolicyzmu prawosławie odrzuca opinię teologiczną o tzw.
czyśćcu, czyli o miejscu męczarni dusz ludzi zmarłych z grzechami
„lekkimi”5 lub z nieodpokutowaną karą za grzechy. 6 Zdaniem prawosławia
po śmierci nie można już sobie samemu niczym pomóc, a więc także
cierpieniem, a kary za grzechy są odpuszczone tylko za życia razem
z grzechami. Pomóc zmarłym mogą tylko żywi swymi modłami oraz
ofiarami, wyjednywując łaskę           miłosierdzia. Większość teologów
prawosławnych uważa ponadto, że w „przedniebiu” czekają na „koniec
świata” również dusze ludzi świętych, męczenników i Apostołów. To
przekonanie posiada częściowo podstawę w księgach liturgicznych, a więc
nie tylko w modłach za zmarłych w ogóle, lecz np. w modlitwach
znajdujących się w anaforze eucharystycznej św. Jana Chryzostoma w tzw.
Wielkiej Modlitwie wstawienniczej - po epiklezie. (Patrz: Metropolite
Seraphim, L’Eglise Orthodoxe, Les dogmes, la liturgie, la vie spirituelle,
Paris 1952, s. 71: „Ponieważ święci nie uczestniczą jeszcze w pełnej
szczęśliwości, Kościół również za nich składa święte dary eucharystyczne”,
Por. Nicolas Zernow, Wschodnie chrześcijaństwo, Z.W. Pax 1967 r.,
s. 175)”7
    A oto słowa owej anafory z Liturgii św. Jana Złotoustego:

    „Aby te Dary dały przyjmującym je ożywienie duszy, odpuszczenie
grzechów, uczestnictwo Świętego Twego Ducha, wypełnienie Królestwa
Niebieskiego, świętość doskonałą, a nie sąd lub potępienie. Ofiarujemy
jeszcze Tobie tę ofiarę duchową za tych, którzy z wiarą odeszli, za
praojców, ojców, patriarchów, proroków, apostołów, kaznodziejów,
ewangelistów, męczenników, wyznawców, pokutujących oraz za wszystkie
dusze sprawiedliwych, którzy z wiarą odeszli”.8 „A nade wszystko za



5   Prawosławie zresztą nie zna rozróżnienia na grzechy „ciężkie, śmiertelne” oraz „lekkie,
    powszednie”.
6   W prawosławiu, inaczej niż w katolicyzmie, rozgrzeszenie kapłańskie w sakramencie pokuty nie
    tylko odpuszcza grzechy, ale i karę za nie.
7    S. Włodarski, W. Tarowski, Kościoły..., s. 81 – 82.
8   Obrzęd Świętej i Boskiej Liturgii świętych Ojców naszych Jana Złotoustego i Bazylego Wielkiego,
    [w:] św. Jan Chryzostom, Wybór Pism. Modlitwy liturgiczne. Pisma o charakterze wychowawczym,
    Warszawa 1974, s. 99.

                                                8
Przenajświętszą, Przeczystą, Przebłogosławioną, Pełną chwały Panią
naszą, Bogurodzicę i zawsze Dziewicę, Maryję.”9

   Grecki biskup Maximos (Aghiorgoussis) w taki oto zwięzły, bardzo
oszczędny, sposób ujmuje zagadnienie eschatologii prawosławnej:

     „Święty Duch Boga, działający poprzez Kościół i jego życie
sakramentalne, prowadzi plan zbawienia w Chrystusie do ostatecznego
wypełnienia. Ostateczna walka ze złem, które istnieje w świecie, zosta-
nie stoczona tuż przed ponownym przyjściem Pana. Do tego czasu trwać
będzie zmaganie z diabłem i mocami ciemności. Jest to normalny stan
życia Kościoła, będącego zapoczątkowaniem Królestwa Bożego, które nie
nadeszło jeszcze w pełni. W chrześcijańskiej eschatologii prawosławnej
należy mówić o dwóch różnych stadiach: „sądzie częściowym”, „częściowej”
- bądź „zrealizowanej” - eschatologii oraz o „sądzie ostatecznym” podczas
ponownego przyjścia Pana - w końcu czasów.
     Sąd częściowy - godzina naszej śmierci. Śmierć fizyczną, skutek
grzechu pierwszego człowieka, którego wciąż doświadczamy, można
postrzegać na dwa sposoby: negatywnie - jako rodzaj katastrofy, zwłaszcza
dla tych, którzy nie wierzą w Chrystusa i życie wieczne w Nim; oraz
pozytywnie - jako koniec procesu dojrzewania, który prowadzi nas do
spotkania ze Stwórcą. Chrystus zniszczył moc „ostatniego wroga” - śmierci
(por. 1 Kor 18, 26). Chrześcijanin, godzien tego miana, nie obawia się
śmierci fizycznej, o ile nie wiąże się ona ze śmiercią duchową.
     Sąd częściowy ma miejsce zaraz po śmierci fizycznej. Po nim
znajdujemy się w przejściowym stanie częściowej szczęśliwości (dla
sprawiedliwych) i częściowego cierpienia (dla niesprawiedliwych).
     Odrzucając wiarę w czyściec, o którym naucza chrześcijański Zachód,
Kościół prawosławny wierzy, że możliwa jest przemiana w czasie trwania
tego stanu pośredniego. Kościół, walczący i triumfujący, pozostaje wciąż
jeden, co oznacza, że możemy wzajemnie oddziaływać na siebie poprzez
modlitwy i święte (bądź grzeszne) życie. To właśnie z tego powo-
du modlimy się za zmarłych.10 Ponadto rozdawanie jałmużny w imię
zmarłych może być dla nich jakąś pomocą - oczywiście bez przekonania, że
ci, którzy udzielają jałmużny w pewien sposób „kupują” czyjeś zbawienie.
     Sąd powszechny - ponowne przyjście Chrystusa. W pierwszych
wiekach chrześcijanie żyli w oczekiwaniu „Dnia Pana”, dnia Jego
powtórnego przyjścia. Później Kościół uświadomił sobie, że czas ten jest

9    Ciąg dalszy cytowanej anafory, cyt. za: A. Mień, Sakrament słowo obrzęd. Prawosławna Służba
     Boża, Łuków 1992, s. 62; por. też: Porównanie wyznań. Rzymsko-katolickiego, prawosławnego,
     ewangelicko-augsburskiego, ewangelicko-reformowanego, Warszawa 1988, s. 125.
10   Н. И. Флоринский, Согласно ли съ Евангеліем действовалъ и училъ Лютеръ, Москва 1896, s.
     139.

                                               9
znany jedynie Bogu, chociaż wciąż wskazywano znaki powtórnego przyjścia
Chrystusa:

      1. Ewangelia będzie głoszona na całym świecie (por. Mt 24,14;
      Łk 18,8; J 10,16);
      Żydzi nawrócą się do Chrystusa (por. Rz 11,25-16; Oz 3,5);
      3. Przyjdzie Eliasz i wszystko naprawi (por. Mk 9,11 );
      4. Objawi się Antychryst z wieloma fałszywymi prorokami, którzy
      będą mu towarzyszyć (por. 1 J 2,10; 2 Tes 2,3; Mt 24,5);
      5. Będą miały miejsce trzęsienia ziemi, wojny, choroby (por. Mt 24,6;
      Mk 13,26; Łk 21,25);
      6. Świat zostanie zniszczony przez ogień (por. 2 P 3,5).
      Wszystkie te znaki wystąpią we właściwej porze; bez nich koniec
      czasów nie nadejdzie.

    Zmartwychwstanie umarłych jest cudem, który wydarzy się podczas
drugiego przyjścia Pana. W Wyznaniu Wiary mówimy: „I oczekuję
wskrzeszenia umarłych”. Zmartwychwstanie będzie nowym stworzeniem.
Nasze fizyczne ciała - takie, jakie teraz posiadamy - zostaną odnowione
i wejdą w stan uduchowionej egzystencji, podobnej do egzystencji Pana po
Jego Zmartwychwstaniu.
    Sąd ostateczny nastąpi po zmartwychwstaniu wszystkich. Według
teologii szkolnej niektórzy powstaną do zmartwychwstania życia,
a niektórzy do zmartwychwstania sądu i potępienia. Chrystus będzie
Sędzią - weźmie pod uwagę nasze uczynki, dzieła miłości bądź akty
niegodziwości.
    W końcu nastanie nowe niebo i nowa Ziemia, zamieszkałe przez
sprawiedliwych (por. 2 P 3,13). Królestwo Boga zapanuje w pełni, a Kościół
przestanie istnieć. Ostatecznie Syn Boga przywróci Królestwo Bogu Ojcu,
„ażeby Bóg był wszystkim we wszystkim” (1 Kor 15, 28).”11
    Nauka o sądzie częściowym, noszącym miano mytarstw, jest nauką tak
charakterystyczną dla Cerkwi Prawosławnej, że aby ją objaśnić, posłużę się
obszernym cytatem:
    „Mytarstwa - coś w rodzaju strażnicy czy urzędów celnych, które
napotykają dusze zmarłych podczas wędrówki, wznoszenia się do Tronu
Niebieskiego. Stoją tam duchy złości i pobierają od każdej grzesznej duszy
swego rodzaju cło czy wykup, polegający na przeciwstawieniu grzechów
i jakiegoś czynu dobrego. Nazwy: mytarstwa i celnicy zostały zapożyczone
z historii żydowskiej. Tak nazywano osoby wyznaczone przez Rzymian do
zbierania podatków. Do wykupienia brali oni zwykle te zebrane podatki,
nie przebierali wówczas w środkach, by wyciągnąć dla siebie jak największe
korzyści. Celnicy stali przy szczególnych miejscach celnych czy strażnicach
11   Bp Maximos (Aghiorgoussis), Wiara..., s. 46 – 47.

                                                  10
i od przywożonych towarów pobierali cło. Te strażnice nazywały się
mytnicami lub mytarstwami. Pisarze chrześcijańscy przenieśli tę nazwę
również na miejsce tortur powietrznych, w których złe duchy zatrzymują
dusze wznoszące się do Tronu Wiekuistego Sędziego. Złe diabły starają się
potępić te dusze i strącić je do piekła. Istota nauki o mytarstwach zawarta
jest w traktacie świętego Cyryla Aleksandryjskiego o wyjściu duszy,
zamieszczanym zwykle w Psałterzu Uzupełnionym.
    ‘Podczas rozłączenia naszej duszy z ciałem - stwierdza się tam - staną
przed nami z jednej strony Wojowie i Siły Niebieskie, z drugiej - władze
mroku, powietrzni władcy - celnicy, demaskatorzy naszych czynów. Na ich
widok dusza drgnie, zatrzepoce się, w zamieszaniu i strachu będzie szukać
sobie obrony u Aniołów Bożych. Jednak nawet pod ich opieką spotka po
drodze różne mytarstwa, które będą zagradzać przejście do Królestwa
Niebieskiego i zatrzymywać ją. Na każdym z mytarstw żąda się rozliczenia
ze szczególnych grzechów... Swoich celników i dręczycieli ma każda
namiętność, każdy grzech. Obecne są przy tym i siły Boskie, i zastępy
duchów nieczystych, i o ile pierwsze będą przedstawiać dobre uczynki
duszy, te ostatnie - demaskują grzechy... Jeśli za pobożne i bogobojne ży-
cie zasłuży dusza na nagrodę, to przejmą ją Aniołowie i bez przeszkód trafi
ona do Królestwa... I odwrotnie: jeśli życie upłynęło na zaniedbaniach
i braku wstrzemięźliwości, to usłyszy dusza straszny głos: niech
wynagrodzi cię nieprawy, niech nie ujrzy chwały Boskiej (Iz. 26, 10);
wówczas porzucają Aniołowie Boży i porwą straszne demony, które
strącają do piekielnych czeluści’.
    Widać z tego, że mytarstwa stanowią drogę nieuniknioną, po której
wszystkie dusze ludzkie dokonują przejścia od życia ziemskiego do
wiecznego. Na tej drodze każda dusza - w obecności Aniołów i demonów -
zostaje poddana kolejnym i szczegółowym rozliczeniom, obrachunkom za
wszystkie, dobre i złe, czyny. Dobre dusze na wszystkich mytarstwach
zostają usprawiedliwione i oczyszczone, przez co trafiają do przystani
w raju, grzeszne natomiast, obwinione za niegodziwość, zostają
zatrzymane na którymś mytarstwie, po czym przez demony strącone do
mrocznych miejsc przebywania. Są zatem mytarstwa jakby częściowym
sądem, dokonywanym nad ludzkimi duszami przez niewidzialnego Same-
go Pana naszego oraz dopuszczonych do tego Aniołów i - z drugiej strony -
oszczerców naszych braci (Apok. 12, 10), złych duchów. Jest to sąd, na
którym przypomina się duszy oraz bezstronnie ocenia wszystkie jej czyny
i wyznacza znany jej los. Sąd ten nazywa się częściowym w odróżnieniu od
ogólnego, który dokona się nad wszystkimi ludźmi przy końcu świata,
kiedy Syn człowieczy znów w swojej chwale zstąpi na ziemię.
    W żywocie świętego Bazylego Nowego przedstawione są szczegóły sądu
częściowego, jaki ma miejsce na mytarstwach.12 Ale czytając te opisy,
12   Te opisy zostały zamieszczone w dalszej części opracowania.

                                                 11
należy pamiętać, że jest to przedstawienie świata duchowego, które dla
czytelnika, przyobleczonego w ciało, musi zawierać cechy dotyczące
zmysłów. Należy więc koniecznie uwzględnić uwagę, jaką wystosował Anioł
do wielebnego Makarego Aleksandryjskiego: „Rzeczy (przedmioty)
ziemskie odbieraj jako najsłabsze odzwierciedlenie niebiańskich”.
Mytarstwa należy przedstawiać nie w sposób prymitywny, zmysłowy, lecz -
o ile się da - duchowy, bez zbytnich szczegółów, które różni pisarze i sama
Cerkiew w różnych opowieściach - przy całym wspólnym ogólnym
rozumieniu tej myśli - traktują różnie.”13

    Chociaż powyższe cytaty pozwalają nam wyrobić sobie pogląd na temat
eschatologii prawosławnej, to przecież, nawet w znikomym procencie, nie
wyczerpują tematu. Dlatego niżej zajmę się poszczególnymi zagadnienia-
mi wchodzącymi w zakres prawosławnej nauki o rzeczach ostatecznych
człowieka i świata, w głównej mierze opierając się na doskonałym,
jasnym, przejrzystym (i chyba jedynym tak wyczerpującym) opracowaniu
greckiego autora, mnicha Nikolaosa P. Vassiliadisa: Το μυστηριον του
θανατου 14, sięgając oczywiście i do innych źródeł.




13   Żywot świętego Bazylego Nowego. Mytarstwa świętej Teodory, Hajnówka 1999, s. 57 – 59.
14   A dokładniej: na rosyjskim przekładzie tego dzieła, noszącym tytuł Таинство смерти, wydanym w
     1998 roku, oraz na przekładzie angielskim pt. The mystery of death wydanym w roku 1997.

                                               12
Człowiek

   Zgodnie z nauką Cerkwi Prawosławnej człowiek nie pojawił się na ziemi
przypadkiem i nie dzięki jakimś nieokreślonym „siołom natury”, lecz jest
stworzeniem Bożym, o czym jasno mówi Pismo Święte:

   „A wreszcie rzekł Bóg: «Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego
Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym,
nad bydłem, nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po
ziemi!»
   Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył:
stworzył mężczyznę i niewiastę”
                                                   (Rodz. 1, 26 - 27 BT15)

   Jasne stwierdzenie, iż nasze materialne ciało zostało stworzone przez
Boga z prochu ziemi, posiada życie dzięki Jego tchnieniu, a istnieje dzięki
opiece Najwyższego, znajdujemy także w innych miejscach Biblii:

    „Gdy Pan Bóg uczynił ziemię i niebo, nie było jeszcze żadnego krzewu
polnego na ziemi ani żadna trawa polna jeszcze nie wzeszła - bo Pan Bóg
nie zsyłał deszczu na ziemię i nie było człowieka, który by uprawiał ziemię
i rów kopał w ziemi, aby w ten sposób nawadniać całą powierzchnię gleby -
wtedy to Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza
tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą.”
                                                              (Rodz. 2, 7 BT)

     albo:
             „Kto Jemu zlecił ziemię,
             a kto założył cały świat?
             Niech tylko zwróci uwagę,
             niech życie i tchnienie odbierze,
             a wszelkie ciało zginie
             i człowiek w pył się obróci.”
                                                                       (Hiob. 34, 13 - 15 BT)

    Stworzenie człowieka to nie przypadek, kaprys czy zachcianka, lecz
wspaniałe dzieło miłości Bożej, niepojęte dla ludzkiego rozumu.
    Mimo, iż ciało ludzkie jest materialne, a zatem śmiertelne i zniszczalne,
o czym można dowiedzieć się z kart Pisma Świętego - „Pan stworzył
człowieka z ziemi i znów go jej zwróci...” (Syr. 17, 1 BT), to przecież jest
ono cenne, p o n i e w a ż Bóg stworzył człowieka na S w ó j obraz

15   BT - Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, tzw. BIBLIA TYSIĄCLECIA, Poznań-Warszawa 1990.

                                                13
i podobieństwo. Dlatego nikt prócz Boga, nie ma prawa rozporządzać
ludzkim życiem, zgodnie z tym, co pisze natchniony autor:

            „[Jeżeli] kto przeleje krew ludzką,
            przez ludzi ma być przelana krew jego,
            bo człowiek został stworzony przez Boga.”
                                                                                (Rodz. 9, 6 BT)

    Człowiek jest ciałem i duszą (to znaczy: jest istotą psychofizyczną,
złożoną z ciała i duszy), zaś ciało ludzkie jest cenne i dlatego także, iż
stanowi miejsce życia duszy, czy też mieszkanie duszy. Słowo Boże określa
materialne ludzkie ciało mianem „domu”, „świątyni”, bądź „odzienia”
duszy.
    Człowiek, taki jakim go stworzył Bóg stał się więc ogniwem pośrednim
pomiędzy światem duchowym, a światem materialnym, zaś Stwórca
wyznaczył mu misję doprowadzenia całego stworzenia16 do wspólnoty
z Bogiem, jak mówi św. Maksym Wyznawca.17
    Zatem człowiek, ze swym śmiertelnym ciałem oraz ze swą
niematerialną, rozumną i nieśmiertelną duszą, należy do dwóch
porządków - zarówno do świata materialnego, jak i do świata duchowego.
Człowiek stanowiący jedność psychofizyczną mieszka w świecie jako jedna,
niepodzielna istota, mimo iż dusza, związana z ciałem i działająca poprzez
ciało, sama nie jest cielesna, a jako taka, sama, bez łączności z ciałem, nie
ma możliwości działania w porządku materialnym. Ciało można zobaczyć,
dotknąć, posłyszeć, dusza natomiast jest niedostępna dla naszych
zmysłów.18
    Dusza zjednoczona z ciałem, posiada własną naturę, zupełnie różną od
natury ciała, naturę która ma właściwe sobie dążenia i cele. Tym niemniej
pełny człowiek istnieje jako jedna duchowo-cielesna istota. Tak jak sa-
mo ciało nie jest pełnym człowiekiem, także i sama dusza nim nie jest.
    Człowiek od chwili stworzenia stał się nieodmiennym przedmiotem
bezwarunkowej miłości Bożej i Jego Opatrzności, a Bóg uczynił go panem
ziemi i „koroną stworzenia”.
    Pierwszy człowiek, Adam, żył w pokoju i bez trosk. Obce były mu ból,
kłopoty, łzy... Był podobny aniołom, przepełniony szczęściem. Adam
mieszkał w Rajskim Ogrodzie, gdzie wszystko było cudowne i doskonałe,
gdzie nawet klimat był łagodny i sprzyjał beztroskiej egzystencji.
    Ale prócz tego Adam posiadał głęboką, nieskażoną mądrość oraz dar
proroczy. Przejawem tej mądrości było to, iż nadał nazwy wszystkim

16   A więc i mieszkańców Niebios.
17   Bp Maximos (Aghiorgoussis), Wiara..., Lublin 1999, s. 38.
18   G. Florovsky, The “Immortality” of the Soul, [w:] Missionary Leaflet # E95d, s. 1 - 15; por też:
     Alexander (Mileant) Glory to God for Evrthing [w:] Missionary Leaflet 33E, 1996, s. 1 – 3.

                                                 14
zwierzętom.19 Adam nie miał być w Raju do końca sam, jako jedyna ludzka
istota. Oto Bóg miłujący człowieka, uśpiwszy go, wyjął jedno z jego żeber
i ukształtował z niego drugą ludzką istotę - kobietę, którą przydał za
towarzyszkę Adamowi, a on ujrzawszy ją, wypowiedział te oto słowa:

     „Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała!
     Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z mężczyzny została wzięta20”
                                                             (Rodz. 2, 22 BT)

   Pierwszy człowiek prócz radości i szczęścia, będących rezultatem
pozbawionej jakichkolwiek trosk egzystencji, największą radość i rozkosz
czerpał ze swej społeczności z Bogiem, którego głos słyszał i z którym
obcował w Ogrodzie Rajskim. Wiódł zatem życie spokojne, czyste,
bezpieczne, radosne, nieobciążone troską o byt, ani ciężką pracą, we
wspólnocie z aniołami.
   Niestety, ów cudowny stan nie trwał wiecznie, ponieważ do Raju, za
sprawą diabła, zawitał grzech, a razem z grzechem śmierć. W tym miejscu
należy przyjrzeć się bliżej temu nieprzyjacielowi Boga i rodzaju ludzkiego.




19   Н. Василидис, Таинство смерти, Свято-Троицкая Сергиева Лавра 1998, s. 48.
20   Przekład „niewiasta - mężczyzna” nie oddaje hebrajskiej gry słów isz (mąż), isza (niewiasta); Ks.
     Jakub Wujek S.J. oddał to lepiej, jako „mąż – mężyna”.

                                                 15
16
20
Kim jest szatan i skąd się wziął?

    Nauka chrześcijańska mówi, że Szatana oczywiście stworzył Bóg, ale nie
jako istotę złą, lecz jako dobrą — najwspanialszego, najpiękniejszego
i najmędrszego z aniołów i postawił go na czele wszystkich zastępów
niebieskich nadając mu cudowne imię: Lucyfer — Nosiciel Światłości. Imię,
które dopiero później nabrało pejoratywnego wydźwięku.21
    A zatem Szatan jest aniołem. Słowo to pochodzi z greki („angelos”)
i dosłownie znaczy „zwiastun”, „posłaniec”. Jak nas poucza teologia
chrześcijańska, aniołowie są bezcielesnymi duchami posiadającymi rozum
i wolną wolę. Duchy owe są pomocnikami i wysłannikami Boga. Niektórzy
z nich są jako „anioły stróże” przydzieleni tak poszczególnym ludziom, jak
i całym narodom na opiekunów. Pismo Święte i Tradycja przekazały nam
imiona niektórych aniołów: Michała, Rafała, Gabriela, Uriela, Serafiela,
Jehudiela, i Barachiela.22
    Ale Lucyfer jako ów dobry anioł, w hierarchii niebieskiej ustępujący
miejsca tylko Bogu samemu, będący istotą duchową obdarzoną rozumem
i wolną wolą, popadł w pychę i na jej skutek zgrzeszył, co znaczy — mówiąc
prostszymi słowami — odrzucił prawo i zwierzchność Bożą. Mało tego,
doszedł do przekonania, że jest równy Bogu i dlatego nie musi mu służyć.
W ten właśnie sposób stał się ojcem wszelkiego zła.23
    Nie tylko, że sam odwrócił się od Boga, to jeszcze na dodatek podburzył
do buntu zastępy innych aniołów, które skuszone obietnicami jakie im
zaprezentował, jemu dały posłuch i po jego opowiedziały się stronie, stając
się tym samym ze świętych i dobrych aniołów — demonami.24
    „Niektóre z tych duchów [Aniołów] uległy pokusie szatana, zbuntowały
się przeciw Bogu i przemieniły się w duchy zła. Ukarane za to wraz ze
swoim wodzem, Lucyferem, zostały strącone do otchłani i stały się
aniołami ciemności, demonami, diabłami”.25
    Zbuntowani Aniołowie, wraz ze swoim przywódcą - Lucyferem,
utworzyły własne królestwo, które jest w ustawicznym stanie wojny
z Królestwem Bożym.
    Skoro wcześniej zaprezentowałem co na temat aniołów mówi teologia,
sądzę, że wypada wspomnieć jak ona definiuje postać Szatana.
    Szatan nie jest bynajmniej postacią mityczną, lecz realnym osobowym
bytem. Mimo, iż jest on przeciwnikiem Boga, to w najmniejszym na-
21   A. J. Sarwa, O Szatanie, czarach, opętaniu i czcicielach Złego, Tarnów 1993, s. 5.
22   K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, Warszawa 1987, s. 11, oraz: O Aniołach
     świętych, [w:] „Bratczyk”, Nr 229, Listopad 2000; por. też: Żywoty świętych. Księga trzecia.
     Listopad, Lublin 1998, cz. I, s. 139 - 146; por. też: Alexender (Mileant) Angels Blessed Messengers
     of God, [w:] Missionary Leaflet 14E, Los Angeles 1996, s. 1 - 6
23   A. J. Sarwa, O Szatanie..., s. 6.
24   Tamże.
25   O Aniołach świętych..., s. 3.

                                                  17
wet stopniu nie jest jego rywalem. Dlaczego? Otóż dlatego, że jako istota
przez Boga stworzona i skończona, jest całkowicie podległa Najwyższemu,
chociaż Pan Bóg pozwala mu korzystać z wolnej woli, jaką został
obdarowany w chwili stworzenia. Tak więc zło, którego ojcem
i reprezentantem jest Szatan, również ma charakter i czasowy, i skończony.
    Wspomnę jeszcze o sługach i podwładnych Lucyfera, innych
zbuntowanych aniołach, którzy opowiedziawszy się po stronie pierwszego
z aniołów, stali się demonami. W potocznym rozumieniu tego słowa są oni
generalnie złymi duchami (absolutnie nie są to dusze zmarłych złych ludzi,
jak to można wyczytać w niektórych popularnych publikacjach).
    Owe złe duchy posiadają swoją hierarchię, której zwierzchnikiem jest
Pierwszy Buntownik.
    BIBLIA mówi nawet o królestwie złych duchów26, które znajduje się w
stanie ustawicznej walki z Królestwem Bożym i zagraża ludziom, starając
się ich nakłaniać do grzechu, szkodząc im na najrozmaitsze sposoby, nawet
poprzez opętanie opanowując niektórych z nich. Ale — w tym miejscu raz
to jeszcze podkreślę — zło ma charakter skończony i czasowy.
    Otóż z tejże przyczyny całkiem spora część współczesnych ludzi albo
bagatelizuje osobę Szatana, usuwając ją w cień, niejako wymazując ze
świadomości, albo wyraźnie głosi, że Szatan jako inteligentna i wol-
na osoba duchowa w ogóle nie istnieje.
    Prawosławny chrześcijanin nie powinien jednak lekceważyć Szatana,
ale przeciwstawiać się mu z całych sił.
    „Nil Synaita doradza, by być „łagodnym wobec ludzi, ale zadziornym
wobec wroga naszego, bo na tym właśnie polega naturalne wykorzystanie
gniewu: aby z wrogością przeciwstawiać się staremu wężowi”. I jeszcze:
„Kto ma w sobie zawziętość wobec demonów, ten nie ma zawziętości wobec
ludzi.”27
    Zgodnie zatem z ortodoksyjną nauką diabła należy rozumieć tak, że nie
jest to bynajmniej brak dobra, lecz realna, określona, osobowa siła, że to
istota duchowa, z gruntu zła i zdeprawowana, która nieustannie dybie
i czyha na człowieka pragnąc go za wszelką cenę zdeprawować
i doprowadzić do takiego stanu, w jakim sama się znajduje.
    Szatan i jego zwolennicy po buncie przeciwko Stwórcy zostali ukarani
przez pozostałą, wierną Bogu część aniołów, będącą pod dowództwem
Archanioła Michała. Szatana przepędzono z Raju. Lecz rychło — ciągle
przepełniony nienawiścią — znalazł sobie nowe pole do działania. Otóż,
gdy udało mu się zwieść pierwszych rodziców: Adama i Ewę w Edenie,
sprawiając że zgrzeszyli (przez co zostali ukarani dziedzicznym pra-
wem śmierci), toczy wojnę przeciwko Bogu w ludziach i poprzez ludzi.

26   Mk 3, 22–26.
27   Sakrament spowiedzi. O grzechach jawnych i tajnych namiętnościach duszy. Wyjątki z książki
     Archimandryty Łazarza, [w:] Bratczyk, Nr 196, marzec 2000, s. 20.

                                              18
Choć wie o tym doskonale, że nigdy nie uda mu się pokonać swego
Przeciwnika, i że kiedyś nadejdzie kres tej rzeczywistości, a on sam
odejdzie do piekła na nieskończoność wraz z demonami i ludźmi, którzy
swym złym życiem opowiedzieli się po jego stronie, wciąż próbuje
atakować Królestwo Niebieskie. Bowiem Szatan ciągle ziejący nienawiścią
do wszystkiego co dobre, sam przez tę nienawiść jest opętany.
    Ale Szatan to nie tylko przeciwnik Boga (chociaż skończony i absolutnie
Mu nie równy i podlegający jak każde stworzenie), Szatan bowiem to
kłamca i ojciec kłamstwa i „zabójca od początku” który nakłonił serce
Kaina do zbrodni. Działający najchętniej w ukryciu i atakujący z ukrycia.
Doskonale wykorzystuje ludzkie namiętności, kierując je ku złu, ku totalnej
negacji dobra. Wpływając pośrednio lub bezpośrednio na umysł człowieka
podsuwa mu, że wszelkie nakazy i zakazy dane ludzkiemu rodzajowi przez
Boga, wcale nie zostały dane dla jego dobra, lecz stanowią tylko dyby, które
bezwzględnie powinno się zrzucić. A więc według Szatana, aby być
szczęśliwym, należy żyć odwrotnie niż nakazuje to DEKALOG — czyli: mieć
innych bogów niż Bóg, kraść, zabijać, cudzołożyć... I tu może zrodzić się
pytanie: No dobrze, skoro wpływ Szatana jest tak ogromny, a on sam jest
nieomal wszechobecny posługując się upadłymi istotami — demonami, to
dlaczego nie sposób dostrzec go bezpośrednio?
    Otóż, to nieprawda, że świat zła przenikający nasz świat nie da się
nigdy dostrzec bezpośrednio, ponieważ Szatan i demony — chociaż dość
rzadko, to jednak manifestują się przez opętania. No właśnie, dość rzadko.
Dlaczego? Ponieważ Szatan woli by pomiędzy popełnionym złem, a jego
osobą nie postrzegano związku. Szatan woli być anonimowy. Ba! On jest
najszczęśliwszy, kiedy uda mu się sprawić, że ludzie przestają wierzyć
w jego istnienie! Bo wtedy właśnie najłatwiej mu ich zwodzić i atakować.
    Mało tego, Szatan może zniewalać nie tylko jednostki, lecz nawet całe
grupy ludzkie. Przecież jednak ojciec wszelkiego zła jest ograniczony
i skrępowany w swym działaniu skierowanym przeciw człowiekowi przez
to, iż może go tylko kusić, ale nie ma absolutnie żadnej możliwości, by —
bez mniej, czy bardziej świadomej zgody — zawładnąć wolą
człowieka i przymusić go do popełnienia grzechu. W tym miejscu jednak
uwaga: otóż Szatan może z człowiekiem walczyć, może go doświadczać
różnorodnymi udrękami, chociaż nie ma możliwości opanowania jego
woli.
    Niemniej, jeśli człowiek da mu powód po temu, może z nadarzającej
mu się okazji skorzystać. Św. Antoni Wielki tak to obrazowo przedstawia:
    „...kto zostawiając świat, zatrzymuje przy sobie choćby jakąś cząstkę
majętności, demony okryją go ranami i rozszarpany upadnie w boju
z pokusami.”28

28   Żywot i pouczenia św. Antoniego Wielkiego, Hajnówka 2000, s. 16.

                                                 19
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
                      pełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym e-booksweb.pl - Audiobooki, ksiązki audio,
e-booki .

More Related Content

What's hot

Świadkowie Jehowy od wewnatrz
Świadkowie Jehowy od wewnatrzŚwiadkowie Jehowy od wewnatrz
Świadkowie Jehowy od wewnatrzsiloam
 
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciolaNeokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciolasiloam
 
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawieniaWiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawieniasiloam
 
Największe oszustwa i proroctwa Świadków Jehowy
Największe oszustwa i proroctwa Świadków JehowyNajwiększe oszustwa i proroctwa Świadków Jehowy
Największe oszustwa i proroctwa Świadków Jehowysiloam
 
O czym Świadkowie Jehowy nie mówią głośno
O czym  Świadkowie Jehowy nie mówią głośnoO czym  Świadkowie Jehowy nie mówią głośno
O czym Świadkowie Jehowy nie mówią głośnosiloam
 
Walka o tożsamość Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych - Ludzie i in...
Walka o tożsamość Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych - Ludzie i in...Walka o tożsamość Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych - Ludzie i in...
Walka o tożsamość Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych - Ludzie i in...Marcin Senderski
 
Swiadkowie Jehowy. Pochodzenie-historia-wierzenia
Swiadkowie Jehowy. Pochodzenie-historia-wierzeniaSwiadkowie Jehowy. Pochodzenie-historia-wierzenia
Swiadkowie Jehowy. Pochodzenie-historia-wierzeniasiloam
 
W obronie wiary
W obronie wiaryW obronie wiary
W obronie wiarysiloam
 
Goodman Felicitas. Egzorcyzmy Anneliese Michel
Goodman Felicitas.   Egzorcyzmy Anneliese MichelGoodman Felicitas.   Egzorcyzmy Anneliese Michel
Goodman Felicitas. Egzorcyzmy Anneliese Michelsiloam
 
Prawosławie
PrawosławiePrawosławie
Prawosławielentilky
 
Pismo Lamelli, Czerwiec 12
Pismo Lamelli, Czerwiec 12Pismo Lamelli, Czerwiec 12
Pismo Lamelli, Czerwiec 12lamelli
 
Szczęśliwe życie demo
Szczęśliwe życie demoSzczęśliwe życie demo
Szczęśliwe życie demoTowarzystwoWiez
 
2.Ecclesia Semper Reformanda
2.Ecclesia Semper Reformanda2.Ecclesia Semper Reformanda
2.Ecclesia Semper Reformandaparakletos
 
1c hk ataki z zewnatrz
1c hk ataki z zewnatrz1c hk ataki z zewnatrz
1c hk ataki z zewnatrzGomulka83
 
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawsonNormalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawsonJADWIGA PIOTR Laskowscy
 

What's hot (20)

Świadkowie Jehowy od wewnatrz
Świadkowie Jehowy od wewnatrzŚwiadkowie Jehowy od wewnatrz
Świadkowie Jehowy od wewnatrz
 
Historia kościoła
Historia kościołaHistoria kościoła
Historia kościoła
 
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciolaNeokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
 
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawieniaWiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
 
Wiez 1/2013
Wiez 1/2013Wiez 1/2013
Wiez 1/2013
 
Mrp 2 2013
Mrp 2 2013Mrp 2 2013
Mrp 2 2013
 
Największe oszustwa i proroctwa Świadków Jehowy
Największe oszustwa i proroctwa Świadków JehowyNajwiększe oszustwa i proroctwa Świadków Jehowy
Największe oszustwa i proroctwa Świadków Jehowy
 
O czym Świadkowie Jehowy nie mówią głośno
O czym  Świadkowie Jehowy nie mówią głośnoO czym  Świadkowie Jehowy nie mówią głośno
O czym Świadkowie Jehowy nie mówią głośno
 
Walka o tożsamość Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych - Ludzie i in...
Walka o tożsamość Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych - Ludzie i in...Walka o tożsamość Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych - Ludzie i in...
Walka o tożsamość Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych - Ludzie i in...
 
Swiadkowie Jehowy. Pochodzenie-historia-wierzenia
Swiadkowie Jehowy. Pochodzenie-historia-wierzeniaSwiadkowie Jehowy. Pochodzenie-historia-wierzenia
Swiadkowie Jehowy. Pochodzenie-historia-wierzenia
 
W obronie wiary
W obronie wiaryW obronie wiary
W obronie wiary
 
Goodman Felicitas. Egzorcyzmy Anneliese Michel
Goodman Felicitas.   Egzorcyzmy Anneliese MichelGoodman Felicitas.   Egzorcyzmy Anneliese Michel
Goodman Felicitas. Egzorcyzmy Anneliese Michel
 
Prawosławie
PrawosławiePrawosławie
Prawosławie
 
Czerwiec, miesiąc Jezusa
Czerwiec, miesiąc JezusaCzerwiec, miesiąc Jezusa
Czerwiec, miesiąc Jezusa
 
Wiez 2/2016 demo
Wiez 2/2016 demoWiez 2/2016 demo
Wiez 2/2016 demo
 
Pismo Lamelli, Czerwiec 12
Pismo Lamelli, Czerwiec 12Pismo Lamelli, Czerwiec 12
Pismo Lamelli, Czerwiec 12
 
Szczęśliwe życie demo
Szczęśliwe życie demoSzczęśliwe życie demo
Szczęśliwe życie demo
 
2.Ecclesia Semper Reformanda
2.Ecclesia Semper Reformanda2.Ecclesia Semper Reformanda
2.Ecclesia Semper Reformanda
 
1c hk ataki z zewnatrz
1c hk ataki z zewnatrz1c hk ataki z zewnatrz
1c hk ataki z zewnatrz
 
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawsonNormalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawson
 

Viewers also liked

Niedola nibelungów, inaczej pieśń o Nibelungach czyli Das Nibelungenlied - ebook
Niedola nibelungów, inaczej pieśń o Nibelungach czyli Das Nibelungenlied - ebookNiedola nibelungów, inaczej pieśń o Nibelungach czyli Das Nibelungenlied - ebook
Niedola nibelungów, inaczej pieśń o Nibelungach czyli Das Nibelungenlied - ebooke-booksweb.pl
 
Zmiany w prawie telekomunikacyjnym. Komentarz - ebook
Zmiany w prawie telekomunikacyjnym. Komentarz - ebookZmiany w prawie telekomunikacyjnym. Komentarz - ebook
Zmiany w prawie telekomunikacyjnym. Komentarz - ebooke-booksweb.pl
 
Współpraca Komisji Europejskiej z organami ochrony konkurencji w sprawach kon...
Współpraca Komisji Europejskiej z organami ochrony konkurencji w sprawach kon...Współpraca Komisji Europejskiej z organami ochrony konkurencji w sprawach kon...
Współpraca Komisji Europejskiej z organami ochrony konkurencji w sprawach kon...e-booksweb.pl
 
Zbrodnia i inne opowiadania Antoni Lange ebook
Zbrodnia i inne opowiadania   Antoni Lange ebookZbrodnia i inne opowiadania   Antoni Lange ebook
Zbrodnia i inne opowiadania Antoni Lange ebooke-booksweb.pl
 
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebookOchrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebooke-booksweb.pl
 
Jak ruszyć z miejsca - Elżbieta Kalinowska - ebook
Jak ruszyć z miejsca - Elżbieta Kalinowska - ebookJak ruszyć z miejsca - Elżbieta Kalinowska - ebook
Jak ruszyć z miejsca - Elżbieta Kalinowska - ebooke-booksweb.pl
 
Piaskowa góra - Joanna Bator - ebook
Piaskowa góra - Joanna Bator - ebookPiaskowa góra - Joanna Bator - ebook
Piaskowa góra - Joanna Bator - ebooke-booksweb.pl
 

Viewers also liked (7)

Niedola nibelungów, inaczej pieśń o Nibelungach czyli Das Nibelungenlied - ebook
Niedola nibelungów, inaczej pieśń o Nibelungach czyli Das Nibelungenlied - ebookNiedola nibelungów, inaczej pieśń o Nibelungach czyli Das Nibelungenlied - ebook
Niedola nibelungów, inaczej pieśń o Nibelungach czyli Das Nibelungenlied - ebook
 
Zmiany w prawie telekomunikacyjnym. Komentarz - ebook
Zmiany w prawie telekomunikacyjnym. Komentarz - ebookZmiany w prawie telekomunikacyjnym. Komentarz - ebook
Zmiany w prawie telekomunikacyjnym. Komentarz - ebook
 
Współpraca Komisji Europejskiej z organami ochrony konkurencji w sprawach kon...
Współpraca Komisji Europejskiej z organami ochrony konkurencji w sprawach kon...Współpraca Komisji Europejskiej z organami ochrony konkurencji w sprawach kon...
Współpraca Komisji Europejskiej z organami ochrony konkurencji w sprawach kon...
 
Zbrodnia i inne opowiadania Antoni Lange ebook
Zbrodnia i inne opowiadania   Antoni Lange ebookZbrodnia i inne opowiadania   Antoni Lange ebook
Zbrodnia i inne opowiadania Antoni Lange ebook
 
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebookOchrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
 
Jak ruszyć z miejsca - Elżbieta Kalinowska - ebook
Jak ruszyć z miejsca - Elżbieta Kalinowska - ebookJak ruszyć z miejsca - Elżbieta Kalinowska - ebook
Jak ruszyć z miejsca - Elżbieta Kalinowska - ebook
 
Piaskowa góra - Joanna Bator - ebook
Piaskowa góra - Joanna Bator - ebookPiaskowa góra - Joanna Bator - ebook
Piaskowa góra - Joanna Bator - ebook
 

Similar to Ósmy dzień tygodnia. Zaświaty w wierzeniach kościołów tradycji bizantyjskiej ebook

Herezjarchowie i schizmatycy - Andrzej Sarwa - ebook
Herezjarchowie i schizmatycy - Andrzej Sarwa - ebookHerezjarchowie i schizmatycy - Andrzej Sarwa - ebook
Herezjarchowie i schizmatycy - Andrzej Sarwa - ebooke-booksweb.pl
 
Mistyka religii
Mistyka religiiMistyka religii
Mistyka religiisiloam
 
3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska II3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska IIparakletos
 
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościołaparakletos
 
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judaszaparakletos
 
Pope Francis in Hungary - April 2023 (Polski).pptx
Pope Francis in Hungary - April 2023 (Polski).pptxPope Francis in Hungary - April 2023 (Polski).pptx
Pope Francis in Hungary - April 2023 (Polski).pptxMartin M Flynn
 
Dni Mahdiego. Zaświaty w wierzeniach muzułmańskich - ebook
Dni Mahdiego. Zaświaty w wierzeniach muzułmańskich - ebookDni Mahdiego. Zaświaty w wierzeniach muzułmańskich - ebook
Dni Mahdiego. Zaświaty w wierzeniach muzułmańskich - ebooke-booksweb.pl
 
Michael 2011-03 04
Michael 2011-03 04Michael 2011-03 04
Michael 2011-03 04siloam
 
Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02siloam
 
2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska I2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska Iparakletos
 
Ogien w Kościele
Ogien w KościeleOgien w Kościele
Ogien w Kościelesiloam
 

Similar to Ósmy dzień tygodnia. Zaświaty w wierzeniach kościołów tradycji bizantyjskiej ebook (19)

Magazyn "Uwierzyć"
Magazyn "Uwierzyć"Magazyn "Uwierzyć"
Magazyn "Uwierzyć"
 
Herezjarchowie i schizmatycy - Andrzej Sarwa - ebook
Herezjarchowie i schizmatycy - Andrzej Sarwa - ebookHerezjarchowie i schizmatycy - Andrzej Sarwa - ebook
Herezjarchowie i schizmatycy - Andrzej Sarwa - ebook
 
Mistyka religii
Mistyka religiiMistyka religii
Mistyka religii
 
3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska II3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska II
 
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
 
Religie świata
Religie świataReligie świata
Religie świata
 
Religie świata
Religie świataReligie świata
Religie świata
 
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
 
Wiez 1/2016
Wiez 1/2016Wiez 1/2016
Wiez 1/2016
 
Nr 5/03 (5) WIOSNA 2003
Nr 5/03 (5) WIOSNA 2003 Nr 5/03 (5) WIOSNA 2003
Nr 5/03 (5) WIOSNA 2003
 
0 hk wstep
0 hk wstep0 hk wstep
0 hk wstep
 
Pope Francis in Hungary - April 2023 (Polski).pptx
Pope Francis in Hungary - April 2023 (Polski).pptxPope Francis in Hungary - April 2023 (Polski).pptx
Pope Francis in Hungary - April 2023 (Polski).pptx
 
Dni Mahdiego. Zaświaty w wierzeniach muzułmańskich - ebook
Dni Mahdiego. Zaświaty w wierzeniach muzułmańskich - ebookDni Mahdiego. Zaświaty w wierzeniach muzułmańskich - ebook
Dni Mahdiego. Zaświaty w wierzeniach muzułmańskich - ebook
 
Michael 2011-03 04
Michael 2011-03 04Michael 2011-03 04
Michael 2011-03 04
 
Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02
 
2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska I2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska I
 
Dudek Kokoc
Dudek KokocDudek Kokoc
Dudek Kokoc
 
Dudek,kokoc prezentacja
Dudek,kokoc prezentacjaDudek,kokoc prezentacja
Dudek,kokoc prezentacja
 
Ogien w Kościele
Ogien w KościeleOgien w Kościele
Ogien w Kościele
 

More from e-booksweb.pl

Jak zdobyć zielona kartę i wizy czasowe - ebook
Jak zdobyć zielona kartę i wizy czasowe - ebookJak zdobyć zielona kartę i wizy czasowe - ebook
Jak zdobyć zielona kartę i wizy czasowe - ebooke-booksweb.pl
 
Jak zachęcać do czytania. Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum - ebook
Jak zachęcać do czytania. Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum - ebookJak zachęcać do czytania. Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum - ebook
Jak zachęcać do czytania. Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum - ebooke-booksweb.pl
 
ABC emigranta - Honorata Chorąży-Przybysz - ebook
ABC emigranta - Honorata Chorąży-Przybysz - ebookABC emigranta - Honorata Chorąży-Przybysz - ebook
ABC emigranta - Honorata Chorąży-Przybysz - ebooke-booksweb.pl
 
Życie, sprawy i wędrówka do piekła doktora jana fausta - ebook
Życie, sprawy i wędrówka do piekła doktora jana fausta - ebookŻycie, sprawy i wędrówka do piekła doktora jana fausta - ebook
Życie, sprawy i wędrówka do piekła doktora jana fausta - ebooke-booksweb.pl
 
Zwielokrotnianie umysłu - ebook
Zwielokrotnianie umysłu - ebookZwielokrotnianie umysłu - ebook
Zwielokrotnianie umysłu - ebooke-booksweb.pl
 
Zrobię to dzisiaj! - Bartłomiej Popiel - ebook
Zrobię to dzisiaj! - Bartłomiej Popiel - ebookZrobię to dzisiaj! - Bartłomiej Popiel - ebook
Zrobię to dzisiaj! - Bartłomiej Popiel - ebooke-booksweb.pl
 
Zostań Kopernikiem! - Halina Gumowska - ebook
Zostań Kopernikiem! - Halina Gumowska - ebookZostań Kopernikiem! - Halina Gumowska - ebook
Zostań Kopernikiem! - Halina Gumowska - ebooke-booksweb.pl
 
Znaki i przepowiednie nadchodzącego końca świata - ebook
Znaki i przepowiednie nadchodzącego końca świata - ebookZnaki i przepowiednie nadchodzącego końca świata - ebook
Znaki i przepowiednie nadchodzącego końca świata - ebooke-booksweb.pl
 
Złote pocałunki. Opowieści niezwykłe - ebook
Złote pocałunki. Opowieści niezwykłe - ebookZłote pocałunki. Opowieści niezwykłe - ebook
Złote pocałunki. Opowieści niezwykłe - ebooke-booksweb.pl
 
Złodziejka pamięci - Krystyna Kofta - ebook
Złodziejka pamięci - Krystyna Kofta - ebookZłodziejka pamięci - Krystyna Kofta - ebook
Złodziejka pamięci - Krystyna Kofta - ebooke-booksweb.pl
 
Zdobycie sandomierza (rok 1809) - Walery Przyborowski - ebook
Zdobycie sandomierza (rok 1809) - Walery Przyborowski - ebookZdobycie sandomierza (rok 1809) - Walery Przyborowski - ebook
Zdobycie sandomierza (rok 1809) - Walery Przyborowski - ebooke-booksweb.pl
 
Zbuduj trwałą i szczęśliwą przyjaźń - Anna Grabka - ebook
Zbuduj trwałą i szczęśliwą przyjaźń - Anna Grabka - ebookZbuduj trwałą i szczęśliwą przyjaźń - Anna Grabka - ebook
Zbuduj trwałą i szczęśliwą przyjaźń - Anna Grabka - ebooke-booksweb.pl
 
Zarządzanie pracą - ebook
Zarządzanie pracą - ebookZarządzanie pracą - ebook
Zarządzanie pracą - ebooke-booksweb.pl
 
Zakłady sportowe i bukmacherskie kontra multilotek - ebook
Zakłady sportowe i bukmacherskie kontra multilotek - ebookZakłady sportowe i bukmacherskie kontra multilotek - ebook
Zakłady sportowe i bukmacherskie kontra multilotek - ebooke-booksweb.pl
 
Zagadki ludzkiej natury huna - tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy,...
Zagadki ludzkiej natury huna - tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy,...Zagadki ludzkiej natury huna - tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy,...
Zagadki ludzkiej natury huna - tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy,...e-booksweb.pl
 
Wypełnianie dokumentów ZUS - ebook
Wypełnianie dokumentów ZUS - ebookWypełnianie dokumentów ZUS - ebook
Wypełnianie dokumentów ZUS - ebooke-booksweb.pl
 
Wymiar i rozkład czasu pracy - ebook
Wymiar i rozkład czasu pracy - ebookWymiar i rozkład czasu pracy - ebook
Wymiar i rozkład czasu pracy - ebooke-booksweb.pl
 
Warsztaty edukacji twórczej. Jak rozwijać osobowość przez sztukę. Program int...
Warsztaty edukacji twórczej. Jak rozwijać osobowość przez sztukę. Program int...Warsztaty edukacji twórczej. Jak rozwijać osobowość przez sztukę. Program int...
Warsztaty edukacji twórczej. Jak rozwijać osobowość przez sztukę. Program int...e-booksweb.pl
 
Warsztaty edukacji teatralnej - ebook
Warsztaty edukacji teatralnej - ebookWarsztaty edukacji teatralnej - ebook
Warsztaty edukacji teatralnej - ebooke-booksweb.pl
 

More from e-booksweb.pl (20)

Jak zdobyć zielona kartę i wizy czasowe - ebook
Jak zdobyć zielona kartę i wizy czasowe - ebookJak zdobyć zielona kartę i wizy czasowe - ebook
Jak zdobyć zielona kartę i wizy czasowe - ebook
 
Jak zachęcać do czytania. Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum - ebook
Jak zachęcać do czytania. Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum - ebookJak zachęcać do czytania. Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum - ebook
Jak zachęcać do czytania. Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum - ebook
 
ABC emigranta - Honorata Chorąży-Przybysz - ebook
ABC emigranta - Honorata Chorąży-Przybysz - ebookABC emigranta - Honorata Chorąży-Przybysz - ebook
ABC emigranta - Honorata Chorąży-Przybysz - ebook
 
Życie, sprawy i wędrówka do piekła doktora jana fausta - ebook
Życie, sprawy i wędrówka do piekła doktora jana fausta - ebookŻycie, sprawy i wędrówka do piekła doktora jana fausta - ebook
Życie, sprawy i wędrówka do piekła doktora jana fausta - ebook
 
Zwielokrotnianie umysłu - ebook
Zwielokrotnianie umysłu - ebookZwielokrotnianie umysłu - ebook
Zwielokrotnianie umysłu - ebook
 
Zrobię to dzisiaj! - Bartłomiej Popiel - ebook
Zrobię to dzisiaj! - Bartłomiej Popiel - ebookZrobię to dzisiaj! - Bartłomiej Popiel - ebook
Zrobię to dzisiaj! - Bartłomiej Popiel - ebook
 
Zostań Kopernikiem! - Halina Gumowska - ebook
Zostań Kopernikiem! - Halina Gumowska - ebookZostań Kopernikiem! - Halina Gumowska - ebook
Zostań Kopernikiem! - Halina Gumowska - ebook
 
Znaki i przepowiednie nadchodzącego końca świata - ebook
Znaki i przepowiednie nadchodzącego końca świata - ebookZnaki i przepowiednie nadchodzącego końca świata - ebook
Znaki i przepowiednie nadchodzącego końca świata - ebook
 
Złote pocałunki. Opowieści niezwykłe - ebook
Złote pocałunki. Opowieści niezwykłe - ebookZłote pocałunki. Opowieści niezwykłe - ebook
Złote pocałunki. Opowieści niezwykłe - ebook
 
Złodziejka pamięci - Krystyna Kofta - ebook
Złodziejka pamięci - Krystyna Kofta - ebookZłodziejka pamięci - Krystyna Kofta - ebook
Złodziejka pamięci - Krystyna Kofta - ebook
 
Zdobycie sandomierza (rok 1809) - Walery Przyborowski - ebook
Zdobycie sandomierza (rok 1809) - Walery Przyborowski - ebookZdobycie sandomierza (rok 1809) - Walery Przyborowski - ebook
Zdobycie sandomierza (rok 1809) - Walery Przyborowski - ebook
 
Zbuduj trwałą i szczęśliwą przyjaźń - Anna Grabka - ebook
Zbuduj trwałą i szczęśliwą przyjaźń - Anna Grabka - ebookZbuduj trwałą i szczęśliwą przyjaźń - Anna Grabka - ebook
Zbuduj trwałą i szczęśliwą przyjaźń - Anna Grabka - ebook
 
Zarządzanie pracą - ebook
Zarządzanie pracą - ebookZarządzanie pracą - ebook
Zarządzanie pracą - ebook
 
Zakłady sportowe i bukmacherskie kontra multilotek - ebook
Zakłady sportowe i bukmacherskie kontra multilotek - ebookZakłady sportowe i bukmacherskie kontra multilotek - ebook
Zakłady sportowe i bukmacherskie kontra multilotek - ebook
 
Zagadki ludzkiej natury huna - tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy,...
Zagadki ludzkiej natury huna - tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy,...Zagadki ludzkiej natury huna - tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy,...
Zagadki ludzkiej natury huna - tajemna wiedza kahunów, hipnoza, duchy, zjawy,...
 
Wypełnianie dokumentów ZUS - ebook
Wypełnianie dokumentów ZUS - ebookWypełnianie dokumentów ZUS - ebook
Wypełnianie dokumentów ZUS - ebook
 
Wymiar i rozkład czasu pracy - ebook
Wymiar i rozkład czasu pracy - ebookWymiar i rozkład czasu pracy - ebook
Wymiar i rozkład czasu pracy - ebook
 
Warsztaty edukacji twórczej. Jak rozwijać osobowość przez sztukę. Program int...
Warsztaty edukacji twórczej. Jak rozwijać osobowość przez sztukę. Program int...Warsztaty edukacji twórczej. Jak rozwijać osobowość przez sztukę. Program int...
Warsztaty edukacji twórczej. Jak rozwijać osobowość przez sztukę. Program int...
 
Warsztaty edukacji teatralnej - ebook
Warsztaty edukacji teatralnej - ebookWarsztaty edukacji teatralnej - ebook
Warsztaty edukacji teatralnej - ebook
 
Teogonia - ebook
Teogonia - ebookTeogonia - ebook
Teogonia - ebook
 

Ósmy dzień tygodnia. Zaświaty w wierzeniach kościołów tradycji bizantyjskiej ebook

  • 2. Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym e-booksweb.pl - Audiobooki, ksiązki audio, e-booki .
  • 3. Andrzej Sarwa ÓSMY DZIEŃ TYGODNIA Jeśli chcesz połączyć się z Wydawnictwem i Księgarnią Internetową „Armoryka” aby zapoznać się z jego pełną ofertą kliknij na link poniżej: http://armoryka.strefa.pl/
  • 5. Andrzej Sarwa ÓSMY DZIEŃ TYGODNIA ZAŚWIATY W WIERZENIACH KOŚCIOŁÓW TRADYCJI BIZANTYJSKIEJ Armoryka SANDOMIERZ
  • 6. WIELKA KSIĘGA UMARŁYCH TOM trzeci: ZAŚWIATY W WIERZENIACH chrześcijańskiego wschodu część druga: kościoły tradycji bizantyjskiej Redaktor: Marta Sarwa Na pierwszej stronie okładki: Спас Нерукотворный. Киевская школа иконописи, ок. 1100 г. (licencja public domaine), źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Christos_Acheiropoietos.jpg Na czwartej stronie okładki Andrzej Sarwa, foto. Piotr Sławiński Pierwsze wydanie niniejszej książki ukazało się w roku 2003 nakładem Wydawnictwa „Ravi” pod tytułem: „Rzeczy ostateczne człowieka i świata. Eschatologia Kościoła Wschodniego” © Copyright by Andrzej Sarwa 2002, 2008 Wydawnictwo ARMORYKA ul. Krucza 16 27–600 Sandomierz tel (0–15) 833 21 41 e–mail: wydawnictwo.armoryka @interia.pl http://armoryka.strefa.pl/ ISBN 978–83–60276–92–1
  • 7. SPIS TREŚCI Wstęp 7 Człowiek 13 Kim jest szatan i skąd się wziął? 17 Wolność człowieka i jej skutki 21 Skutki grzechu Prarodziców 23 Zbawienie człowieka 29 Śmierć cielesna 43 Śmierć nadzieją ludzkości 49 Ku zaświatom 57 Mytarstwa, to jest tułaczka dusz po zgonie i ich badanie, czyli sąd częściowy po śmierci fizycznego ciała 61 „Opowiadanie o mytarstwach Wielebnej Teodory 64 Miejsce przebywania dusz po śmierci 75 Ważność modlitw za umarłych 81 W oczekiwaniu zmartwychwstania 89 Zmartwychwstanie umarłych 97 Koniec świata 107 SŁOWO ŚWIĘTEGO PROROKA IZAJASZA SYNA AMOSA 108 Ewangelia będzie głoszona na całym świecie 110 Żydzi nawrócą się do Chrystusa 110 Powszechna apostazja ludzkości od prawdziwej wiary i pojawienie się Antychrysta 111 Przybycie Henocha i Eliasza 113 Niezwykłe znaki, klęski, wojny, choroby, głód ... 114 Paruzja Pana Jezusa Chrystusa i Sąd Ostateczny 115 Kto będzie sądził żywych i umarłych? 123 Zostaną zgromadzone wszystkie narody 127 Przebieg Sądu 131 Piekło - śmierć druga 135 Kary piekielne 139 Czy piekło jest wieczne? 145 Wędrówka Bogarodzicy po miejscach męki 148 Stopnie kar 153 Raj - królestwo wiecznego życia i wiecznego szczęścia 155 Deifikacja ludzi sprawiedliwych 165 „Ósmy dzień tygodnia” - wieczny szabat - uleczenie Wszechświata 110 Bibliografia 183 5
  • 8. 6
  • 9. Wstęp Istnieje spora trudność w zaprezentowaniu prawosławnej eschatologii, wynikająca z faktu, iż nie została ona dokładnie usystematyzowana na podobieństwo eschatologii rzymskokatolickiej. Poszczególnych zagadnień nie definiują tutaj orzeczenia dogmatyczne Świętej Cerkwi, lecz zawarte są one gównie w teologumenach i opiniach teologicznych. Istnieje zatem możliwość pewnej dowolności w patrzeniu na poszczególne kwestie eschatologiczne. Teologumena są to powszechnie przyjęte wypowiedzi Ojców Kościoła 1 oraz wybitnych i świątobliwych nauczycieli, ogłoszone w czasie od powstania Kościoła aż po dziś dzień. Nie są to jednak opinie obowiązujące wszystkich wiernych, w sposób bezwzględnie wiążący, do wiary absolutnie zgodnej z owymi opiniami i poglądami. Teologumena obejmują m. in. naukę o grzechu pierworodnym, o łasce, o życiu pozagrobowym, kulcie maryjnym, przeistoczeniu (transsubstancjacji) w Sakramencie Eucharystii itp. Chociaż teologumena przyjmowane są przez wiernych i hierarchię duchowną na ogół bez zastrzeżeń, niemniej dopuszczalna jest pewna swoboda w ich interpretacji. Co się zaś tyczy opinii teologicznych, to są one wyrazem poglądów prywatnych, a zajmują się zagadnieniami spornymi, których dotychczas jeszcze nie rozstrzygnięto w sposób autorytatywny, takimi jak na przykład ważność sakramentów udzielanych w innych Kościołach niż Prawosławny.2 Zarówno teologumena, jak i opinie teologiczne formułowane są w oparciu o przekaz Objawienia zawarty w dwóch źródłach: w Piśmie Świętym Starego i Nowego Testamentu (przy czym w Starym Testamencie, w Prawosławiu, nie ma wyraźnego, jasnego rozróżnienia pomiędzy księgami kanonicznymi a deuterokanonicznymi1), oraz w Tradycji Świętej3 (niezbędnej do interpretowania Biblii).4 Na temat eschatologii prawosławnej starokatoliccy autorzy, Szczepan Włodarski i Władysław Tarowski tak piszą: 1 Określeń „Kościół” i „Cerkiew” będę używał zamiennie, ponieważ oznaczają to samo, z tym że określenie „Cerkiew” jest jakby „zastrzeżone” dla wschodniej gałęzi Kościoła Powszechnego. 2 S. Włodarski, W. Tarowski, Kościoły chrześcijańskie, Warszawa 1968, s. 77 – 78. 3 Formami tradycji dogmatycznej w Prawosławiu są: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, nauki Ojców Kościoła, orzeczenia Wielkich Soborów (siedmiu powszechnych), wyznania wiary - Apostolskie, Atanazjańskie, i Nicejsko-Konstantynopolitański Symbol Wiary, orzeczenia niektórych późniejszych soborów wschodnich (jakie miały miejsce po zaistnieniu schizmy w 1054 r.), księgi liturgiczne, Kanony Kościoła (czyli prawo kanoniczne), wreszcie sztuka chrześcijańska (ikony, architektura) - por.: Bp Maximos (Aghiorgoussis), Wiara Kościoła [w:] prac., Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, Lublin 1999, s. 28 – 34. 4 S. Włodarski, W. Tarowski, Kościoły...,s. 78. 7
  • 10. „W eschatologii (...) prawosławie poszło za opinią większości Ojców Kościoła pierwszych czterech wieków. Nie mówi wyraźnie o tzw. sądzie szczegółowym tuż po śmierci człowieka (chociaż przyjmuje tzw. sąd prowizoryczny), gdyż swą uwagę koncentruje na sądzie „ostatecznym”. Przyjmując więc zasadę nieśmiertelności duszy, umieszcza ducha zmarłego w „przedniebiu” lub w „przedpieklu”, czyli w jakimś stanie oczekiwania na sąd ostateczny. W przeciwieństwie jednak do rzymskokatolicyzmu prawosławie odrzuca opinię teologiczną o tzw. czyśćcu, czyli o miejscu męczarni dusz ludzi zmarłych z grzechami „lekkimi”5 lub z nieodpokutowaną karą za grzechy. 6 Zdaniem prawosławia po śmierci nie można już sobie samemu niczym pomóc, a więc także cierpieniem, a kary za grzechy są odpuszczone tylko za życia razem z grzechami. Pomóc zmarłym mogą tylko żywi swymi modłami oraz ofiarami, wyjednywując łaskę miłosierdzia. Większość teologów prawosławnych uważa ponadto, że w „przedniebiu” czekają na „koniec świata” również dusze ludzi świętych, męczenników i Apostołów. To przekonanie posiada częściowo podstawę w księgach liturgicznych, a więc nie tylko w modłach za zmarłych w ogóle, lecz np. w modlitwach znajdujących się w anaforze eucharystycznej św. Jana Chryzostoma w tzw. Wielkiej Modlitwie wstawienniczej - po epiklezie. (Patrz: Metropolite Seraphim, L’Eglise Orthodoxe, Les dogmes, la liturgie, la vie spirituelle, Paris 1952, s. 71: „Ponieważ święci nie uczestniczą jeszcze w pełnej szczęśliwości, Kościół również za nich składa święte dary eucharystyczne”, Por. Nicolas Zernow, Wschodnie chrześcijaństwo, Z.W. Pax 1967 r., s. 175)”7 A oto słowa owej anafory z Liturgii św. Jana Złotoustego: „Aby te Dary dały przyjmującym je ożywienie duszy, odpuszczenie grzechów, uczestnictwo Świętego Twego Ducha, wypełnienie Królestwa Niebieskiego, świętość doskonałą, a nie sąd lub potępienie. Ofiarujemy jeszcze Tobie tę ofiarę duchową za tych, którzy z wiarą odeszli, za praojców, ojców, patriarchów, proroków, apostołów, kaznodziejów, ewangelistów, męczenników, wyznawców, pokutujących oraz za wszystkie dusze sprawiedliwych, którzy z wiarą odeszli”.8 „A nade wszystko za 5 Prawosławie zresztą nie zna rozróżnienia na grzechy „ciężkie, śmiertelne” oraz „lekkie, powszednie”. 6 W prawosławiu, inaczej niż w katolicyzmie, rozgrzeszenie kapłańskie w sakramencie pokuty nie tylko odpuszcza grzechy, ale i karę za nie. 7 S. Włodarski, W. Tarowski, Kościoły..., s. 81 – 82. 8 Obrzęd Świętej i Boskiej Liturgii świętych Ojców naszych Jana Złotoustego i Bazylego Wielkiego, [w:] św. Jan Chryzostom, Wybór Pism. Modlitwy liturgiczne. Pisma o charakterze wychowawczym, Warszawa 1974, s. 99. 8
  • 11. Przenajświętszą, Przeczystą, Przebłogosławioną, Pełną chwały Panią naszą, Bogurodzicę i zawsze Dziewicę, Maryję.”9 Grecki biskup Maximos (Aghiorgoussis) w taki oto zwięzły, bardzo oszczędny, sposób ujmuje zagadnienie eschatologii prawosławnej: „Święty Duch Boga, działający poprzez Kościół i jego życie sakramentalne, prowadzi plan zbawienia w Chrystusie do ostatecznego wypełnienia. Ostateczna walka ze złem, które istnieje w świecie, zosta- nie stoczona tuż przed ponownym przyjściem Pana. Do tego czasu trwać będzie zmaganie z diabłem i mocami ciemności. Jest to normalny stan życia Kościoła, będącego zapoczątkowaniem Królestwa Bożego, które nie nadeszło jeszcze w pełni. W chrześcijańskiej eschatologii prawosławnej należy mówić o dwóch różnych stadiach: „sądzie częściowym”, „częściowej” - bądź „zrealizowanej” - eschatologii oraz o „sądzie ostatecznym” podczas ponownego przyjścia Pana - w końcu czasów. Sąd częściowy - godzina naszej śmierci. Śmierć fizyczną, skutek grzechu pierwszego człowieka, którego wciąż doświadczamy, można postrzegać na dwa sposoby: negatywnie - jako rodzaj katastrofy, zwłaszcza dla tych, którzy nie wierzą w Chrystusa i życie wieczne w Nim; oraz pozytywnie - jako koniec procesu dojrzewania, który prowadzi nas do spotkania ze Stwórcą. Chrystus zniszczył moc „ostatniego wroga” - śmierci (por. 1 Kor 18, 26). Chrześcijanin, godzien tego miana, nie obawia się śmierci fizycznej, o ile nie wiąże się ona ze śmiercią duchową. Sąd częściowy ma miejsce zaraz po śmierci fizycznej. Po nim znajdujemy się w przejściowym stanie częściowej szczęśliwości (dla sprawiedliwych) i częściowego cierpienia (dla niesprawiedliwych). Odrzucając wiarę w czyściec, o którym naucza chrześcijański Zachód, Kościół prawosławny wierzy, że możliwa jest przemiana w czasie trwania tego stanu pośredniego. Kościół, walczący i triumfujący, pozostaje wciąż jeden, co oznacza, że możemy wzajemnie oddziaływać na siebie poprzez modlitwy i święte (bądź grzeszne) życie. To właśnie z tego powo- du modlimy się za zmarłych.10 Ponadto rozdawanie jałmużny w imię zmarłych może być dla nich jakąś pomocą - oczywiście bez przekonania, że ci, którzy udzielają jałmużny w pewien sposób „kupują” czyjeś zbawienie. Sąd powszechny - ponowne przyjście Chrystusa. W pierwszych wiekach chrześcijanie żyli w oczekiwaniu „Dnia Pana”, dnia Jego powtórnego przyjścia. Później Kościół uświadomił sobie, że czas ten jest 9 Ciąg dalszy cytowanej anafory, cyt. za: A. Mień, Sakrament słowo obrzęd. Prawosławna Służba Boża, Łuków 1992, s. 62; por. też: Porównanie wyznań. Rzymsko-katolickiego, prawosławnego, ewangelicko-augsburskiego, ewangelicko-reformowanego, Warszawa 1988, s. 125. 10 Н. И. Флоринский, Согласно ли съ Евангеліем действовалъ и училъ Лютеръ, Москва 1896, s. 139. 9
  • 12. znany jedynie Bogu, chociaż wciąż wskazywano znaki powtórnego przyjścia Chrystusa: 1. Ewangelia będzie głoszona na całym świecie (por. Mt 24,14; Łk 18,8; J 10,16); Żydzi nawrócą się do Chrystusa (por. Rz 11,25-16; Oz 3,5); 3. Przyjdzie Eliasz i wszystko naprawi (por. Mk 9,11 ); 4. Objawi się Antychryst z wieloma fałszywymi prorokami, którzy będą mu towarzyszyć (por. 1 J 2,10; 2 Tes 2,3; Mt 24,5); 5. Będą miały miejsce trzęsienia ziemi, wojny, choroby (por. Mt 24,6; Mk 13,26; Łk 21,25); 6. Świat zostanie zniszczony przez ogień (por. 2 P 3,5). Wszystkie te znaki wystąpią we właściwej porze; bez nich koniec czasów nie nadejdzie. Zmartwychwstanie umarłych jest cudem, który wydarzy się podczas drugiego przyjścia Pana. W Wyznaniu Wiary mówimy: „I oczekuję wskrzeszenia umarłych”. Zmartwychwstanie będzie nowym stworzeniem. Nasze fizyczne ciała - takie, jakie teraz posiadamy - zostaną odnowione i wejdą w stan uduchowionej egzystencji, podobnej do egzystencji Pana po Jego Zmartwychwstaniu. Sąd ostateczny nastąpi po zmartwychwstaniu wszystkich. Według teologii szkolnej niektórzy powstaną do zmartwychwstania życia, a niektórzy do zmartwychwstania sądu i potępienia. Chrystus będzie Sędzią - weźmie pod uwagę nasze uczynki, dzieła miłości bądź akty niegodziwości. W końcu nastanie nowe niebo i nowa Ziemia, zamieszkałe przez sprawiedliwych (por. 2 P 3,13). Królestwo Boga zapanuje w pełni, a Kościół przestanie istnieć. Ostatecznie Syn Boga przywróci Królestwo Bogu Ojcu, „ażeby Bóg był wszystkim we wszystkim” (1 Kor 15, 28).”11 Nauka o sądzie częściowym, noszącym miano mytarstw, jest nauką tak charakterystyczną dla Cerkwi Prawosławnej, że aby ją objaśnić, posłużę się obszernym cytatem: „Mytarstwa - coś w rodzaju strażnicy czy urzędów celnych, które napotykają dusze zmarłych podczas wędrówki, wznoszenia się do Tronu Niebieskiego. Stoją tam duchy złości i pobierają od każdej grzesznej duszy swego rodzaju cło czy wykup, polegający na przeciwstawieniu grzechów i jakiegoś czynu dobrego. Nazwy: mytarstwa i celnicy zostały zapożyczone z historii żydowskiej. Tak nazywano osoby wyznaczone przez Rzymian do zbierania podatków. Do wykupienia brali oni zwykle te zebrane podatki, nie przebierali wówczas w środkach, by wyciągnąć dla siebie jak największe korzyści. Celnicy stali przy szczególnych miejscach celnych czy strażnicach 11 Bp Maximos (Aghiorgoussis), Wiara..., s. 46 – 47. 10
  • 13. i od przywożonych towarów pobierali cło. Te strażnice nazywały się mytnicami lub mytarstwami. Pisarze chrześcijańscy przenieśli tę nazwę również na miejsce tortur powietrznych, w których złe duchy zatrzymują dusze wznoszące się do Tronu Wiekuistego Sędziego. Złe diabły starają się potępić te dusze i strącić je do piekła. Istota nauki o mytarstwach zawarta jest w traktacie świętego Cyryla Aleksandryjskiego o wyjściu duszy, zamieszczanym zwykle w Psałterzu Uzupełnionym. ‘Podczas rozłączenia naszej duszy z ciałem - stwierdza się tam - staną przed nami z jednej strony Wojowie i Siły Niebieskie, z drugiej - władze mroku, powietrzni władcy - celnicy, demaskatorzy naszych czynów. Na ich widok dusza drgnie, zatrzepoce się, w zamieszaniu i strachu będzie szukać sobie obrony u Aniołów Bożych. Jednak nawet pod ich opieką spotka po drodze różne mytarstwa, które będą zagradzać przejście do Królestwa Niebieskiego i zatrzymywać ją. Na każdym z mytarstw żąda się rozliczenia ze szczególnych grzechów... Swoich celników i dręczycieli ma każda namiętność, każdy grzech. Obecne są przy tym i siły Boskie, i zastępy duchów nieczystych, i o ile pierwsze będą przedstawiać dobre uczynki duszy, te ostatnie - demaskują grzechy... Jeśli za pobożne i bogobojne ży- cie zasłuży dusza na nagrodę, to przejmą ją Aniołowie i bez przeszkód trafi ona do Królestwa... I odwrotnie: jeśli życie upłynęło na zaniedbaniach i braku wstrzemięźliwości, to usłyszy dusza straszny głos: niech wynagrodzi cię nieprawy, niech nie ujrzy chwały Boskiej (Iz. 26, 10); wówczas porzucają Aniołowie Boży i porwą straszne demony, które strącają do piekielnych czeluści’. Widać z tego, że mytarstwa stanowią drogę nieuniknioną, po której wszystkie dusze ludzkie dokonują przejścia od życia ziemskiego do wiecznego. Na tej drodze każda dusza - w obecności Aniołów i demonów - zostaje poddana kolejnym i szczegółowym rozliczeniom, obrachunkom za wszystkie, dobre i złe, czyny. Dobre dusze na wszystkich mytarstwach zostają usprawiedliwione i oczyszczone, przez co trafiają do przystani w raju, grzeszne natomiast, obwinione za niegodziwość, zostają zatrzymane na którymś mytarstwie, po czym przez demony strącone do mrocznych miejsc przebywania. Są zatem mytarstwa jakby częściowym sądem, dokonywanym nad ludzkimi duszami przez niewidzialnego Same- go Pana naszego oraz dopuszczonych do tego Aniołów i - z drugiej strony - oszczerców naszych braci (Apok. 12, 10), złych duchów. Jest to sąd, na którym przypomina się duszy oraz bezstronnie ocenia wszystkie jej czyny i wyznacza znany jej los. Sąd ten nazywa się częściowym w odróżnieniu od ogólnego, który dokona się nad wszystkimi ludźmi przy końcu świata, kiedy Syn człowieczy znów w swojej chwale zstąpi na ziemię. W żywocie świętego Bazylego Nowego przedstawione są szczegóły sądu częściowego, jaki ma miejsce na mytarstwach.12 Ale czytając te opisy, 12 Te opisy zostały zamieszczone w dalszej części opracowania. 11
  • 14. należy pamiętać, że jest to przedstawienie świata duchowego, które dla czytelnika, przyobleczonego w ciało, musi zawierać cechy dotyczące zmysłów. Należy więc koniecznie uwzględnić uwagę, jaką wystosował Anioł do wielebnego Makarego Aleksandryjskiego: „Rzeczy (przedmioty) ziemskie odbieraj jako najsłabsze odzwierciedlenie niebiańskich”. Mytarstwa należy przedstawiać nie w sposób prymitywny, zmysłowy, lecz - o ile się da - duchowy, bez zbytnich szczegółów, które różni pisarze i sama Cerkiew w różnych opowieściach - przy całym wspólnym ogólnym rozumieniu tej myśli - traktują różnie.”13 Chociaż powyższe cytaty pozwalają nam wyrobić sobie pogląd na temat eschatologii prawosławnej, to przecież, nawet w znikomym procencie, nie wyczerpują tematu. Dlatego niżej zajmę się poszczególnymi zagadnienia- mi wchodzącymi w zakres prawosławnej nauki o rzeczach ostatecznych człowieka i świata, w głównej mierze opierając się na doskonałym, jasnym, przejrzystym (i chyba jedynym tak wyczerpującym) opracowaniu greckiego autora, mnicha Nikolaosa P. Vassiliadisa: Το μυστηριον του θανατου 14, sięgając oczywiście i do innych źródeł. 13 Żywot świętego Bazylego Nowego. Mytarstwa świętej Teodory, Hajnówka 1999, s. 57 – 59. 14 A dokładniej: na rosyjskim przekładzie tego dzieła, noszącym tytuł Таинство смерти, wydanym w 1998 roku, oraz na przekładzie angielskim pt. The mystery of death wydanym w roku 1997. 12
  • 15. Człowiek Zgodnie z nauką Cerkwi Prawosławnej człowiek nie pojawił się na ziemi przypadkiem i nie dzięki jakimś nieokreślonym „siołom natury”, lecz jest stworzeniem Bożym, o czym jasno mówi Pismo Święte: „A wreszcie rzekł Bóg: «Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi!» Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę” (Rodz. 1, 26 - 27 BT15) Jasne stwierdzenie, iż nasze materialne ciało zostało stworzone przez Boga z prochu ziemi, posiada życie dzięki Jego tchnieniu, a istnieje dzięki opiece Najwyższego, znajdujemy także w innych miejscach Biblii: „Gdy Pan Bóg uczynił ziemię i niebo, nie było jeszcze żadnego krzewu polnego na ziemi ani żadna trawa polna jeszcze nie wzeszła - bo Pan Bóg nie zsyłał deszczu na ziemię i nie było człowieka, który by uprawiał ziemię i rów kopał w ziemi, aby w ten sposób nawadniać całą powierzchnię gleby - wtedy to Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą.” (Rodz. 2, 7 BT) albo: „Kto Jemu zlecił ziemię, a kto założył cały świat? Niech tylko zwróci uwagę, niech życie i tchnienie odbierze, a wszelkie ciało zginie i człowiek w pył się obróci.” (Hiob. 34, 13 - 15 BT) Stworzenie człowieka to nie przypadek, kaprys czy zachcianka, lecz wspaniałe dzieło miłości Bożej, niepojęte dla ludzkiego rozumu. Mimo, iż ciało ludzkie jest materialne, a zatem śmiertelne i zniszczalne, o czym można dowiedzieć się z kart Pisma Świętego - „Pan stworzył człowieka z ziemi i znów go jej zwróci...” (Syr. 17, 1 BT), to przecież jest ono cenne, p o n i e w a ż Bóg stworzył człowieka na S w ó j obraz 15 BT - Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, tzw. BIBLIA TYSIĄCLECIA, Poznań-Warszawa 1990. 13
  • 16. i podobieństwo. Dlatego nikt prócz Boga, nie ma prawa rozporządzać ludzkim życiem, zgodnie z tym, co pisze natchniony autor: „[Jeżeli] kto przeleje krew ludzką, przez ludzi ma być przelana krew jego, bo człowiek został stworzony przez Boga.” (Rodz. 9, 6 BT) Człowiek jest ciałem i duszą (to znaczy: jest istotą psychofizyczną, złożoną z ciała i duszy), zaś ciało ludzkie jest cenne i dlatego także, iż stanowi miejsce życia duszy, czy też mieszkanie duszy. Słowo Boże określa materialne ludzkie ciało mianem „domu”, „świątyni”, bądź „odzienia” duszy. Człowiek, taki jakim go stworzył Bóg stał się więc ogniwem pośrednim pomiędzy światem duchowym, a światem materialnym, zaś Stwórca wyznaczył mu misję doprowadzenia całego stworzenia16 do wspólnoty z Bogiem, jak mówi św. Maksym Wyznawca.17 Zatem człowiek, ze swym śmiertelnym ciałem oraz ze swą niematerialną, rozumną i nieśmiertelną duszą, należy do dwóch porządków - zarówno do świata materialnego, jak i do świata duchowego. Człowiek stanowiący jedność psychofizyczną mieszka w świecie jako jedna, niepodzielna istota, mimo iż dusza, związana z ciałem i działająca poprzez ciało, sama nie jest cielesna, a jako taka, sama, bez łączności z ciałem, nie ma możliwości działania w porządku materialnym. Ciało można zobaczyć, dotknąć, posłyszeć, dusza natomiast jest niedostępna dla naszych zmysłów.18 Dusza zjednoczona z ciałem, posiada własną naturę, zupełnie różną od natury ciała, naturę która ma właściwe sobie dążenia i cele. Tym niemniej pełny człowiek istnieje jako jedna duchowo-cielesna istota. Tak jak sa- mo ciało nie jest pełnym człowiekiem, także i sama dusza nim nie jest. Człowiek od chwili stworzenia stał się nieodmiennym przedmiotem bezwarunkowej miłości Bożej i Jego Opatrzności, a Bóg uczynił go panem ziemi i „koroną stworzenia”. Pierwszy człowiek, Adam, żył w pokoju i bez trosk. Obce były mu ból, kłopoty, łzy... Był podobny aniołom, przepełniony szczęściem. Adam mieszkał w Rajskim Ogrodzie, gdzie wszystko było cudowne i doskonałe, gdzie nawet klimat był łagodny i sprzyjał beztroskiej egzystencji. Ale prócz tego Adam posiadał głęboką, nieskażoną mądrość oraz dar proroczy. Przejawem tej mądrości było to, iż nadał nazwy wszystkim 16 A więc i mieszkańców Niebios. 17 Bp Maximos (Aghiorgoussis), Wiara..., Lublin 1999, s. 38. 18 G. Florovsky, The “Immortality” of the Soul, [w:] Missionary Leaflet # E95d, s. 1 - 15; por też: Alexander (Mileant) Glory to God for Evrthing [w:] Missionary Leaflet 33E, 1996, s. 1 – 3. 14
  • 17. zwierzętom.19 Adam nie miał być w Raju do końca sam, jako jedyna ludzka istota. Oto Bóg miłujący człowieka, uśpiwszy go, wyjął jedno z jego żeber i ukształtował z niego drugą ludzką istotę - kobietę, którą przydał za towarzyszkę Adamowi, a on ujrzawszy ją, wypowiedział te oto słowa: „Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała! Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z mężczyzny została wzięta20” (Rodz. 2, 22 BT) Pierwszy człowiek prócz radości i szczęścia, będących rezultatem pozbawionej jakichkolwiek trosk egzystencji, największą radość i rozkosz czerpał ze swej społeczności z Bogiem, którego głos słyszał i z którym obcował w Ogrodzie Rajskim. Wiódł zatem życie spokojne, czyste, bezpieczne, radosne, nieobciążone troską o byt, ani ciężką pracą, we wspólnocie z aniołami. Niestety, ów cudowny stan nie trwał wiecznie, ponieważ do Raju, za sprawą diabła, zawitał grzech, a razem z grzechem śmierć. W tym miejscu należy przyjrzeć się bliżej temu nieprzyjacielowi Boga i rodzaju ludzkiego. 19 Н. Василидис, Таинство смерти, Свято-Троицкая Сергиева Лавра 1998, s. 48. 20 Przekład „niewiasta - mężczyzna” nie oddaje hebrajskiej gry słów isz (mąż), isza (niewiasta); Ks. Jakub Wujek S.J. oddał to lepiej, jako „mąż – mężyna”. 15
  • 18. 16
  • 19. 20
  • 20. Kim jest szatan i skąd się wziął? Nauka chrześcijańska mówi, że Szatana oczywiście stworzył Bóg, ale nie jako istotę złą, lecz jako dobrą — najwspanialszego, najpiękniejszego i najmędrszego z aniołów i postawił go na czele wszystkich zastępów niebieskich nadając mu cudowne imię: Lucyfer — Nosiciel Światłości. Imię, które dopiero później nabrało pejoratywnego wydźwięku.21 A zatem Szatan jest aniołem. Słowo to pochodzi z greki („angelos”) i dosłownie znaczy „zwiastun”, „posłaniec”. Jak nas poucza teologia chrześcijańska, aniołowie są bezcielesnymi duchami posiadającymi rozum i wolną wolę. Duchy owe są pomocnikami i wysłannikami Boga. Niektórzy z nich są jako „anioły stróże” przydzieleni tak poszczególnym ludziom, jak i całym narodom na opiekunów. Pismo Święte i Tradycja przekazały nam imiona niektórych aniołów: Michała, Rafała, Gabriela, Uriela, Serafiela, Jehudiela, i Barachiela.22 Ale Lucyfer jako ów dobry anioł, w hierarchii niebieskiej ustępujący miejsca tylko Bogu samemu, będący istotą duchową obdarzoną rozumem i wolną wolą, popadł w pychę i na jej skutek zgrzeszył, co znaczy — mówiąc prostszymi słowami — odrzucił prawo i zwierzchność Bożą. Mało tego, doszedł do przekonania, że jest równy Bogu i dlatego nie musi mu służyć. W ten właśnie sposób stał się ojcem wszelkiego zła.23 Nie tylko, że sam odwrócił się od Boga, to jeszcze na dodatek podburzył do buntu zastępy innych aniołów, które skuszone obietnicami jakie im zaprezentował, jemu dały posłuch i po jego opowiedziały się stronie, stając się tym samym ze świętych i dobrych aniołów — demonami.24 „Niektóre z tych duchów [Aniołów] uległy pokusie szatana, zbuntowały się przeciw Bogu i przemieniły się w duchy zła. Ukarane za to wraz ze swoim wodzem, Lucyferem, zostały strącone do otchłani i stały się aniołami ciemności, demonami, diabłami”.25 Zbuntowani Aniołowie, wraz ze swoim przywódcą - Lucyferem, utworzyły własne królestwo, które jest w ustawicznym stanie wojny z Królestwem Bożym. Skoro wcześniej zaprezentowałem co na temat aniołów mówi teologia, sądzę, że wypada wspomnieć jak ona definiuje postać Szatana. Szatan nie jest bynajmniej postacią mityczną, lecz realnym osobowym bytem. Mimo, iż jest on przeciwnikiem Boga, to w najmniejszym na- 21 A. J. Sarwa, O Szatanie, czarach, opętaniu i czcicielach Złego, Tarnów 1993, s. 5. 22 K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, Warszawa 1987, s. 11, oraz: O Aniołach świętych, [w:] „Bratczyk”, Nr 229, Listopad 2000; por. też: Żywoty świętych. Księga trzecia. Listopad, Lublin 1998, cz. I, s. 139 - 146; por. też: Alexender (Mileant) Angels Blessed Messengers of God, [w:] Missionary Leaflet 14E, Los Angeles 1996, s. 1 - 6 23 A. J. Sarwa, O Szatanie..., s. 6. 24 Tamże. 25 O Aniołach świętych..., s. 3. 17
  • 21. wet stopniu nie jest jego rywalem. Dlaczego? Otóż dlatego, że jako istota przez Boga stworzona i skończona, jest całkowicie podległa Najwyższemu, chociaż Pan Bóg pozwala mu korzystać z wolnej woli, jaką został obdarowany w chwili stworzenia. Tak więc zło, którego ojcem i reprezentantem jest Szatan, również ma charakter i czasowy, i skończony. Wspomnę jeszcze o sługach i podwładnych Lucyfera, innych zbuntowanych aniołach, którzy opowiedziawszy się po stronie pierwszego z aniołów, stali się demonami. W potocznym rozumieniu tego słowa są oni generalnie złymi duchami (absolutnie nie są to dusze zmarłych złych ludzi, jak to można wyczytać w niektórych popularnych publikacjach). Owe złe duchy posiadają swoją hierarchię, której zwierzchnikiem jest Pierwszy Buntownik. BIBLIA mówi nawet o królestwie złych duchów26, które znajduje się w stanie ustawicznej walki z Królestwem Bożym i zagraża ludziom, starając się ich nakłaniać do grzechu, szkodząc im na najrozmaitsze sposoby, nawet poprzez opętanie opanowując niektórych z nich. Ale — w tym miejscu raz to jeszcze podkreślę — zło ma charakter skończony i czasowy. Otóż z tejże przyczyny całkiem spora część współczesnych ludzi albo bagatelizuje osobę Szatana, usuwając ją w cień, niejako wymazując ze świadomości, albo wyraźnie głosi, że Szatan jako inteligentna i wol- na osoba duchowa w ogóle nie istnieje. Prawosławny chrześcijanin nie powinien jednak lekceważyć Szatana, ale przeciwstawiać się mu z całych sił. „Nil Synaita doradza, by być „łagodnym wobec ludzi, ale zadziornym wobec wroga naszego, bo na tym właśnie polega naturalne wykorzystanie gniewu: aby z wrogością przeciwstawiać się staremu wężowi”. I jeszcze: „Kto ma w sobie zawziętość wobec demonów, ten nie ma zawziętości wobec ludzi.”27 Zgodnie zatem z ortodoksyjną nauką diabła należy rozumieć tak, że nie jest to bynajmniej brak dobra, lecz realna, określona, osobowa siła, że to istota duchowa, z gruntu zła i zdeprawowana, która nieustannie dybie i czyha na człowieka pragnąc go za wszelką cenę zdeprawować i doprowadzić do takiego stanu, w jakim sama się znajduje. Szatan i jego zwolennicy po buncie przeciwko Stwórcy zostali ukarani przez pozostałą, wierną Bogu część aniołów, będącą pod dowództwem Archanioła Michała. Szatana przepędzono z Raju. Lecz rychło — ciągle przepełniony nienawiścią — znalazł sobie nowe pole do działania. Otóż, gdy udało mu się zwieść pierwszych rodziców: Adama i Ewę w Edenie, sprawiając że zgrzeszyli (przez co zostali ukarani dziedzicznym pra- wem śmierci), toczy wojnę przeciwko Bogu w ludziach i poprzez ludzi. 26 Mk 3, 22–26. 27 Sakrament spowiedzi. O grzechach jawnych i tajnych namiętnościach duszy. Wyjątki z książki Archimandryty Łazarza, [w:] Bratczyk, Nr 196, marzec 2000, s. 20. 18
  • 22. Choć wie o tym doskonale, że nigdy nie uda mu się pokonać swego Przeciwnika, i że kiedyś nadejdzie kres tej rzeczywistości, a on sam odejdzie do piekła na nieskończoność wraz z demonami i ludźmi, którzy swym złym życiem opowiedzieli się po jego stronie, wciąż próbuje atakować Królestwo Niebieskie. Bowiem Szatan ciągle ziejący nienawiścią do wszystkiego co dobre, sam przez tę nienawiść jest opętany. Ale Szatan to nie tylko przeciwnik Boga (chociaż skończony i absolutnie Mu nie równy i podlegający jak każde stworzenie), Szatan bowiem to kłamca i ojciec kłamstwa i „zabójca od początku” który nakłonił serce Kaina do zbrodni. Działający najchętniej w ukryciu i atakujący z ukrycia. Doskonale wykorzystuje ludzkie namiętności, kierując je ku złu, ku totalnej negacji dobra. Wpływając pośrednio lub bezpośrednio na umysł człowieka podsuwa mu, że wszelkie nakazy i zakazy dane ludzkiemu rodzajowi przez Boga, wcale nie zostały dane dla jego dobra, lecz stanowią tylko dyby, które bezwzględnie powinno się zrzucić. A więc według Szatana, aby być szczęśliwym, należy żyć odwrotnie niż nakazuje to DEKALOG — czyli: mieć innych bogów niż Bóg, kraść, zabijać, cudzołożyć... I tu może zrodzić się pytanie: No dobrze, skoro wpływ Szatana jest tak ogromny, a on sam jest nieomal wszechobecny posługując się upadłymi istotami — demonami, to dlaczego nie sposób dostrzec go bezpośrednio? Otóż, to nieprawda, że świat zła przenikający nasz świat nie da się nigdy dostrzec bezpośrednio, ponieważ Szatan i demony — chociaż dość rzadko, to jednak manifestują się przez opętania. No właśnie, dość rzadko. Dlaczego? Ponieważ Szatan woli by pomiędzy popełnionym złem, a jego osobą nie postrzegano związku. Szatan woli być anonimowy. Ba! On jest najszczęśliwszy, kiedy uda mu się sprawić, że ludzie przestają wierzyć w jego istnienie! Bo wtedy właśnie najłatwiej mu ich zwodzić i atakować. Mało tego, Szatan może zniewalać nie tylko jednostki, lecz nawet całe grupy ludzkie. Przecież jednak ojciec wszelkiego zła jest ograniczony i skrępowany w swym działaniu skierowanym przeciw człowiekowi przez to, iż może go tylko kusić, ale nie ma absolutnie żadnej możliwości, by — bez mniej, czy bardziej świadomej zgody — zawładnąć wolą człowieka i przymusić go do popełnienia grzechu. W tym miejscu jednak uwaga: otóż Szatan może z człowiekiem walczyć, może go doświadczać różnorodnymi udrękami, chociaż nie ma możliwości opanowania jego woli. Niemniej, jeśli człowiek da mu powód po temu, może z nadarzającej mu się okazji skorzystać. Św. Antoni Wielki tak to obrazowo przedstawia: „...kto zostawiając świat, zatrzymuje przy sobie choćby jakąś cząstkę majętności, demony okryją go ranami i rozszarpany upadnie w boju z pokusami.”28 28 Żywot i pouczenia św. Antoniego Wielkiego, Hajnówka 2000, s. 16. 19
  • 23. Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym e-booksweb.pl - Audiobooki, ksiązki audio, e-booki .