Yapay zeka sosyolojisi

Yapay Zeka Sosyolojisi
Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin
ulasbasar@gmail.com
(*) Gezgin’in 109 Kitabından Seçmeler:
http://ulasbasargezginkulliyati.blogspot.com/

Yaşamı
• 1978 İstanbul doğumlu Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin, Türkiye, Vietnam, Tayland ve
Malezya’da 20 yıl ders verme deneyimine ve Yeni Zelanda (doktora), Avustralya (ortak
proje) ve Latin Amerika’da (gazetecilik) araştırma deneyimine sahip bir akademisyen-
yazardır. Eğitimini Darüşşafaka (1989-1996), Boğaziçi Üniversitesi (Eğitim Bilimleri,
lisans, 2000; Sosyal Psikoloji, yüksek lisans 2002), ODTÜ (Bilişsel Bilimler, doktora,
2006) ve yurtdışında (2009, üniversite düzeyinde ders verme yetkisi, Avustralya;
Darmstadt Teknik Üniversitesi, Şehir Plancılığı, yüksek lisans, 2011) tamamlayan
Gezgin’in toplam 109 kitabı bulunmaktadır. Akademik çalışmalar dışında, çeşitli dergi ve
gazetelere köşe yazıları yazmakta; şiir, şarkı sözü, şarkı, deneme, yazınsal inceleme,
öykü, film öyküsü, film çözümlemesi, tiyatro oyunu, masal ve roman türlerinde yapıtlar
vermekte ve çeşitli ülkelerden şairleri ve şarkıcıları Türkçe’ye kazandırmaktadır. Ayrıca
henüz gün yüzü görmemiş 100’ü aşkın bestesi bulunmaktadır. Çeşitli çalışmaları 12 dile
(Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca, İspanyolca, İtalyanca, Rusça, Japonca,
Vietnamca, Tayca, Gürcüce ve Azerbaycanca) çevrilmiştir.
10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 2

Gezgin, U. B. (2020). An invitation to critical social science of
big data: from critical theory and critical research to
omniresistance. AI & SOCIETY, 35(1), 187-195.
• Gezgin, U.B. (2019). Data Activism: Reviving,
Extending and Upgrading Critical Citizenship
Education and Consumer Rights Movements.
Connectist: Istanbul University Journal of
Communication Sciences, 56, 67-86.
• GEZGİN, U. B., & YAMAN, A. (2019). Assisted
Aging: The Future Confluence of Gerontology,
Internet of Things and Psychological AI. İzmir
Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 14-24.
• GEZGİN, U. B., & YILDIRIM, F. (2019). Big
Data in China: Bigger Problems, Easier
Solutions or Both?. Asya Araştırmaları
Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 101-
120.
• Gezgin, U.B. (2020). Zeka Feşizmine Karşı: Yapay
Zeka, Büyük Veri, Bilişsel Bilim ve Gelecekbilim
Üzerine. İstanbul: Yar Yayınları.

Özet
“Son zamanların en çok konuşulan konularından biri yapay zeka. Yapay zekanın yükselişini ve
yaygınlaşmasını olumlu açıdan değerlendirenler de var, olumsuz açıdan değerlendirenler de...
Yapay zekayı insanın yok oluşuyla ilişkilendiren korku senaryolarının tersi konumda, bir de, onun
hatalı kararlar veren ve sınırlı bilişsel yetilere sahip insandan daha üstün, daha doğru, daha iyi
kararlar alacağını düşleyen umutlular var. Onlara göre, insanın yanlış kararları bilişsel
özelliklerinin yetersizliğinden kaynaklanıyor. Oysa bu, ne yazık ki doğru değil. İnsanlığın
geliştirdiği yapay zeka, kimi açılardan, ancak insanlığın kendisinin olabildiği kadar akıllı-mantıklı
ya da akılsız-mantıksız. Büyük hayaller kurmamak gerekiyor; çünkü öyle yapınca hayal
kırıklıklarımız da büyük olacak.
Bilgi çağı, uzay çağı, yapay zeka çağı, büyük veri çağı vb. Hep geleceğe ilişkin varsayımlara ve
çıkarımlara dayanan ifadeler. Bunlar, çoğunlukla, teknolojik belirlenimciliğe yaslanıyorlar.
Bunlara göre, teknoloji öyle ilerleyecek ki toplumu peşinden sürükleyecek. Bunu teknoloji
fetişizmi izliyor. O her şeyin ötesinde, her şey teknolojiden sonra geliyor. Oysa toplumsal
süreçlerden bağımsız bir teknoloji yoktur; çünkü yeni buluşlar da bilimsel süreçler de toplumdan
bağımsız değildir.”

Yapay Zeka Sosyolojisi Nedir?
• Yapay zekanın toplum ve
toplumsal süreçler üstündeki
etkileri.
• Özellikle de toplumsal
eşitsizlikler.
• Bilim, Teknoloji ve Toplum
araştırmaları.
• Yapay zekayı belirleyen
toplumsal etmenler.
• Örneğin, teknolojinin hızı; yapay
zeka yanlısı/karşıtı gelişmeler.
• (İnsan ve bilgisayar/makine
etkileşimi.)

Gelecek Üstüne
Gelecekbilim
• Bilim
• Kesinlik
• Kısıtlı kesinlik
• Doğa bilimleri yerine sosyal bilim
yöntemleri
• Daha kısa zaman aralıkları
Gelecek Çalışmaları
• Çalışma
• Olasılık
• Fal?

Otomasyon mu Yapay Zeka mı?
• Gerçekte rutin hareketler gerektiren işlerin çok azı
üstün bilişsel süreçleri gerektiriyor. Bu nedenle,
otomasyon, örneğin bir arabanın yapımındaki
rutin hareketleri hızlandıran, vasıfsız işgücünü
devre dışı bırakan uygulamaların yapay zeka
örnekleri olarak sunulmaları doğru değil.

Yapay Zeka ve Bilinç
• Bir filmde, bütün bilgileri sindirmiş olan süper-
bilgisayar, bütün sorunun insanlarda olduğu
sonucuna varacak, dünyayı kurtarmak için
insanlığın soyunu kurutacaktır. Ancak, bu tür
filmlerin tersine, biz böyle bir yapay
bilinçlenmenin çok uzağındayız.

Zeka mı Yetenek mi?
• Günlük hayatta kimi insanlar için kolaylıkla ‘zeki’
diyebilsek de, zekanın doğası oldukça karmaşıktır
ve araştırmacılar arasında bir fikir birliği
bulunmamaktadır. Tek bir zeka mı vardır, çok
sayıda mı? Çok sayıda ise hangi zeka türleri?
Duygusal zeka gibi kendi içinde çelişen bir ifade
bir zeka türü müdür yetenek midir? Mozart zeki
miydi yetenekli miydi?

Yapay Zeka ve Robotlar
• Robotlar insan görünümüne daha yakın varlıklar
olarak tarifleniyor. Buna ‘yapay zekaya yönelik
insan-biçimci (antropomorfik) bakış’ adı veriliyor.
Peki yapay bir zekanın bizim görüntümüzde
olması zorunlu mu? Değil.
• Bedenli X bedensiz yapay zeka.

Algoritmalar
• İnsan zihni bir algoritmalar bütünü müdür?
• İnsan yaratıcılığını tümüyle algoritmalar
üzerinden açıklamaktan şu an uzağız; ancak bu
konuda “hiç olamaz” denilen birçok uygulama
gerçekleşti, şiir yazandan beste yapan programa
kadar... Dolayısıyla bu çabaların da bir sonu yok.
Her defasında, “bu da yapılmış” dedirten
gelişmelerle karşılaşıyoruz.

“Kriz Var Kriz Var Bunalım Var”
• Bu, “yapay zeka devasa bir işsizlik oranı yaratacak” biçimindeki
teze dönelim. Marksçı bir açıdan baktığımızda, anaakım
tartışmalarda gözden kaçan bir çok noktayla karşılaşıyoruz:
• Örneğin, otomasyon sonucu verimin aşırı artması, bırakalım
işsizlik iddiasını, tek başına sistemin çöküşüne yol açabilir.
Neden? Çünkü verim aşırı artarsa gerektiğinden fazla üretim
olacaktır. Sermaye sahipleri emekçilerin ürettiği malları yine
emekçilere satar. Emekçilerin alım gücü ciddi oranda düşerse,
bu yüksek verim dolayısıyla fazla üretilen mallar sermaye
sahibinin elinde kalır.

Çalışma Zamanının Kısalması Olasılığı
• Diyelim ki şu işsizlik iddiası doğru; o durumda bir seçeneğin
daha olanaklı olduğu unutuluyor:
• Çalışma sürelerinin kısalması. Çalışma günleri haftalık 5-6
günden 4 güne düşebilir. Diğer günlerde insanlar ailelerine,
dostlarına ve spor, sanat, hobiler vb. gibi kişisel gelişim
alanlarına odaklanırlar. Bu, toplumsal mücadele dinamiklerine
ve devlet yapısına bağlıdır.
• Buna ek olarak, otomasyonun rutin işleri insanlardan almasıyla
birlikte, insanlar daha yaratıcı, daha az sıkıcı işlerde çalışma
olanağına kavuşacaklar belki de...

İşinden Edici Değil Yardım Edici Yapay Zeka
• İnsanın yerini alma hedefinin tersine, onun bilişsel
özelliklerini ve yeteneklerini destekleyen
teknolojilere ihtiyacımız var. Kullandığımız
telefonlar, bizim yerimizi almak için değil, bize
yardımcı olmak için tasarlandı. Yapay zeka da
böyle bir anlayışla tasarlandığında, gerçekçi
olsun gerçekdışı olsun birçok kaygı geçersiz
olacak.

Uyarı
• Bu bize yardımcı olmak için tasarlanmış
telefonlar, aynı zamanda her hareketimizi
kaydedip veri merkezlerine iletiyor ve yine de
kendilerini çağdaş yaşam için zorunlu kılmaya
çalışıyor. Yapay zeka için de fazlasıyla iyimser
olmamak gerekiyor:
• Sermaye düzeni ve devletler, yapay zekayı hangi
çıkarları için kullanacak ve bize
kullandıracaklarsa biz bu çağın ancak o kadarını
deneyimleyebileceğiz...

Gelecekbilimde Öznesizlik Yanlışı
• Diyelim, falanca teknoloji geliştirildi. Buradan dümdüz tek bir
sonuç çıkmaz. Onun yerine, şunun gibi özneli sorular
sorulmalıdır:
• - Bu teknoloji toplumda ne ölçüde benimsendi?
• - Pahalı mı ucuz mu?
• - Seçkinlerin ve zenginlerin erişimine mi açık yalnızca?
• - Kimler bu teknolojiyle kazanıyor, kimler kaybediyor?
• - Kaybedenler, buna karşı ne yapacak?
• - Kazananlar onlara karşı ne yapacak? vb.

Petrol Sonrası Dünya
• “Petrol bitecek, petrol üreten ülkeler batacak”
deniyor. İşte yine öznesizlik yanlışı. Petrolün
biteceğini bilen petrol üreten ülkeler hiçbirşey
yapmayacak mı? Doğrusu şu: Onlar içinden
alternatif enerjilere büyük kaynak ayıranlar, petrol
sonrası dönemde de üstünlüklerini sürdürecek.
• Dolayısıyla, petrol ülkeleri tümüyle düşüşte
olmayacak ve yerlerini yeni ülkeler alıyor
olmayacak.

Geleceğin Hızı
• Teknolojilerin yaygınlaşmasını hızlandıran ve
yavaşlatan etmenler vardır.
• Birçok teknolojinin ya devletler eliyle askeri
amaçlı ya da şirketler eliyle ticari amaçlı olarak
geliştirildiğini biliyoruz. Demek ki, teknolojiler,
devletlerin ve şirketlerin çıkarlarına uygun olarak
gördükleri hızda yaygınlaşacaktır. İnternet
örneğinde bunu görüyoruz. İnternetin ortaya
çıkmasından çok sonra halka açıldığını not
ediyoruz.

Emek-Yoğun Sektörlerin Direngenliği
• Makineleşmeyle emek-yoğun işlerin, dolayısıyla kalabalık
şirketlerin sayıca azaldığı ileri sürülebilir. Fakat bu durumda bile
kimi şirketler, çeşitli nedenlerle daha az etkilenir.
• Örneğin, bütün bu yapay zeka, otomasyon, makineleşme vb.
tartışmalarına karşın, dünya ölçeğinde en fazla personel
çalıştıran kurumlar/şirketler değişmiyor:
• Amerikan ordusu ve Çin ordusu, 2’şer milyon;
• Hint ordusu: 1 milyon.
• ABD’de: Walmart ve McDonalds. (1’er milyon)
• ABD’de 160 milyonluk işgücü üstünden hesaplarsak, her 25 çalışandan biri, ya orduda ya
Walmart’ta ya da McDonalds’ta çalışıyor.

Avukatlar İşsiz mi Kalacak?
• Yapay hukuk programları nedeniyle birçok avukatın işsiz
kalacağı söyleniyor. Oysa olacak olan, avukatlık mesleğinin
dönüşümüdür. Avukatlar, doktorlar ve birçok başka meslek
grubu gibi, bilişim ve veri teknikleri vb. konularda daha yetkin
olmak durumunda kalacaklar.
• Peki hiç avukat işsiz kalmayacak mı? Kalacak, bu süreçte
mesleğin bilişim ve veri bağlamında dönüşümüne ayak
uyduramayanlar, ancak yalnızca bunlar, herkes değil, işsiz
kalacak.
• Avukatlar, verimsizcesine vakit alan, dosyalama, dosya tarama
vb. işleri yapay hukuk programlarına yaptıracaklar.

Doktorlar İşsiz mi Kalacak?
• Doktorların da işsiz kalacağı doğru değil. Yapay zeka, insani
ilişkileri taklit edemeyeceği için, doktorlar işlerini yapmayı
sürdürecek; fakat avukatlar örneğinde olduğu, bir dönüşüm ve
uyum sürecinden geçecekler. Eskiden doktorlar kaşe basmak,
el yazısıyla reçete yazmak, hastaların basılı dosyalarını tutmak
vb. gibi toplamda çok vakit alan işlerle uğraşıyorlardı. Şimdi çok
vakit alan işleri bilgisayarlar yapacağı için, ideal koşullarda,
hastalarla daha insani ilişkiler kurmak, onların dertlerini
dinlemek ve onlara yardımcı olmak için daha fazla zamanları
olacak.

Büyük Biraderin Gözetiminde
• Yapay zeka ve büyük veri iktidarında, çok olası
sonuçlardan biri, insan hakları, yurttaş hakları ve
tüketici haklarının gerilemesi biçimindedir. Yapay
zeka ve büyük veri, yurttaşlara daha fazla gözetim
ve denetim olarak dönmüştür. Eskiden fiziksel
takip (birini birinin peşine takma) ve teknik takip
(örneğin telefon dinleme) düzeyinde olan büyük
birader etkinlikleri, internet üzerinden gözetleme ve
MOBESE’lerle birlikte, inanılmaz boyutlara
ulaşmıştır.

Sigorta Diktatörlüğü
• Devlet gözetimi-denetimi düzeneğinin sigorta sistemiyle içiçe geçirilmesi şu
sonuçları doğurabilecektir:
• Büyük veriyle beslenen yapay zeka, ileride kimlerin hasta olacağını, kimlerin
beklenen ömrünün daha kısa olduğunu vb. belli bir yanılma payıyla
öngörebilecektir. Bunun için çok karmaşık algoritmalara bile gerek yok. Bütün
kişisel veriler tek bir sistemde bütünleştirileceğinden, örneğin şöyle basit bir
ilişki kurulabilir: Devlet, şirketlerle birlikte, kredi kartı ödemeleri üzerinden, her
bir yurttaşın alkol ve sigara tüketimini saptayabilir. Bunları çok tüketenlerin
ileride hastalanıp sisteme yük olacağını öngören sigorta sistemi, bu kişilerden
daha yüksek ödeme talebinde bulunabilir, hatta sigorta hizmeti sağlamayı
reddedebilir. Bu düzene ‘sigorta diktatörlüğü’ adını verebiliriz. Bu ifadeyi ilk
kez burada kullanıyoruz.
• Yurttaşlık haklarının reddi. Örn/ Muhalefet partisine oy veren köylere ceza
olarak yol yapılmaması. İçkinin bol tüketildiği ilçelerde kimi hizmetlerin
verilmemesi.

Dede Olacağını Şirketlerden Öğrenmek
• Bir giyim şirketi, genç kıza bebek giysilerine ilişkin
broşürler postalamaya başlar. Kızın babası,
bunda bir yanlışlık olduğunu düşünür. Gider,
mağazayla konuşur. Şirketin kullandığı program,
kızın alışveriş alışkanlıklarındaki değişikliklerden
onun hamile olduğu sonucuna varmıştır; buna
göre tarihi hesaplamış, doğum tarihi yaklaşırken
bebek broşürleri postalamaya başlamıştır. Baba,
dede olacağını şirketten öğrenir.

Nesnelerin İnterneti Aslında Ne?
• ‘Nesnelerin (aslında İngilizcesi’nden doğrudan
çeviriyle şeylerin) interneti’ denilen akım,
kullandığımız tüm elektronik araçların internet
bağlantılı olması anlamına geliyor. Akıllı ev
uygulamaları örneğinde, günlük hayatımızı
kolaylaştıracağı söylenen bu düşünce, aslında
devletler ve şirketlerce suistimal edilmeye
oldukça açık. İşin kötüsü, bu, bir olasılık değil; bu
suistimali, Çin’de şimdiden görüyoruz ve bu iş
gizli kapaklı yapılmıyor.

Sürücüsüz Araçlar...
• Sürücüsüz araçlardan heyecanla söz ediliyor.
Gerçekten de bu araçların hayatı kolaylaştırması
bekleniyor. Araç kullanamayacak olan yaşlı ya da
engelli yurttaşların daha sosyal bir yaşamları
olacak. Bu araçların kaza oranının ileride iyice
düşmesi bekleniyor; çünkü içkili ya da uyuşturucu
etkisi altında araç kullanmak söz konusu değil,
dalgınlık, dikkatsizlik, ihmal ve yorgunluk gibi
kaza etmenleri de ortadan kalkacak.

Sürücüsüz Araçlar... Ya Kazalar? Ya Etik?
• Ancak, sürücüsüz arabalar için yine de iki temel
sorun var. Birincisi, kaçınılmaz kazalarda ne
yapılacağı ve kimin sorumlu tutulacağı
noktasında ve hepsinden önce, kaçınılmazlığın
nasıl tarifleneceği. Örneğin, diyelim öyle bir
durum oluyor ki, düz devam etmesi, geri gitmesi
ya da durması olanaksız olan bir araç sağa
kırarsa bir arabaya, sola kırarsa bir otobüse
çarpacak.

Sürücüsüz Araçlar... Ya Kapitalizm?
• Sürücüsüz arabalarla ilgili ikinci sorunsa şu:
Sürücüsüz arabaya girilen kimi veriler, yanlış ya
da yanlı olabilir. Araba şirketleri, kendi araçlarına
övgüler düzer; sigorta şirketlerinin, verileri
çarpıtmaya yol açacak belli bakış açıları vardır.
Trafik kurbanlarının ve onların yakınlarının
sağladığı veriler, daha farklı olabilir vb. Böyle
yanlı ve yanlış verilerle dolu bir yapay zekanın
sürdüğü arabaya binmek, insan sürücülü bir
araca binmeye göre daha riskli olabilir.

Feminist Ütopya mı Varsa Yoksa Ataerki mi?
• Sağlıkta birçok testin ileride telefonlar ve cep
sağlığı aygıtlarıyla yapılabileceği doğru. Fakat az
bilinen bir nokta da var. Sağlığın ve başka birçok
sektörün otomasyonuyla birlikte,
makineleştirilemeyen birtakım öğeler kalıyor.
Bunların başında, duygulara dayanan insani
ilişkiler, empati, bakım vb. geliyor. Rutin olan,
yaratıcılık gerektirmeyen işler makineleşirken
bunlar kalıyor. Geleceğin yükselen
mesleklerinden birinin hemşirelik (ve genel olarak
bakıcılık) olacağı ileri sürülüyor.

Ya Dünya Barışı?
• Birçok teknoloji, devletler eliyle öncelikle askeri
amaçlı olarak geliştiriliyor. Aslında şimdiye dek
anılan risklere denk bir tehlike tam da buradan
kaynaklanıyor: Yapay zeka silahları.
• Daha şimdiden, düşman askeri ya da terörist diye
sivil halkı vuran SİHA’ları yani silahlı insansız
hava araçlarını görüyoruz.

Sürücüsüz Metrolarla Sürücüsüz Arabaların
Farkı
• Günümüzde, rutin işleri algoritmaya döküp makinelere
yaptırıyoruz; bu, otomasyon oluyor. Örneğin, kent bağlamında,
sürücüsüz metrolar, yapay zeka değil otomasyon
ürünüdürler. Bu araçların gittiği güzergahlar, hızlar, ne
kadar sürede gidecekleri, nerede duracakları vb.
öngörülebilirdir. Bu nedenle kolaylıkla
algoritmikleştirilebilirler.
Başka uygulamalar vardır ki bunlar rutin değildirler, tümüyle
öngörülebilir değildirler ve bir parça karar, yaratıcılık ve risk
içerirler. İşte bunlar için ise yapay zeka kullanıyoruz.

“Ben Doldum” Diye Çağrı Atan Çöp Kutuları
• Bu bağlamda son dönem çalışılan konulardan biri, akıllı çöp
kutuları. Belediye belli aralıklarla çöpümüzü toplar; ama kimi
kutular çok dolu, kimileri ise bomboştur. Bir de, çöp işinin
trafikteki zirve zaman gibi dalgalanmaları vardır. Belli
dönemlerde daha çok, başka dönemlerde daha az çöp atılır.
Akıllı çöp kutuları, örneğin, dolduklarında, veri merkezine çağrı
atabilirler; böylelikle, dolup taşan çöpler görmemiş oluruz. Çöp
toplama aralıkları ve günleri de buna göre eniyileştirilebilir. Aynı
biçimde, sokak lambalarından bozuk olanlar, veri merkezine
“beni değiştir” notu atabilir.

Akıllanmayla Gelen Tasarruf
• Bu şehir plancılığı bağlamında yapay zeka ve
otomasyon uygulamalarında temel güdü, enerji
tasarrufu ile enerji veriminde ilerleme
sağlanmasıdır. Böylelikle kamu kaynaklarında da
tasarruf sağlanacak; bu uygulamalar sonucunda
sağlanan ek kaynaklar başka belediye hizmetleri için
kullanılabilecektir. Elektrikli araçlar özendirilir; kentte
sonul olarak, benzin istasyonları kadar çok ve çeşitli
bölgelerde elektrik şarj istasyonları kurulur. Bu da, çevre
kirliliği, özellikle de hava kirliliği konusunda bir
rahatlama sağlayacaktır.

Akıllı Kentçiliğin İki Ayağı:
Akıllandırma ve Yeni Hizmetler
• Akıllı kent kavramsallaştırmasının ilk ayağı, var
olan belediyecilik hizmetlerinin akıllandırılması
ise, ikincisi, kentte kullanılan akıllı araçların
yaygınlaşmasıyla, daha önce sağlanamayan kimi
hizmetlerin sağlanabilir duruma gelmesi
biçiminde. Bunun için akla gelen ilk örnek,
belediyelerin yaşlılarla ilişkisi noktasında
karşımıza çıkıyor.

İki Tür Akıllı Araç:
Akıllananlar ve Yeni Yetmeler
• Peki burada dile getirdiğimiz akıllı araçlar kavramı
nedir? Akıllı araçları, internete bağlı olup bir veri
merkezine belli bir konuda veri gönderebilecek
araçlar olarak tanımlayabiliriz. ‘Nesnelerin
interneti’ (aslında ‘şeylerin interneti’), tam da buna
dayanıyor.

Akıllı Evler
• Akıllı kentlerin temel öğesi olarak, akıllı ev
kavramı gündemde. Akıllı evler, ‘otomasyonlu
evler’ olarak da adlandırılıyor. Teknoloji
şirketlerinin reklamlarında ve bilim-kurgu
filmlerinde sıklıkla gördüğümüz bu tür evlerde,
tüm ev hizmetleri birbirleriyle bütünleşmiş
durumdalar ve ev kullanıcısı (ya da ev ‘sakin’i)
tarafından sözle yönetiliyorlar. Bu otomasyonlu
evler, bir veri merkezine veri gönderebilecek
nitelikte...

İPA’lar (İnsansız Planlama Araçları)
• Birçok kent bağlamında gördüğümüz gibi, bir kent
tasarımı, kağıt üstünde çok estetik durabilir;
ancak onu var eden ya da yok hükmünde
sayacak olan, kentin sakinleridir. Bu nedenle,
akıllı kent modelinin aslında gitmesi gereken çok
uzun bir yolu var. O ünlü sözden uyarlarsak, şehir
plancılığı, roket bilimi değildir. İnsanlardan
kaynaklanan belirsizlik, fiziksel yapıdan
kaynaklanan kesinlikten çok daha baskındır.

Köyler: Yeniden Yumuşayan Karınlar
• Akıllı kent, daha iyi belediyecilik hizmeti sunmayı hedeflerken,
bir yandan ya bilinçli olarak ya da beklenmedik bir sonuç olarak,
gözetim toplumunu pekiştirmiş, onun koşullarını daha da
ağırlaştırmış oluyor. Her bir kent sakinine, verileri üzerinden,
kişiselleştirilmiş hizmetler sunulması, aynı zamanda onun
eskisine göre çok daha fazla gözetlenmesi anlamına geliyor.
Eskiden MOBESE kameralarının işlevleri tartışma konusu iken,
bu kez tüm sistemleri bütünleştiren, herşeyi gören bir göz
sözkonusu ve bunun kimin gözü olduğunu bilmemiz bile
olanaksız.

Yapay Zekada Temsiliyet Sorunu
• Yapay zekada karar verici konumlardaki
temsiliyette, kadın oranı % 10-20 aralığında;
siyahlar % 5’in altında.
• Yapay zekacı kadınların neredeyse tümü beyaz.
Sorunun hem temsiliyet hem veri düzeyinde
olması, onun yalnızca yapay zekacı kadın
sayısını artırmak gibi temsiliyet önlemleriyle
çözülemeyeceğini gösteriyor.

Algoritma Sorunu
• Yapay zeka şirketlerinin ve algoritmaların şeffaf
ve kamuya hesap verir nitelikte olması gerekiyor.
Yapay zeka programları, olası ayrımcı çıkarımlara
karşı eğitilmiş olmalı. Bu da, yapay zeka ve etik
konusunu gündeme getiriyor.

Yapay Zekanın Sınıfsallığı
• Öte yandan, bu yapay zekada ayrımcılık
tartışmaları, kimi noktalarda liberalizmin ötesine
geçemiyor. Yapay zekanın öncelikli olarak üst
sınıfların gereksinimlerini karşılamak için
geliştirildiği görmezden geliniyor. Yapay zekacılar
da çoğunlukla orta ve üst sınıflardan geliyor
ya da aldıkları yüksek ücretlerle o sınıflara
çoktan devşirilmiş oluyorlar. Bir toplumsal-
bilgisel azınlık olarak, çoğunluktan kopuklar.

Varlıklılar ve Yokluklular
• Üretim aracı olarak kullanılan ve kullanılacak olan
yapay zekanın gelir uçurumunu kısa sürede
büyüteceğini rahatlıkla söyleyebiliriz.
• Varlıklılar (haves) daha varlıklı, yokluklular (have
nots) daha bir yokluklu olacak.

Gözetim Kapitalizmi
• Gözetim kapitalizmi altında yaşıyoruz. Kendimizi
internette anonim sanıyoruz ama öyle değiliz.
MOBESE kameraları her yerde. Gözetim ağına
takılmadan yaşamak olanaksız gibi artık.

Yapay Zekanın Kendi Sınıfları mı?
• Bir olasılık da, yapay zekanın kendi sınıflarını
oluşturması; ancak bu, geleneksel kapitalist sınıf
bölüntüsünün ne kadar dışına çıkacak tartışmalı...
Sözgelimi, insansız üretim yapan bir fabrikanın sahibi,
insanlı fabrikanın önüne geçecek.

Yeniden Emek-Yoğun-Sermaye-Yoğun Ayrımı
mı?
• Yapay zekanın yaygın kullanımda olduğu sektörlerde
çalışanların diğer sektörlerde çalışanlar üstünde bir ağırlığı
olacağı çok açık. İnsansız fabrika, üretim-tüketim zincirine
dahil olmak için yine de insanlara ihtiyaç duyacak. Fakat bu
insanlar, üretime katma değer katmakta daha ileri olacaklar.
Böylelikle, endüstri devrimiyle görülen kır-kent ücreti farkını
insansız (daha doğrusu az insanlı, çok yapay zekalı) ve
insanlı sektörler, diğer bir deyişle az insanlı ve çok insanlı
sektörler arasında göreceğiz.

Ütopyayla Distopya Sarkacında
• Herşeyin veriye dönüştüğü, her verinin meta niteliği
taşıdığı bir döneme girdik, giriyoruz. Demokrasi
güçleri etkili olursa, bu süreçten toplumsal refah
çıkar. İnsan sağlığına en zararlı olan işleri yapay zeka
yapar, böylece ortalama yaşam beklentisi artar.
Demokrasi güçleri o ya da bu nedenle etkili olmazsa,
sömürü ve baskı çok daha derinleşecek. Kaydı
tutulmadık kimse kalmayacak. Bir tür Matrix’in içinde
yaşamaya devam edeceğiz...

Çoklu Zeka
• Yapay zekanın eğitim, ulaşım, ev sistemleri, oyunlar,
sağlık vb. farklı kullanım alanlarını sosyolojik bir
mercek altına alıyoruz. Bunların her biri, ayrıca
incelenmeyi bekliyor. Buna benzer bir biçimde, zekaya
tekli değil çoklu modelle bakarsak, karşımıza birkaç
çeşit yapay zeka çıkacak: Matematiksel yapay zeka,
duygusal yapay zeka, toplumsal yapay zeka vb..

Yapay Zekaya Güvenebilir miyiz?
• Bugün sık tartışmaya açılan bir alan, yapay zekaya
güven konusu. Akla, nükleer füze uyarı
sistemlerindeki hatalar geliyor. Dahası, Fukuşima
örneği, ileri teknolojinin, hatasızlığı güvence altına
almadığını gösteriyor. Yapay zekalı silahların hata
yapan insan yapımı makinelerden daha güvenilir olup
olmadığı tartışma konusu. Üstelik, yapay zeka da
yanlış alarm vermek üzere haklanabilir.

Algoritma Adaletsizliği
• Diyelim ki, hemşirelik işi için bir algoritma yalnızca
beyaz kadınları seçiyor.
• Bir deri kanseri testi, koyu tenlerde çalışmıyor. Bir
hemşirelik programı, yoksul hastalara zenginmiş gibi
davranıp onları ödeyemeyecekleri seçeneklere
yöneltiyor.
• Ayrımcılık, yapay zekaya duyulan heyecanı doğal
olarak söndürüyor.

Veri Demokrasisi ve Algoritma Yanlılığı
• Algoritma yanlılığı, algoritmanın uygulanmasında
sosyoekonomik statü, etnik köken, inanç, cinsiyet,
engellilik ve cinsel yönelimdeki eşitsizlikleri vb.
büyütmeye ve eşitsizlikleri böylelikle katlamaya
karşılık geliyor.
• Eşitsizliklerin başka biçimleri olabileceği de akılda
tutulmalı.

Yapay Zekanın İnsan Yapımı Olduğunu
Anımsamak
• Gelinen süreç, algoritma ve veri adaleti gibi
kavramları öne çıkararak yapay zekayı eleştirel bir
süzgeçten geçirmemizi gerektiriyor. Yapay zeka, kimi
konularda insan zekasından üstün olabilir; ancak hâlâ
insan hatalarıyla dolu verilere dayanıyor ve hatalarıyla
nitelenen insansoyunun elinden çıkma algoritmalarla
çalışıyor.

Gözetim Kapitalizminin 3 Hâli
• Yapay zekanın bir başka kullanım alanı, çalışanları,
yurttaşları ve tüketicileri gözetleme biçiminde. İşveren bunu
verimi arttırmakla, devlet, kamu güvenliğiyle, şirketler,
kazançlarını ençoklama güdüsüyle gerekçelendirecek.
• Yapay zekanın var olan demokrasiyi ya da demokrasi
kırıntılarını aşındırma olasılığı bulunuyor.
• Yapay zeka, demokrasi güçlerinin yokluğunda ya da
zayıflığında, egemen sınıflar için daha fazla özgürlük,
ezilenler için daha fazla insan hakları ihlali getirecek.

Prangalı Çalışma
• Mavi yakalı işlerde gün geçtikçe, giyilebilir teknolojiler yoluyla daha
fazla denetim ve gözetim geliyor. Beyaz yakalı işlerdeyse, yoğun bir
kameralanma görüyoruz.
• Bu ve benzeri teknolojiler, ileri teknoloji olarak sunulup göklere
çıkarılacak. İşverenin çıkarına olan uygulamalar, tüm toplumun
çıkarınaymış gibi sunulacak. Nasılsa üretim artıyor, bedeli kimin
umurunda...
• Daha şimdiden birçok uygulama hayata geçirilmiş durumda. Örneğin,
fabrikalarda işçilerin her anını izlemek için taktırılan elektronik
pranga ya da kelepçe.

Amazon’da Çifte Gözetleme
• Dünyanın en zengini olan Amazon’un sahibi,
işyerindeki çalışma koşulları için ne kadar övünse azdır;
çünkü son gözetleme teknolojileri ona milyarlar
kazandırıyor. Amazon çalışanları içinse bu hızlı çalışma
ve gözetlenme düzeni, robotlaşma ve zombileşmeyle
özdeş sayılıyor.
• Amazon’un bilişim şirketiyle sahip olduğu ortak
özellikler arasında çifte gözetim öne çıkıyor: Amazon,
içeride çalışanlarını, dışarıda müşterileri gözetliyor.

Toplu Gözetleme
• Yapay zekanın çıkışından önce, yalnızca ‘olağan
şüpheliler’ gözetlenirdi. Şimdiyse, Snowden’ın bize
gösterdiği gibi, herkes veri düzeyinde gözetleniyor. Bu
durum, yurttaşların özel yaşam hakkıyla çatışıyor.
• Toplu gözetlemeye karşı yurttaşlar kendilerini çaresiz
hissediyorlar. “Biri bizi sürekli izliyorsa/dinliyorsa ve
bunu önleyemiyorsak niye bunu dert edelim; yapacak
birşey yok” biçiminde düşünüyorlar.

Kazanç İçin Gözetleme
• Üçüncü olarak, şirketlerin tüketicileri daha fazla
kazanç için gözetlemesi söz konusu. İş çevreleri için
veri bir meta; alınıp satılabiliyor.
• Veri kapitalizminde orada burada sürekli bir reklam
bombardımanına tutuluruz, bunlardan kimileri satın
aldığımız ürün için bıraktığımız telefon numarası ya da
e-posta aracılığıyla bize gelir.

İçkisinden Elektrikli Süpürgeye...
• Gelecekte herşey kayıt altında olacak. Kimin ne
satın aldığı belli olacak ve bu veri, devletçe kolaylıkla
erişilebilecek. Örneğin, kimler içki satın alıyor?
Nesnelerin interneti de bu sorunu derinleştirecek:
Elektrikli süpürgenin çalışma sayısından evin ne kadar
temizlendiği çıkarsanacak; belki ona göre belli ürünler
önerilecek. Daha da kötüsü, belki işe alım sürecinde
bu verilere de bakılacak; çünkü burada sıraladığımız
üçlü gözetim düzeni birbirinden bağımsız değil.

‘Olağan Şüpheliler’ Yaratmak
• Yapay zekanın ırkçılığı ve genel olarak ayrımcılığı
sürekli olarak tartışılırken, yapay zeka, buna karşın,
hukuk alanında kullanılmaya devam ediyor. ‘Olağan
şüpheliler’ dercesine, suç işleme olasılığı yüksek
nüfusları ortaya çıkaran, daha doğrusu ortaya
çıkardığı ileri sürülen yazılımlar, dosyaların içinde
kaybolmak yerine verim sağladığı gerekçesiyle daha
fazla kullanılıyor. Benzer yazılımlar işe alım
süreçlerinde ayrımcılığa neden oluyor.

Yapay Zekanın Aydınlık ve Karanlık Yüzleri
• İnsan haklarına aykırı gözetleme uygulamaları son
bulmalı. Gözetlemenin zorunlu olduğu durumlarda ise,
gözetleyenin şeffaflığı sağlanmalı. Algoritmalar da
şeffaf olmalı. Bu koşullar sağlandığında, yapay
zekanın aydınlık yüzünü göreceğiz. Ancak karanlık
yüzünden çıkar sağlayanlar varken, yapay zeka bize
neden aydınlık yüzünü çevirsin... Bu nedenle, daha
fazla eleştirel düşünmeye gereksinim duyuyoruz,
yapay zeka yüceltmelerine değil...

Sonuç: Yurttaş Yapay Zekası Zamanı
• İşte tam da bu nedenlerle, yapay zeka
çalışmalarının yurttaşlık hareketleriyle
buluşması gerekiyor.
• Yapay zeka girişimleri, kâr amacı gütmeyen ve
devlete karşı belli ölçüde bir özerkliğe sahip olan
bağımsız bilimsel-etik kurullarca denetleniyor
olmalıdır.
• Bu kurullar, bu konuda, “söz, yetki, karar ve
iktidar” sahibi olmalıdır. Ayrımcılığın da veri

Kaynakça
• Gezgin, U. B. (2020). An invitation to critical social science of big data: from critical
theory and critical research to omniresistance. AI & SOCIETY, 35(1), 187-195.
• Gezgin, U.B. (2020). Zeka Fetişizmine Karşı: Yapay Zeka, Büyük Veri, Bilişsel Bilim ve
Gelecekbilim Üzerine. İstanbul: Yar.
• Gezgin, U.B. (2019). Data Activism: Reviving, Extending and Upgrading Critical
Citizenship Education and Consumer Rights Movements. Connectist: Istanbul University
Journal of Communication Sciences, 56, 67-86.
• Gezgin, U. B., & Yaman, A. (2019). Assisted Aging: The Future Confluence of
Gerontology, Internet of Things and Psychological AI. İzmir Sosyal Bilimler
Dergisi, 1(1), 14-24.
• Gezgin, U. B., & Yıldırım, F. (2019). Big Data in China: Bigger Problems, Easier
Solutions or Both?. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 101-
120.

Yeni Araştırmalar için Okumalar: Etik YZ
• Eitel-Porter, R. (2021). Beyond the promise: implementing ethical AI. AI and
Ethics, 1(1), 73-80.
• Floridi, L., & Cowls, J. (2019). A unified framework of five principles for AI in
society. Issue 1.1, Summer 2019, 1(1).
• Floridi, L., Cowls, J., Beltrametti, M., Chatila, R., Chazerand, P., Dignum, V., ... &
Vayena, E. (2018). AI4People—an ethical framework for a good AI society:
opportunities, risks, principles, and recommendations. Minds and
Machines, 28(4), 689-707.
• Jobin, A., Ienca, M., & Vayena, E. (2019). The global landscape of AI ethics
guidelines. Nature Machine Intelligence, 1(9), 389-399.
• Mittelstadt, B. (2019). Principles alone cannot guarantee ethical AI. Nature
Machine Intelligence, 1(11), 501-507.
• Winfield, A. F., Michael, K., Pitt, J., & Evers, V. (2019). Machine ethics: The
design and governance of ethical AI and autonomous systems [scanning the
issue]. Proceedings of the IEEE, 107(3), 509-517.

Dergi: AI & Society
• Araujo, T., Helberger, N., Kruikemeier, S., & De Vreese, C. H. (2020). In AI we trust? Perceptions
about automated decision-making by artificial intelligence. AI & SOCIETY, 35(3), 611-623.
• Baum, S. D. (2017). On the promotion of safe and socially beneficial artificial intelligence. AI &
SOCIETY, 32(4), 543-551.
• de Fine Licht, K., & de Fine Licht, J. (2020). Artificial intelligence, transparency, and public decision-
making. AI & SOCIETY, 1-10.
• Nomura, T., Kanda, T., & Suzuki, T. (2006). Experimental investigation into influence of negative
attitudes toward robots on human–robot interaction. Ai & Society, 20(2), 138-150.
• Ouchchy, L., Coin, A., & Dubljević, V. (2020). AI in the headlines: the portrayal of the ethical issues
of artificial intelligence in the media. AI & SOCIETY, 35(4), 927-936.
• Peeters, M. M., van Diggelen, J., Van Den Bosch, K., Bronkhorst, A., Neerincx, M. A., Schraagen, J.
M., & Raaijmakers, S. (2021). Hybrid collective intelligence in a human–AI society. AI &
SOCIETY, 36(1), 217-238.
• Robert, L. P. (2019). Are automated vehicles safer than manually driven cars?. AI &
SOCIETY, 34(3), 687-688.

Çalışma Önerileri
Kuramsal
• Etik yapay zekanın ilkeleri
• Benzer kavramlar:
• Güvenilir yapay zeka
• Şeffaf yapay zeka
• Toplumsal olarak yararlı yapay zeka
vb.
• Özerk araçların kaza
geçirmesindeki ikilemler gibi
düşünce deneyleri
• Çoklu yapay zeka
Görgül
• Toplumun değişik kesimlerinde
yapay zeka algısı.
• Örneğin, doktorlar, avukatlar,
bilgisayar mühendisleri.
• YZ’nin yaptığı ayrımcılıklar ve
bunları gidermenin yolları
• Gözetim toplumu
• Yıllık: Küpür tarama üstünden
YZ’nin topluma etkisinin yıllık
olarak değerlendirilmesi

Yapay zeka sosyolojisi

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Yapay zeka sosyolojisi

Similar to Yapay zeka sosyolojisi (20)

More from Ulaş Başar Gezgin

More from Ulaş Başar Gezgin (20)

Yapay zeka sosyolojisi