5. Παράγοντες Εκδήλωσης τουΠαράγοντες Εκδήλωσης του
ΦαινομένουΦαινομένου
Ατομικά ΧαρακτηριστικάΑτομικά Χαρακτηριστικά
ΟικογένειαΟικογένεια
Σχολείο - Εκπαιδευτική ΔιαδικασίαΣχολείο - Εκπαιδευτική Διαδικασία
Ομάδες ΣυνομηλίκωνΟμάδες Συνομηλίκων
Κοινωνικός Περίγυρος - ΓειτονιάΚοινωνικός Περίγυρος - Γειτονιά --
Πολιτισμικά στοιχείαΠολιτισμικά στοιχεία (Νόβα, Καλτσούνη, 2004)(Νόβα, Καλτσούνη, 2004)
6. Χαρακτηριστικά ΘυμάτωνΧαρακτηριστικά Θυμάτων
(Ο(Οlweuslweus, 1993), 1993)
ΑνασφάλειαΑνασφάλεια
ΆγχοςΆγχος
Χαμηλή αυτοεκτίμησηΧαμηλή αυτοεκτίμηση
ΑπομόνωσηΑπομόνωση
Διαταραχές στη συμπεριφοράΔιαταραχές στη συμπεριφορά
Άρνηση στη φιλία/στις κοινωνικέςΆρνηση στη φιλία/στις κοινωνικές
συναναστροφέςσυναναστροφές
7. Χαρακτηριστικά ΘυτώνΧαρακτηριστικά Θυτών
(Ο(Οlweuslweus, 1993), 1993)
Σωματική δύναμηΣωματική δύναμη
Έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτωνΈλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων
Έλλειψη ενσυναίσθησηςΈλλειψη ενσυναίσθησης
ΑνασφάλειαΑνασφάλεια
Απέχθεια για το σχολείοΑπέχθεια για το σχολείο
8. Χαρακτηριστικά ΘυτώνΧαρακτηριστικά Θυτών
(συνέχεια)(συνέχεια)
Οξύθυμος χαρακτήραςΟξύθυμος χαρακτήρας
Αδυναμία τήρησης κανόνων και ορίωνΑδυναμία τήρησης κανόνων και ορίων
Αίσθημα κατωτερότηταςΑίσθημα κατωτερότητας
ΕπιθετικότηταΕπιθετικότητα
ΑυταρχισμόςΑυταρχισμός
ΠαρορμητισμόςΠαρορμητισμός
9. Χαρακτηριστικά ΘυτώνΧαρακτηριστικά Θυτών
(συνέχεια)(συνέχεια)
Μειωμένη απόδοση στα μαθήματαΜειωμένη απόδοση στα μαθήματα
Επιθυμία πρόκλησης των εκπαιδευτικώνΕπιθυμία πρόκλησης των εκπαιδευτικών
Επιζήτηση της επιβεβαίωσηςΕπιζήτηση της επιβεβαίωσης
Ανάγκη κυριαρχίας και επιβολής τηςΑνάγκη κυριαρχίας και επιβολής της
εξουσίαςεξουσίας
Έλλειψη αίσθησης του μέτρουΈλλειψη αίσθησης του μέτρου
10. Αρνητικές γονικές ενέργειεςΑρνητικές γονικές ενέργειες
Αυταρχισμός / επιβολή αυστηρών τιμωριώνΑυταρχισμός / επιβολή αυστηρών τιμωριών
Χρήση βίας / απόρριψηΧρήση βίας / απόρριψη
Χαμηλές προσδοκίεςΧαμηλές προσδοκίες
Ανεκτικότητα στη βίαιη συμπεριφορά των παιδιώνΑνεκτικότητα στη βίαιη συμπεριφορά των παιδιών
Άδικες ευθύνεςΆδικες ευθύνες
Έλλειψη θέσπισης ορίωνΈλλειψη θέσπισης ορίων
12. Συνέπειες στον/η μαθητή/τρια-θύμαΣυνέπειες στον/η μαθητή/τρια-θύμα
ΑπροθυμίαΑπροθυμία
ΚατάθλιψηΚατάθλιψη
Άρνηση για το σχολείοΆρνηση για το σχολείο
Αδιαφορία στα σχολικά μαθήματαΑδιαφορία στα σχολικά μαθήματα
Αντικοινωνική συμπεριφοράΑντικοινωνική συμπεριφορά
13. Συνέπειες στον/η μαθητή/τρια-θύμαΣυνέπειες στον/η μαθητή/τρια-θύμα
(συνέχεια)(συνέχεια)
Εκρήξεις θυμούΕκρήξεις θυμού
Άρνηση φαγητούΆρνηση φαγητού
Τάση αυτοκτονίαςΤάση αυτοκτονίας
Παραβατικότητα κατά την ενηλικίωσηΠαραβατικότητα κατά την ενηλικίωση
14. Τρόποι ΑντιμετώπισηςΤρόποι Αντιμετώπισης
Καλό σχολικό κλίμα / αποδοχή των μαθητώνΚαλό σχολικό κλίμα / αποδοχή των μαθητών
Ενεργοποίηση των κοινωνικών δεσμώνΕνεργοποίηση των κοινωνικών δεσμών
Συνεργασία σχολείου-οικογένειαςΣυνεργασία σχολείου-οικογένειας
Ευελιξία Αναλυτικών ΠρογραμμάτωνΕυελιξία Αναλυτικών Προγραμμάτων
15. Τρόποι ΑντιμετώπισηςΤρόποι Αντιμετώπισης
(συνέχεια)(συνέχεια)
Προγράμματα πρόληψης του φαινομένου με δημιουργίαΠρογράμματα πρόληψης του φαινομένου με δημιουργία
διεπιστημονικών, συμβουλευτικών σταθμώνδιεπιστημονικών, συμβουλευτικών σταθμών
Δημιουργία θεσμού «ανοιχτών συνελεύσεων» στα σχολείαΔημιουργία θεσμού «ανοιχτών συνελεύσεων» στα σχολεία
Κατάρτιση, επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για τηνΚατάρτιση, επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την
καλύτερη διαχείριση συγκρούσεων και συμβουλευτικήκαλύτερη διαχείριση συγκρούσεων και συμβουλευτική
στήριξηστήριξη
16. Δραστηριότητα 1Δραστηριότητα 1
Επιλέγουμε τις θετικές λεκτικές αντιδράσεις του/ης εκπαιδευτικού προςΕπιλέγουμε τις θετικές λεκτικές αντιδράσεις του/ης εκπαιδευτικού προς
τον μαθητή-θύτη. Επίσης σημειώνουμε στην καθεμιά από τις παρακάτωτον μαθητή-θύτη. Επίσης σημειώνουμε στην καθεμιά από τις παρακάτω
λεκτικές αντιδράσεις, τα θετικά ή αρνητικά μηνύματα που προσλαμβάνειλεκτικές αντιδράσεις, τα θετικά ή αρνητικά μηνύματα που προσλαμβάνει
ο μαθητής-θύτης. Έπειτα ως ομάδα τα ανακοινώνουμε στην ολομέλεια.ο μαθητής-θύτης. Έπειτα ως ομάδα τα ανακοινώνουμε στην ολομέλεια.
Ο/Η εκπαιδευτικός βλέπει ότι ένας μαθητής χτυπά κάποιον άλλο μαθητή.Ο/Η εκπαιδευτικός βλέπει ότι ένας μαθητής χτυπά κάποιον άλλο μαθητή.
1.1. Αποφάσισες να τον χτυπήσεις, πώς νομίζεις ότι ένιωσε;Αποφάσισες να τον χτυπήσεις, πώς νομίζεις ότι ένιωσε;
2.2. Οφείλουμε να πάμε στο γραφείο και να βρούμε έναν τρόπο να λύσουμεΟφείλουμε να πάμε στο γραφείο και να βρούμε έναν τρόπο να λύσουμε
αυτό το πρόβλημααυτό το πρόβλημα
3.3. Εφόσον συμπεριφέρθηκες με τέτοιο τρόπο, στα επόμενα διαλείμματα θαΕφόσον συμπεριφέρθηκες με τέτοιο τρόπο, στα επόμενα διαλείμματα θα
μείνεις στο γραφείο.μείνεις στο γραφείο.
4.4. Τι έκανες; Βλέπεις το αποτέλεσμα ποιο είναι; Είσαι απαράδεχτος!Τι έκανες; Βλέπεις το αποτέλεσμα ποιο είναι; Είσαι απαράδεχτος!
5.5. Για να μην επαναληφθεί το περιστατικό, τι νομίζεις ότι θα μπορούσε ναΓια να μην επαναληφθεί το περιστατικό, τι νομίζεις ότι θα μπορούσε να
γίνει;γίνει;
6.6. Για πες μου τι θα σκεφθείς για να εξηγήσεις τη συμπεριφορά σου!....Για πες μου τι θα σκεφθείς για να εξηγήσεις τη συμπεριφορά σου!....
17. Αντίστοιχα ενδεικτικά μηνύματαΑντίστοιχα ενδεικτικά μηνύματα
Δραστηριότητα 1Δραστηριότητα 1
1. Ευθύνη για την επιλογή, διάλογος, πρόκληση1. Ευθύνη για την επιλογή, διάλογος, πρόκληση
ενσυναίσθησηςενσυναίσθησης
2. Κατανόηση, ενδιαφέρον, διεξοδική επίλυση του2. Κατανόηση, ενδιαφέρον, διεξοδική επίλυση του
προβλήματοςπροβλήματος
3. Τιμωρία και αδιαφορία3. Τιμωρία και αδιαφορία
4. Κατηγορία, επικριτική παρέμβαση, δημιουργία ενοχών4. Κατηγορία, επικριτική παρέμβαση, δημιουργία ενοχών
5. Παρώθηση μαθητή ώστε να προσπαθήσει να βρει τρόπους5. Παρώθηση μαθητή ώστε να προσπαθήσει να βρει τρόπους
αποφυγής της βίαιης συμπεριφοράςαποφυγής της βίαιης συμπεριφοράς
6. Ειρωνεία εφόσον υπονοείται ότι ο μαθητής δεν είναι6. Ειρωνεία εφόσον υπονοείται ότι ο μαθητής δεν είναι
ικανός ούτε να εξηγήσει τους λόγους της πράξης του ούτεικανός ούτε να εξηγήσει τους λόγους της πράξης του ούτε
να βρει λύση στο πρόβλημανα βρει λύση στο πρόβλημα
7. Καλλιέργεια ενσυναίσθησης, εφόσον τοποθετείται το7. Καλλιέργεια ενσυναίσθησης, εφόσον τοποθετείται το
παιδί-θύτης στη θέση του άλλου παιδιούπαιδί-θύτης στη θέση του άλλου παιδιού
18. Δραστηριότητα 2Δραστηριότητα 2
Μελετούμε το παρακάτω σενάριοΜελετούμε το παρακάτω σενάριο
Ένας μαθητής αναφέρει στον/ην εκπαιδευτικό ότι ένας συμμαθητής του,Ένας μαθητής αναφέρει στον/ην εκπαιδευτικό ότι ένας συμμαθητής του,
τον κοροϊδεύει συνεχώς και κάποιοι άλλοι είναι παρόντες πάντα καιτον κοροϊδεύει συνεχώς και κάποιοι άλλοι είναι παρόντες πάντα και
επιβραβεύουν την κοροϊδία.επιβραβεύουν την κοροϊδία.
Ο/Η εκπαιδευτικός απευθυνόμενος στον μαθητή, του λέει:Ο/Η εκπαιδευτικός απευθυνόμενος στον μαθητή, του λέει:
1. Έλα μην κλαις, ολόκληρο παλικάρι!1. Έλα μην κλαις, ολόκληρο παλικάρι!
2. Είμαι σίγουρος ότι κάτι του έκανες και εσύ!2. Είμαι σίγουρος ότι κάτι του έκανες και εσύ!
Συμφωνούμε με τις παραπάνω στάσεις;Συμφωνούμε με τις παραπάνω στάσεις;
Συζητούμε στην ομάδα πως οφείλουμε παιδαγωγικά, ως εκπαιδευτικοί ναΣυζητούμε στην ομάδα πως οφείλουμε παιδαγωγικά, ως εκπαιδευτικοί να
αντιμετωπίσουμε το περιστατικό. Αναφέρουμε την άποψη της ομάδας μας,αντιμετωπίσουμε το περιστατικό. Αναφέρουμε την άποψη της ομάδας μας,
στην ολομέλεια.στην ολομέλεια.
19. Προτεινόμενη αντιμετώπιση ωςΠροτεινόμενη αντιμετώπιση ως
εκπαιδευτικοίεκπαιδευτικοί
Δραστηριότητα 2Δραστηριότητα 2
Απαντούμε στον μαθητή: «Θέλω να μου εξηγήσεις προσωπικά τι συνέβειΑπαντούμε στον μαθητή: «Θέλω να μου εξηγήσεις προσωπικά τι συνέβει
ακριβώς. Επίσης θέλω να μου πεις ποιοι συμμαθητές σου επιβράβευσαν τηακριβώς. Επίσης θέλω να μου πεις ποιοι συμμαθητές σου επιβράβευσαν τη
συμπεριφορά αυτή.συμπεριφορά αυτή.
Κουβεντιάζουμε ξεχωριστά και σε προσωπικό επίπεδο με τον μαθητή-θύτηΚουβεντιάζουμε ξεχωριστά και σε προσωπικό επίπεδο με τον μαθητή-θύτη
και τον μαθητή-θύμα. Αποφεύγουμε ειρωνικές και δημόσιες εκφράσεις.και τον μαθητή-θύμα. Αποφεύγουμε ειρωνικές και δημόσιες εκφράσεις.
Αναζητούμε τις μαρτυρίες των παρόντων μαθητών στο περιστατικόΑναζητούμε τις μαρτυρίες των παρόντων μαθητών στο περιστατικό
αποφεύγοντας την ανάκριση των θυτών, μιλώντας στους επιβραβεύσαντεςαποφεύγοντας την ανάκριση των θυτών, μιλώντας στους επιβραβεύσαντες
σε προσωπικό επίπεδο.σε προσωπικό επίπεδο.
Ενημερώνουμε τους γονείς των μαθητών που συμμετείχαν στο περιστατικό,Ενημερώνουμε τους γονείς των μαθητών που συμμετείχαν στο περιστατικό,
ακούμε προσεχτικά τις ανησυχίες τους και τους καθησυχάζουμε, ώστε ναακούμε προσεχτικά τις ανησυχίες τους και τους καθησυχάζουμε, ώστε να
μας εμπιστεύονται.μας εμπιστεύονται.
20. Προτεινόμενη αντιμετώπιση ωςΠροτεινόμενη αντιμετώπιση ως
εκπαιδευτικοί (συνέχεια)εκπαιδευτικοί (συνέχεια)
Δημιουργούμε «κουτί προβλημάτων» στην τάξη με την αναφοράΔημιουργούμε «κουτί προβλημάτων» στην τάξη με την αναφορά
περιστατικών βίας και αναθέτομε στους μαθητές ομαδικά σχέδιαπεριστατικών βίας και αναθέτομε στους μαθητές ομαδικά σχέδια
εργασίας ενισχύοντας την ομαδοσυνεργατική μάθηση.εργασίας ενισχύοντας την ομαδοσυνεργατική μάθηση.
Παρακολουθούμε την εφαρμογή των σχολικών κανόνων και τωνΠαρακολουθούμε την εφαρμογή των σχολικών κανόνων και των
κανόνων της τάξης.κανόνων της τάξης.
Ενισχύουμε τον ρόλο των μαθητών στις διαδικασίες επίλυσηςΕνισχύουμε τον ρόλο των μαθητών στις διαδικασίες επίλυσης
συγκρούσεων μέσα από ομάδες φιλίας ή διαμεσολάβησηςσυγκρούσεων μέσα από ομάδες φιλίας ή διαμεσολάβησης
Συνεργασία με υποστηρικτικούς μηχανισμούς ψυχικής υγείας.Συνεργασία με υποστηρικτικούς μηχανισμούς ψυχικής υγείας.
Εφαρμογή διαπολιτισμικής αγωγής μέσα από δραστηριότητεςΕφαρμογή διαπολιτισμικής αγωγής μέσα από δραστηριότητες
21. ΔραστηριότηταΔραστηριότητα 33
Μελετούμε το παρακάτω σενάριοΜελετούμε το παρακάτω σενάριο
2 μαθητές χειροδικούν έντονα στην αυλή. Ο/Η εκπαιδευτικός2 μαθητές χειροδικούν έντονα στην αυλή. Ο/Η εκπαιδευτικός
φωνάζει δυνατά και από απόσταση: Ελάτε αμέσως εδώ, τώρα! Τιφωνάζει δυνατά και από απόσταση: Ελάτε αμέσως εδώ, τώρα! Τι
κάνετε εκεί;κάνετε εκεί;
11οςος
μαθητής: Αυτός με έσπρωξε ξαφνικά….μαθητής: Αυτός με έσπρωξε ξαφνικά….
22οςος
μαθητής: Ψέματα! Πρώτος με έβρισε1μαθητής: Ψέματα! Πρώτος με έβρισε1
Εκπαιδευτικός (φωνάζοντας δυνατά): Πηγαίνουμε τώρα αμέσωςΕκπαιδευτικός (φωνάζοντας δυνατά): Πηγαίνουμε τώρα αμέσως
στον Διευθυντή και θα τα πείτε μαζί του!στον Διευθυντή και θα τα πείτε μαζί του!
Συμπληρώνουμε μέχρι 3 αρνητικά μηνύματα που προσεληφθήκανΣυμπληρώνουμε μέχρι 3 αρνητικά μηνύματα που προσεληφθήκαν
από τους μαθητέςαπό τους μαθητές
11οο
μήνυμα: Οι φωνές δικαιώνουν τον καθένα μαςμήνυμα: Οι φωνές δικαιώνουν τον καθένα μας
22οο
………………………………………3………………………………………3οο
…………………………………………………….…………………………………………………….
Αν ήμασταν στη θέση του/ης εκπαιδευτικού με ποιες ενέργειες θαΑν ήμασταν στη θέση του/ης εκπαιδευτικού με ποιες ενέργειες θα
αντιμετωπίζαμε το σκηνικό;αντιμετωπίζαμε το σκηνικό;
22. Δραστηριότητα 4Δραστηριότητα 4
Ως συνέχεια της Δραστηριότητας 3 – Προτεινόμενη ενέργειαΩς συνέχεια της Δραστηριότητας 3 – Προτεινόμενη ενέργεια
εκπαιδευτικούεκπαιδευτικού
Εκπαιδευτικός: Εντάξει είστε θυμωμένοι μεταξύ σας. Μια βαθιάΕκπαιδευτικός: Εντάξει είστε θυμωμένοι μεταξύ σας. Μια βαθιά
ανάσα λοιπόν, ηρεμήστε και μετά θα συζητήσουμε για ναανάσα λοιπόν, ηρεμήστε και μετά θα συζητήσουμε για να
συμφιλιωθούμε, εφόσον είμαστε όλοι στο σχολείο φίλοι!συμφιλιωθούμε, εφόσον είμαστε όλοι στο σχολείο φίλοι!
Σημειώστε τα 3 θετικά μηνύματα που προσεληφθήκαν από τουςΣημειώστε τα 3 θετικά μηνύματα που προσεληφθήκαν από τους
μαθητέςμαθητές
11οο
μήνυμαμήνυμα
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
22οο
μήνυμαμήνυμα
…………………………………………………………………………………………………………………………………………....
33οο
μήνυμαμήνυμα
…………………………………………………………………………………………………………………………………………....
23. ΣυμπεράσματαΣυμπεράσματα
1.Διερεύνηση και άμεση αντιμετώπιση1.Διερεύνηση και άμεση αντιμετώπιση
του προβλήματος με όλους τουςτου προβλήματος με όλους τους
τρόπουςτρόπους
2.Στήριξη των φορέων2.Στήριξη των φορέων
κοινωνικοποίησηςκοινωνικοποίησης
του παιδιούτου παιδιού
α) σχολείο/ενεργοποίησηα) σχολείο/ενεργοποίηση
εκπαιδευτικώνεκπαιδευτικών
β) οικογένεια/ευαισθητοποίηση γονέωνβ) οικογένεια/ευαισθητοποίηση γονέων
24. ΒιβλιογραφίαΒιβλιογραφία
Ανδρέου, Ε. (2007). Εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης για τηνΑνδρέου, Ε. (2007). Εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης για την
αντιμετώπιση της επιθετικότητας και του εκφοβισμού στο Δημοτικό Σχολείο. Στοαντιμετώπιση της επιθετικότητας και του εκφοβισμού στο Δημοτικό Σχολείο. Στο
Ε. Μακρή-Μπότσαρη (επιμ.), Διαχείριση Προβλημάτων Σχολικής Τάξης. ΤόμοςΕ. Μακρή-Μπότσαρη (επιμ.), Διαχείριση Προβλημάτων Σχολικής Τάξης. Τόμος
Α΄. Π.Ι.Α΄. Π.Ι.
Αρτινοπούλου , Β. (2001).Αρτινοπούλου , Β. (2001). Βία στο σχολείο.Βία στο σχολείο. Αθήνα: ΜεταίχμιοΑθήνα: Μεταίχμιο
Ψάλτη, Α., Κωνσταντίνου, Κ. (2007).Ψάλτη, Α., Κωνσταντίνου, Κ. (2007). Το φαινόμενο του εκφοβισμού στα σχολείαΤο φαινόμενο του εκφοβισμού στα σχολεία
της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: Η επίδραση φύλου και εθνο-πολιτισμικήςτης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: Η επίδραση φύλου και εθνο-πολιτισμικής
προέλευσης.προέλευσης. Ψυχολογία, 14(4)Ψυχολογία, 14(4)
Επιμόρφωση. Ομάδες Δράσεων Πρόληψης Σχολικού Εκφοβισμού. (2014-15)Επιμόρφωση. Ομάδες Δράσεων Πρόληψης Σχολικού Εκφοβισμού. (2014-15)
OlweusOlweus,, D. (1993).D. (1993). Bullying at schoolBullying at school:: What we know and what we can do.What we know and what we can do.
Oxford, BlackwellOxford, Blackwell
Χηνάς, Π., Χρυσαφίδης, Κ.(2000).Χηνάς, Π., Χρυσαφίδης, Κ.(2000). Επιθετικότητα στο σχολείο. Προτάσεις γιαΕπιθετικότητα στο σχολείο. Προτάσεις για
πρόληψη και αντιμετώπισηπρόληψη και αντιμετώπιση. ΥΠ.Ε.Π.Θ, Παιδαγωγικό ινστιτούτο. ΥΠ.Ε.Π.Θ, Παιδαγωγικό ινστιτούτο
