Төслийн нийгэм эдийн засгийн буюу зардал үр ашгийн шинжилгээний гарын авлага Улсын төсвийн санхүүжилттэй төсөл боловсруулах гарын авлага арга зүй

1. ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ТӨСЛИЙН
ЗАРДАЛ-ҮР АШГИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ГАРЫН АВЛАГА
2010 он
Дэлхийн Банкны Эдийн засгийн чадавхийг бэхжүүлэх төсөл
Боловсруулсан Ч. Батхуяг
1

2. Агуулга
Нэгдүгээр бүлэг............................................................................................................................................................................. 7
УДИРТГАЛ...................................................................................................................................................................................... 7
1.
Удирдамжийн зорилго .................................................................................................................................................. 7
1.1 Төслийн тодорхойлолт .................................................................................................................................................... 7
1.2 Мотивац .............................................................................................................................................................................. 7
1.3 Сайн үнэлгээний 6 үе шат............................................................................................................................................... 8
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ .................................................................................................................................................................. 9
Төслийн шинжээчийн ажлын хуваарь ..................................................................................................................................... 9
Ерөнхий .......................................................................................................................................................................................... 9
2.1 Төслийн агуулга, зорилтууд ......................................................................................................................................... 10
2.1.1 Нийгэм-эдийн засгийн агуулга ............................................................................................................................. 10
Удиртгал ............................................................................................................................................................................. 10
2.1.2 Төслийн зорилтыг тодорхойлох .......................................................................................................................... 12
2.1.3 Төслийн үр дүн, гарц, гүйцэтгэлийн хэмжүүрийг (хүрэх үр дүн) тодорхойлох .......................................... 12
2.2 Төслийг илрүүлэх ............................................................................................................................................................ 13
2.2.1 Төсөл гэж юу вэ? ..................................................................................................................................................... 13
2.2.3 Хэнд хамаарах вэ? ................................................................................................................................................. 14
2.3 ТЭЗҮ болон хувилбаруудын шинжилгээ .................................................................................................................... 14
2.3.1 Сонголтуудыг илрүүлэх ......................................................................................................................................... 14
2.3.2 ТЭЗҮ-ийн судалгаа ................................................................................................................................................. 15
2.3.3 Хувилбарын сонголт .............................................................................................................................................. 15
2.4 Санхүүгийн шинжилгээ .................................................................................................................................................. 16
2.4.1 Хөрөнгө оруулалтын нийт өртөг .......................................................................................................................... 18
2.4.1.1 Үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалт ............................................................................................................... 18
2.4.1.2 Эхлэлтийн зардал ............................................................................................................................................... 19
2.4.1.3 Урсгал хөрөнгөд орох өөрчлөлт ....................................................................................................................... 19
2.4.2 Үйл ажиллагааны нийт зардал, орлого .............................................................................................................. 19
2.4.2.1 Үйл ажиллагааны зардал................................................................................................................................... 19
2.4.2.2 Үйл ажиллагааны орлого ................................................................................................................................... 19
2.4.3 Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж ............................................................................................................. 20
2.4.4 Санхүүжилтийн эх үүсвэр ..................................................................................................................................... 21
2.4.5 Санхүүгийн тогтвортой байдал............................................................................................................................ 22
2.4.6 Хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж ................................................................................................................................ 23
2.5 Эдийн засгийн шинжилгээ (Economic analysis) ........................................................................................................ 24
2.5.1 Зах зээлийн үнийг дансны үнэд шилжүүлэх ..................................................................................................... 26
2.5.1.1 Сүүдрийн үнийн гажуудал ................................................................................................................................. 29
2.5.1.2 Төсвийн залруулга .............................................................................................................................................. 30
2.5.2 Зах зээлийн бус нөлөөллийг мөнгөжүүлэх ....................................................................................................... 31
2.5.2.1 Төрийн өмч, хөрөнгийн бүртгэлийн үнэ .......................................................................................................... 32
2.5.3 Шууд бус нөлөөллийг хамруулах ........................................................................................................................ 32
2

3. 2.6 Эрсдлийн үнэлгээ ........................................................................................................................................................... 34
2.6.1 Мэдрэмжийн шинжилгээ ....................................................................................................................................... 35
2.6.1.1 Сценарийн шинжилгээ ....................................................................................................................................... 36
2.6.2 Чухал хувьсагчуудын магадлалын тархалт ...................................................................................................... 37
2.6.3 Эрсдлийн шинжилгээ ............................................................................................................................................. 37
2.6.4 Эрсдлийн хүлээн зөвшөөрөгдөх төвшинг үнэлэх ............................................................................................ 38
2.6.5 Эрсдлээс сэргийлэх ............................................................................................................................................... 38
2.7 Төслийн үнэлгээний бусад аргачлалууд ................................................................................................................... 39
2.7.1 Зардал-ашигт байдлын шинжилгээ (Cost-effectiveness analysis)................................................................. 39
2.7.2 Олон шалгуурт шинжилгээ (Multi-criteria analysis, MCA) ................................................................................ 40
2.7.3 Эдийн засгийн нөлөөллийн шинжилгээ (Economic impact analysis) ............................................................ 41
2.8 ТЕХНИК ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮНДЭСЛЭЛИЙН (ТЭЗҮ) СУДАЛГААНЫ АГУУЛГА ............................................... 44
Гуравдугаар Бүлэг...................................................................................................................................................................... 47
САЛБАРУУДЫН ТӨСЛИЙН ШИНЖИЛГЭЭ .......................................................................................................................... 47
3.1 Зам тээвэр ............................................................................................................................................................................. 47
3.1.1 Тэврийн сүлжээ ............................................................................................................................................................ 47
3.1.1.1 Төслийн зорилтууд .............................................................................................................................................. 47
3.1.1.2 Төслийг илрүүлэх буюу тодорхойлох ............................................................................................................. 47
3.1.1.3 Бололцооны ба хувилбарын судалгаа ........................................................................................................... 48
3.1.1.4 Санхүүгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 50
3.1.1.5 Эдийн засгийн шинжилгээ .................................................................................................................................. 50
3.1.1.6 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................ 52
3.1.3 Боомт, нисэх буудал ба дамжуулах байгууламжууд ....................................................................................... 53
3.1.3.1 Төслийн зорилтууд ............................................................................................................................................... 53
3.1.3.2 Төслийг тодорхойлох ........................................................................................................................................... 53
3.1.3.3 Бололцоо ба хувилбарын шинжилгээ .............................................................................................................. 54
3.1.3.4 Санхүүгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 54
3.1.3.5 Эдийн засгийн шинжилгээ .................................................................................................................................. 55
3.1.3.6 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................. 55
3.3 Үйлдвэрлэл, эрчим хүч, мэдээлэл харицаа .............................................................................................................. 55
3.3.1 Үйлдвэрлэлийн хөрөнгө оруулалт ...................................................................................................................... 55
3.3.1.1 Төслийн зорилтууд .............................................................................................................................................. 55
3.3.1.2 Төслийг тодорхойлох .......................................................................................................................................... 56
3.3.1.3 Төслийн бололцооны ба хувилбарын шинжилгээ ....................................................................................... 56
3.3.1.4 Эрэлтийн шинжилгээ .......................................................................................................................................... 56
3.3.1.5 Санхүүгийн шинжилгээ ....................................................................................................................................... 57
3.3.1.6 Эдийн засгийн шинжилгээ .................................................................................................................................. 57
3.3.1.7 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................. 57
3.3.1.8 Төслийн үнэлгээний бусад аргачлалууд .......................................................................................................... 58
3.3.2 Эрчим хүчний дамжуулалт ба нийлүүлэлт ........................................................................................................ 59
3.3.3 Эрчим хүчний үйлдвэрлэл ба сэргээгдэх эрчим хүч........................................................................................ 60
3.3.4 Мэдээлэл харилцаа холбооны (МХХ) дэд бүтэц ................................................................................................... 63
3.3.4.1 Төслийн зорилтууд ................................................................................................................................................ 63
3.3.4.2 Төслийн тодорхойлолт ......................................................................................................................................... 64
3.3.4.3 Бололцооны ба хувилбарын шинжилгээ ......................................................................................................... 64
3

4. 3.3.4.4
Санхүүгийн шинжилгээ................................................................................................................................. 64
3.3.4.5 Эдийн засгийн шинжилгээ .................................................................................................................................. 65
3.3.4.6
Эрсдлийн үнэлгээ .......................................................................................................................................... 65
3.3.4.7 Төслийн үнэлгээний бусад аргачлалууд .......................................................................................................... 65
3.4 Бусад салбарууд................................................................................................................................................................... 66
3.4.1 Боловсрол ба сургалт ................................................................................................................................................. 66
3.4.1.1 Төслийн зорилтууд .............................................................................................................................................. 66
3.4.1.2 Төслийн тодорхойлолт ......................................................................................................................................... 66
3.4.1.3 Бололцооны ба хувилбарын шинжилгээ ......................................................................................................... 66
3.4.1.4 Санхүүгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 67
3.4.1.5 Эдийн засгийн шинжилгээ .................................................................................................................................. 67
3.4.1.6 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................. 68
3.4.1.7 Үнэлгээний бусад аргачлалууд .......................................................................................................................... 68
3.4.3 Эмнэлэг ба эрүүл мэндийг хамгаалах бусад дэд бүтэц ...................................................................................... 68
3.4.3.1 Төслийн зорилтууд .............................................................................................................................................. 68
3.4.3.2 Төслийн тодорхойлолт ....................................................................................................................................... 68
3.4.3.3 Бололцоо ба хувилбарын шинжилгээ ............................................................................................................. 69
3.4.3.4 Санхүүгийн шинжилгээ ....................................................................................................................................... 69
3.4.3.5 Эдийн засгийн шинжилгээ .................................................................................................................................. 69
3.4.3.6 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................. 70
3.4.3.7
Төслийн үнэлгээний бусад аргачлалууд .................................................................................................. 70
3.4.5 Үйлдвэрлэлийн бүс ба технологийн парк................................................................................................................ 71
3.4.5.1 Төслийн зорилтууд ............................................................................................................................................... 71
3.4.5.2 Төслийн тодорхойлолт ......................................................................................................................................... 71
3.4.5.3 Бололцоо ба хувилбарын шинжилгээ .............................................................................................................. 71
3.4.5.4 Санхүүгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 71
3.4.5.5 Эдийн засгийн шинжилгээ .................................................................................................................................. 72
3.4.5.6 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................. 72
Дөрөвдүгээр Бүлэг ..................................................................................................................................................................... 73
Үнэлгээний жишээнүүд .............................................................................................................................................................. 73
4.1 Жишээ: Авто замын хөрөнгө оруулалт ............................................................................................................................ 73
4.1.1 Удирдтгал ....................................................................................................................................................................... 73
4.1.2 Замын хөдөлгөөний төлөв .......................................................................................................................................... 73
4.1.3 Хөрөнгө оруулалтын зардал ..................................................................................................................................... 74
4.1.4 Эдийн засгийн шинжилгээ .......................................................................................................................................... 75
4.1.5 Сценарийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 78
4.1.6 Эрсдлийн үнэлгээ ......................................................................................................................................................... 78
4.1.7 Санхүүгийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 79
4.2 Жишээ: Төмөр замын хөрөнгө оруулалт ......................................................................................................................... 88
4.2.1 Оршил ............................................................................................................................................................................. 88
4.2.2 Замын хөдөлгөөний шинжилгээ ................................................................................................................................ 88
4.2.3 Хөрөнгө оруулалтын зардал ...................................................................................................................................... 88
4.2.4 Эдийн засгийн шинжилгээ .......................................................................................................................................... 89
4.2.4.1 Харилцагчийн илүүдэл ........................................................................................................................................ 89
4.2.4.2 Үйлдвэрлэгчийн илүүдэл ба засгийн газрын цэвэр ашиг ............................................................................ 90
4

5. 4.2.5 Сценарийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 91
4.2.6 Эрсдлийн үнэлгээ ......................................................................................................................................................... 91
4.2.7 Санхүүгийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 92
4.4 Жишээ: Ус цэвэрлэх байгууламжийн хөрөнгө оруулалт ............................................................................................. 98
4.4.1 Төслийн тодорхойлолт ............................................................................................................................................... 98
4.4.2 Санхүүгийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 99
4.4.3 Эдийн засгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 101
4.4.4 Эрсдлийн үнэлгээ ....................................................................................................................................................... 102
4.5 Жишээ: Үйлдвэрлэлийн хөрөнгө оруулалт ................................................................................................................... 117
4.5.1 Төслийн зорилтууд ..................................................................................................................................................... 117
4.5.2 Төслийн тодорхойлолт .............................................................................................................................................. 117
4.5.3 Бололцоо ба хувилбарын шинжилгээ .................................................................................................................... 118
4.5.3.1 Санхүү-эдийн засгийн найдвартай байдал ................................................................................................... 118
4.5.3.2 Төслийн техникийн онцлог ................................................................................................................................ 118
4.5.3.3 Хувилбарын шинжилгээ .................................................................................................................................... 118
4.5.3.4 Хөрөнгө оруулалтын төрөл............................................................................................................................... 118
4.5.4 Санхүүгийн шинжилгээ .............................................................................................................................................. 118
4.5.4.1 Хөрөнгө оруулалтын зардал ............................................................................................................................ 118
4.5.4.2 Үйл ажиллагааны зардал .................................................................................................................................. 119
4.5.4.3 Үйл ажиллагааны орлого .................................................................................................................................. 119
4.5.4.4 Санхүүгийн тогтвортой байдал ........................................................................................................................ 120
4.5.5 Эдийн засгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 120
4.5.6 Эрсдлийн үнэлгээ ....................................................................................................................................................... 121
4.5.6.1 Борлуулалт........................................................................................................................................................... 121
4.5.6.2 Хөрөнгө оруулалтын зардал ............................................................................................................................ 121
ХАВСРАЛТУУД ......................................................................................................................................................................... 130
ХАВСРАЛТ А ............................................................................................................................................................................. 130
ЭРЭЛТИЙН ШИНЖИЛГЭЭ ..................................................................................................................................................... 130
Хавсралт B ................................................................................................................................................................................. 132
Суурь хүүний сонголт (Discount rate) ................................................................................................................................... 132
Хавсралт C................................................................................................................................................................................. 133
Төслийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлтүүд ...................................................................................................................................... 133
Хавсралт G ................................................................................................................................................................................ 135
ТХХТ-тйн төслийн үнэлгээ (PPP PROJECTS) .................................................................................................................... 135
Хавсралт H................................................................................................................................................................................. 137
Эрсдлийн үнэлгээ ..................................................................................................................................................................... 137
5

6. 6

7. Нэгдүгээр бүлэг
УДИРТГАЛ
Төсвийн бодлогын зохицуулалтын хүрээнд дунд хугацааны Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт
1
(УХОХ) багтах хөрөнгө оруулалтын төслийн санхүү, эдийн засгийн үнэлгээ хийхэд удирдамж өгөх,
төслийн үнэлгээний нэгдмэл хэлбэр, аргачлалыг тодорхойлох, төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын
ажлын албаны хөрөнгө оруулалтын мэргэжилтнүүд болон санхүүгийн салбарт ажиллаж буй
шинжээч, зөвлөхүүд бусад сонирхогчдын дунд өргөн хүрээний концепцийн хүрээг төлөвшүүлэх
үүднээс энэ удирдамжийг боловсруулав. Удирдамж нь Европын Комиссын Ерөнхий бүс нутгийн
2
бодлогын газраас 2008 онд баталсан “Төслийн зардал-үр ашгийн шинжилгээний удирдамж” дээр
суурилсан бөгөөд бусад улс орнуудад хэрэглэгдэж буй хөрөнгө оруулалтын төслийн үнэлгээний
заавар зөвлөмжийг удирдамж болгов.
1. Удирдамжийн зорилго
УХОХ-ийг боловсруулах журмын хүрээнд боловсруулсан энэ удирдамж нь хөрөнгө оруулалтын
төслийн зорилтыг тодорхойлох, зөв хувилбарыг илрүүлэх, үнэлэх, ач холбогдоор нь эрэмблэх,
Үндэсний Хөгжил, Шинэтгэлийн Хороо (ҮХШХ) болон Сангийн яаманд хүргүүлэх, төслийг
боловсруулах, үнэлэх, ач холбогдлоор нь эрэмблэхтэй холбоотой мэдээлэл, маягтуудад
шаардлагатай судалгаа, мэдээлэл, тоо баримтыг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэхэд энэ
удирдамжийн зорилт оршино.
1.1 Төслийн тодорхойлолт
Хөрөнгө оруулалтын дараахь төрлүүд нь мөн томоохон төсөлд хамаарагдана. Үүнд:
-
-
Тодорхой техникийн фүнкцэд хамаарах буюу тодорхой зорилго бүхий, эдийн засгийн хувьд
салшгүй ажил үүргийн дарааллаас бүрдэх төслүүдийн багц;
Дараахь төслүүдийн бүлэг. Үүнд:
Нэг байршилтай эсвэл зам тээврийн нэг шугамын дагуу байршсан;
Хэмжигдэхүйц нэгэн зорилготой;
Тухайн бүс нутаг эсвэл зам тээврийн шугамын ерөнхий төлөвлөгөөнд багтсан;
Зохицуулах ба хянах үүрэг бүхий нэгэн байгууллагад харьяалагддаг;
Эдийн засгийн хувьд бие даасан, техникийн ба санхүүгийн хувьд хараат бус төслийн мөчлөг
буюу үе шатны төслүүдийн багц;
1.2 Мотивац
Хөрөнгө оруулалтын шийдвэр нь хөгжлийн бодлогын тулгуур болдог. Эдийн засгийн тогтвортой
өсөлт, амьжиргааны төвшин нь өндөр бүтээмжтэй хөрөнгийн хуримтлал, үйлдвэрлэл, дэд бүтэц,
чадварлаг хүний нөөц бүхий байгууллагын чадавхиас шууд хамаарч байна.
Харилцан адилгүй бодлогын зорилтууд, мэдээлэл бүхий талууд оролцсон, цогц хүрээнд өрнөх
улсын хөрөнгө оруулалтын харилцааг тэгш бус мэдээллийн харьцааг тэнцвэржүүлсэн төслийн
үнэлгээний механизмаар шийдвэрлэнэ. Олон давхарга бүхий засаглалын эрх зүй, удирдлагын
зохицуулалтын орчинд харьцуулалтын стандард арга барил, гүйцэтгэлийн хэмжүүр, шалгуур
үзүүлэлтийг тооцоолох нэгдсэн аргачлал, удирдамжаар хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргах үйл
явцыг удирдана.
1
Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр боловсруулах заавар, ҮХШХ/Сангийн яам 2009 он
European Commission, Directorate General Regional Policy, “Guide to cost-benefit analysis of
invesment projects, Structural funds, Cohesion fund and Instrument for pre-accession, final report 2008
2
7

8. 1.3 Сайн үнэлгээний 6 үе шат
Энэ удирдамжид 6 үе шатаас бүрдэх төслийн үнэлгээний баримт бичгийг санал болгож байна.
Үүнд:
 Нийгэм эдийн засгийн зорилтуудын танилцуулга, хэлэлцүүлэг
Нийгэм эдийн засгийн зорилтуудад хүрэхэд шаардлагатай улсын хөрөнгө оруулалтын шууд болон
шууд бус нөлөөлөл нь үнэлгээний эхний алхам болно. Төслийн зорилт нь Үндэсний хөгжлийн цогц
бодлого, Бүс нутгийн хөгжлийн бодлого, Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр,
тэргүүлэх чиглэлүүд болон салбарын хөгжлийн бодлого, зорилтуудтай нийцэж буй эсхийг
танилцуулгад харуулна. Танилцуулга ба хэлэлцүүлэг нь санал болгож буй төслүүдийн зорилго,
зорилт, үндэслэл болон төсөл ба бодлогын хоорондын нягт уялдааг үнэлэхэд дэмжлэг үзүүлнэ.
 Төслийг зөв илрүүлэх
Төсөл нь үнэлгээний бие даасан бүрэлдэхүүн хэсэг болно. Үнэлгээний хүрээнд төсөлд ач
холбогдол бүхий ямар ч хүчин зүйл түүний дотор төслийн онцлог шинж чанар, бүрэлдэхүүн хэсгийг
орхигдуулахгүй бөгөөд сүлжээний нөлөөллүүд (шууд бус) болон тэдгээрийн зардал, үр ашгийг
хүрэлцэхүйц хэмжээнд харгалзан үзнэ.
 Төслийн болон түүний боломжит хувилбаруудын бололцооны судалгаа
Орчны нөхцөл байдал нь төсөлд тохиромжтой эсэх, төслийн ирээдүйн эрэлт хэрэгцээ хангалттай
эсэх, тохиромжтой технологи бий эсэх, дэд бүтэц болон байгууламжийн ашиглалтын хувь
хангалттай эсэх, хүний нөөц болон удирдлагын чадавхи бий эсэх, бусад хувилбаруудтай
харьцуулсан судалгаанд суурилсан төслийн загварын (хэмжээ, байршил, технологи) шийдэл зэрэг
асуултуудад ердийн бололцооны судалгаа хариулт өгдөг.
 Санхүүгийн шинжилгээ
Санхүүгийн шинжилгээ нь хямдруулсан мөнгөн урсгалын аргачлал дээр суурилна. ҮХШХ нь
төслийн өртөг, зорилт, санхүүжилтийн хэлбэр, хэрэгжих салбар зэргээс хамаарч харилцан адилгүй
санхүүгийн суурь хүү буюу хямдруулалтын хувийг тодорхой судалгааны үндсэнд тогтмол
давтамжтай санал болгоно.
Нягтлан бодох бүртгэлийн хүснэгтийн систем нь дараахь ангилалд хамаарах орох гарах мөнгөн
урсгалыг харуулна.
- Нийт хөрөнгө оруулалтын зардал;
- Нийт үйл ажиллагааны орлого, зардал;
- Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж: Санхүүгийн өнөөгийн цэвэр үнэ (хөрөнгө) СӨЦҮ(Х)
ба санхүүгийн өгөөжийн хувь (хөрөнгө) СӨХ(Х) (Financial net presen value of capial
(FNPV(C)) and Financial rate or return of capital (FRR(C));
- Санхүүжилтийн эх үүсвэр;
- Санхүүжилтийн тогтвортой байдал;
Хөрөнгө оруулалтын шинжилгээний хугацаа нь гол гол үндсэн хөрөнгийн эдийн засгийн
ашиглалтын хугацаатай нийцсэн байна. Үлдэгдэл дүнг (Residual value) сүүлчийн жилийн дансанд
бүртгэнэ. Инфляци болон үнийн харьцангуй өөрчлөлтийг нягт харгалзан үзнэ. Төсвийн хөрөнгө
оруулалтын төслийн хувьд FRR(C) нь ихэнхидээ сөрөг байдаг.
 Эдийн засгийн шинжилгээ
Зардал-үр ашгийн шинжилгээ нь (cost-benefit analysis буюу CBA) төслөөс эдийн засагт үзүүлэх
цэвэр нөлөөллийн судалгааг шаарддаг. Энэ нь 5 үе шатаар хэрэгжинэ. Үүнд:
- Барааны нийгмийн алдагдсан бололцооны зардлыг (the social opportunity cost of the good)
илүү бодитой илэрхийлдэг сүүдрийн үнэд (shadow prices) улсын салбарын үнэ, тарифийг
шилжүүлэх;
- Гадаад хүчин зүйлсийг харгалзах, тэдгээрийг мөнгөн дүнгээр илэрхийлэх;
- Шаардлагатай бол сүүдрийн үнээр илэрхийлэгдээгүй шууд бус нөлөөллийг харгалзах;
- Зардал үр ашгийг бодит нийгмийн суурь хүү буюу хямдруулалтын хувиар (social discount
rate буюу SDR benchmark value) хямдруулах (ҮХШХ нийгмийн хямдруулалтын хувийг санал
болгоно.)
8

9. -
Эдийн засгийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн тооцоолол: Эдийн засгийн өнөөгийн цэвэр үнэ
(economic NPV буюу ENPV), эдийн засгийн өгөөжийн хувь (economic rate of return буюу
ERR) болон үр ашиг-зардлын харьцаа (the benefit-cost (B/C) ratio).
 Эрсдлийн үнэлгээ
Төслийн үнэлгээний баримт бичгийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болох эрсдлийн үнэлгээ нь дараахь 5 үе
шатаас бүрдэнэ. Үүнд:
-
Мэдрэмжийн шинжилгээ (чухал хувьсагчуудыг илрүүлэх, хамааралтай хувьсагчуудыг хасах,
уян шинжилгээ (elasticity analysis), чухал ач холбогдолтой хувьсагчуудын сонголт,
сценарийн шинжилгээ);
Чухал ач холбогдолтой хувьсагч бүрийн магадлалын тархалтын таамаглал;
Гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн тархалтын тооцоолол ( FNPV болон ENPV);
Зөвшөөрөгдөхүйц эрсдлийн төвшингийн болон үр дүнгийн хэлэлцүүлэг;
Эрсдлийг бууруулах арга замын талаархи хэлэлцүүлэг;
 Үнэлгээний бусад арга барил
Зарим тохиолдолд зардал-үр өгөөжийн шинжилгээ (cost-effectiveness analysis) нь ижил төстэй үр
дүнтэй төслүүдийг харьцуулахад ашигтай байдаг боловч зардал-үр ашгийн шинжилгээг (CBA)
орлохгүй. Хэрэв төсөл санаачлагч эдийн засгийн өгөөжийн хувь нь (ERR) хангалттай биш төслийг
хэрэгжүүлэх сонирхолтой бол зардал-үр ашгийн судалгааг орлох олон шалгуурт шинжилгээг (multicriteria analysis) хэрэглэж болно. Маш том төслүүдийн хувьд (босго дүн тогтоох бололцоогүй) макро
эдийн засгийн нөлөөллийг харуулах зорилготой эдийн засгийн нөлөөллийн шинжилгээг (economic
impact analysis) зардал-үр ашгийн шинжилгээг дагалдах маягаар хийж болно.
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ
Төслийн шинжээчийн ажлын хуваарь
Ерөнхий
Төслийн үнэлгээний ажлын хуваарь нь 6 үе шатанд хуваагдана (Зураг 2.1). Эдгээр үе шатын зарим
нь бэлтгэл ажил боловч зардал-үр ашгийн шинжилгээний зайлшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болно.
Зардал-үр ашгийн шинжилгээний нэг салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болох “Эдийн засгийн шинжилгээ”г орлох биш харин нөхөх буюу дэмжих зорилготой зардал-үр өгөөжийн, олон шалгуурт ба эдийн
засгийн нөлөөллийн үнэлгээний аргачлалуудыг энэ бүлэгт мөн тайлбарлана.
- Төслийн агуулга, зорилтууд
- Төслийг илрүүлэх (identification)
- Бололцоо, хувилбарын судалгаа
- Санхүүгийн шинжилгээ
- Эдийн засгийн шинжилгээ
- Эрсдлийн үнэлгээ
- Үнэлгээний тайлан
Зураг. 2.1 Төслийн үнэлгээний бүтэц
9

10. 1. Төслийн үндэслэл, зорилтууд
2. Төслийг илрүүлэх
3. ТЭЗҮ, хувилбарын судалгаа
4. Санхүүгийн шинжилгээ
- ХО-ын өртөг
- Үйл ажиллагааны орлого, зардал
- ХО-ын санхүүгийн өгөөж
- Санхүүжилтийн эх үүсвэр
- Хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж (Financial return
on capital)
Хэрэв FNPV>0
Хэрэв FNPV<0
Төслийг санхүүжүүлэх
шаардлагагүй.
Төслийг санхүүжүүлэх
шаардлагатай.
5. Эдийн засгийн шинжилгээ
- Зах зээлийн үнээс бүртгэлийн үнэ
- Зах зээлийн бус нөлөөллийн мөнгөн дүн
- Шаардлагатай бол нэмэлт шууд бус нөлөөллийг харгалзах
- Нийгмийн хүчийн зүйлийг дисконтлох
- Эдийн засгийн гүйцэтгэлийн хэмжүүрүүдийг тооцоолох
Хэрэв ENPV>0
Хэрэв ENPV>0
Нийгэмд төсөл
шаардлагатай.
Нийгэмд төсөл шаардлагагүй.
(Онцгой тохиолдол: мөнгөн дүнгээр илэрхийлэгдэхгүй
үр ашигтай соѐл урлаг, байгаль хамгааллын төслүүд)
6. Эрсдлийн үнэлгээ
- Мэдрэмжийн үнэлгээ
- Шийдвэрлэх хувьсагчийн тархалтын магадлал
- Эрсдлийн шинжилгээ
- Эрсдлийн хүлээн зөвшөөрөх төвшний үнэлгээ
- Эрсдлээс хамгаалах
2.1 Төслийн агуулга, зорилтууд
2.1.1 Нийгэм-эдийн засгийн агуулга
Удиртгал
Төрийн байгууллагын зүгээс аливаа хөрөнгө оруулалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлэхийн өмнө
үндэсний, бүс нутгийн, Засгийн газрын болон салбарын бодлого, зорилтод нийцсэн төслийн эрэлт
хэрэгцээг тодорхойлох нь чухал ач холбогдолтой. Хөрөнгө оруулалтын төслийн үндэслэлийн
талаархи мэдээллийг боловсруулна.
Төсөл, арга хэмжээний үндэслэлийг тайлбарлах асуултууд:
Төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлэх үндэслэл тодорхой юу?
Төсөл арга хэмжээ нь зардлын хувьд үр ашигтай юу? (Үр ашиг нь зардлаасаа илүү юү?)
10

11. Төслийн нийгэм-эдийн засаг болон байгууллагын үндэслэлийг тодорхойлох нь төслийн үнэлгээний
нэгдүгээр үе шатад хамаарна. Төслийн ирээдүйн зардал, үр ашгийн талаархи итгэхүйц төвшний
таамаглал нь нийгэм, макро-эдийн засгийн бодит чиг хандлага дээр суурилна.
Төслөөс нийлүүлэх бараа/үйлчилгээний ирээдүйн эрэлт хэрэгцээний таамаглалаас бүрдэх
эрэлтийн шинжилгээнд нийгэм-эдийн засгийн үндэслэлийн нарийвчилсан судалгаа зайлшгүй
шаардлагатай. Төслийн ирээдүйн орлого буюу санхүүгийн гүйцэтгэлийг таамаглахад эрэлтийн
таамаглал нь гол үүрэг бүхий үзүүлэлт болно. (эрэлтийн шинжилгээний талаархи дэлгэрэнгүй
мэдээллийг хавсралт А-аас харна уу).
Эрэлтийн таамаглал нь орлого олохгүй төслүүдийн хувьд ч чухал ач холбогдолтой. Төслийн эдийн
засгийн гүйцэтгэл нь нийгэм эдийн засгийн хүчин зүйлс болон тэдгээрийн онцлог, хувьсалаас
хамаарна.
Төлөвлөж буй төсөл нь олон улсын болон үндэсний хэмжээний сүлжээнд хамаарагдаж буй эсэхэд
энэ үе шатанд онцгой анхаарал хандуулах шаардлагатай. Энэ нь хоорондоо нягт уялдаатай зам
тээвэр, эрчим хүчний төслүүдэд хамаарах бөгөөд сүлжээнд харьяалагдах төслийн эрэлт, санхүү
эдийн засгийн гүйцэтгэл нь сүлжээний төслүүдийн харилцан хамаарлын хүчин зүйлсээс хамаарна.
Иймд шаардлагатай бол төслийн үндэслэлд энэ харилцан хамаарлыг харгалзан үзнэ.
Судалгаа хийх
Үнэлгээний анхны алхам нь төсөл арга хэмжээг хэрэгжүүлэх болсон үндэслэл, асуудлын цар хүрээг
тодорхойлох судалгаа болно. Судалгаа дараахь сэдвүүдийг хамарна. Үүнд:
-
Хэрэв юу ч хийгдээгүй эсвэл бага зэрэг өөрчлөлт орсон бол үр дүн нь юу вэ?
Зах зээлийн нөхцөл байдал (жишээ нь зах зээлийн гажуудал, ажил эрхлэлтийн төвшин)
Одоогийн ба ирээдүйн чиг хандлага (жишээ нь хүн ам, үйлчилгээний цар хүрээ, эрэлт, үнэ
өртөг гэх мэт);
Үр ашгийг хүртэгчид ба алдагдал хүлээгчид;
Технологийн хөгжил;
Хөндөж буй асуудал нь цаг хугацааны туршид цар хүрээний хувьд яаж өөрчлөгдөх вэ?
Засгийн газраас хэрэгжүүлэх төсөл, арга хэмжээний үндэслэлийн тайлбарыг дараахь жишээгээр
харуулав.
Жишээ. Мэргэжлийн сургалтыг өргөжүүлэх
Мэргэжлийн ажиллах хүчин нь улс орны эдийн засгийн өсөлт, хөдөлмөрийн бүтээмжид эерэгээр нөлөөлдөг
тухай баримт, нотолгоо байдаг. Тэгвэл “А” Улсад мэргэжлийн ур чадвартай ажиллах хүчин ихээхэн хэмжээгээр
дутагдаж байгааг тусгай мэргэжлийн боловсролын үнэмлэхтэй иргэдийн тоо харуулж байна. Түүнээс гадна энэ
ур чадварын дугагдлыг бий болгож буй зах зээлийн доголдлын 3 хэлбэр байгаа тухай баримтууд байна.
1.
2.
3.
Ажил олгогчийн зүгээс сургалтад бага хөрөнгө оруулах гадаад хүчин зүйл. Ажилтны тогтвор
суурьшилгүй байдлаас хамаарч сургалтад оруулсан хөрөнгө оруулалтаа нөхөж чадахгүй байх гэсэн
ажил олгогчийн эмээлт.
Төгс бус мэдээллээс хамаарч ажилтны зүгээс сургалтын чанар, үр ашгийг үнэлж чадахгүй байх. Энэ
нь ажилтны сургалтад хамрагдах мөн сургалтын үед бага цалин, хөлсөөр ажиллах хүсэл эрмэлзлийг
бууруулна.
Төгс бус санхүүгийн зах зээл. Сургалтын төлбөр өндөр. Олон сурагчид сургалтын төлбөрийг банкны
зээлээр төлөх сонирхолтой байдаг боловч бага цалинтай учраас зээл авах бололцоогүй байдаг. Мөн
зээлийн хүү нь хэт өндөр байдаг.
Нийгмийн ашиг сонирхлын өнцгөөс харахад зах зээлийн санал болгож буй мэргэжлийн сургалтын төвшин
хангалттай бус гэдгийг дээрхи зах зээлийн доголдлууд харуулж байна.
11

12. 2.1.2 Төслийн зорилтыг тодорхойлох
Төслийн зорилтуудыг тодорхойлох нь төслийн нийгмийн үнэ цэнийн талаархи ойлголтод хүрэх нэг
алхам болно. Төслөөс нийгэм-эдийн засагт үзүүлэх цэвэр үр ашиг юу вэ гэсэн асуултын хариулт нь
төслийн үнэлгээнд тавигдах нэг томоохон асуулт болно. Үр ашиг нь зөвхөн биет хэмжүүрүүд бус
(замын урт-км) тоогоор илэрхийлж болох нийгэм-эдийн засгийн хувьсагчуудаар илэрхийлэгддэг.
Төслийн зорилтууд нь хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрийн тэргүүлэх чиглэлүүдтэй нягт уялдаатай
байна. Төслийн нийгэм-эдийн засгийн зорилтуудыг тодорхойлох нь төслөөс нийгэм-эдийн засагт
үзүүлэх нөлөөллийг таамаглахад шаардлагатай боловч төслийн бүх нөлөөллийг таамаглахад
бүрэн хүрэлцэхгүй. Төслийн шинжилгээ нь макро-эдийн засгийн олон үзүүлэлтүүдийн хувьд өртөг
өндөртэй байдаг. Иймд энэ зааврын аргачлал нь нийгмийн зардал-үр ашгийн шинжилгээн (ЗҮАШ)
дээр (social cost-benefit analysis) суурилж байна. ЗҮАШ нь төслөөс үзүүлэх ирээдүйн бүх
нөлөөллийн талаархи бүх асуултад хариулахгүй боловч төслийн нийгэм-эдийн засагт үзүүлэх нийт
нөлөөллийг харуулах микро-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн багц дээр төвлөрнө. Төслийн нийгэмэдийн засгийн цэвэр үр ашгийг харуулах нэг түлхүүр үзүүлэлт нь ердөө эдийн засгийн өнөөгийн
цэвэр үнээр илэрхийлэгдэнэ. Хэрэв ЗҮАШ нь зөв аргачлал дээр суурилсан бол ажил эрхлэлт,
байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл зэрэг олон хүчин зүйлсийг зөвхөн нэг гүйцэтгэлийн хэмжүүрээр
харуулж болно.
Үндэсний хөгжлийн зорилтуудтай нийцэх
Төсөл санаачлагч нь төсөл, хөтөлбөрийн зорилт нь үндэсний, бүс нутгийн, салбарын хөгжлийн
бодлого зорилт, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр ба тэргүүлэх чиглэлдүүдтэй бүрэн нийцэж буйг
тодорхой тайлбарлана.
2.1.3 Төслийн үр дүн, гарц, гүйцэтгэлийн хэмжүүрийг тодорхойлох
Төслийн хэрэгжилтээс нийгэмд үзүүлэх үр ашгийг төслийн үр дүн гэнэ. Ихэнхдээ төслийн зорилтыг
хүрэх гэж буй үр дүнгээр илэрхийлдэг. Заримдаа үр дүнг хэмжих бололцоогүй бөгөөд энэ
тохиолдолд гарцыг тодорхойлох нь зохимжтой байдаг. Гарцыг хэмжиж, тодорхойлж болох ба гарц
нь төслийн зорилтот үр дүнд хамаарах үйл ажиллагааны үр дүн болно. Төслийн зорилт, үр дүн,
гарцад хүрэхэд гарч буй ахиц дэвшлийг илэрхийлэхэд “зорилтот үр дүн” (target)-г хэрэглэдэг.
Зорилтот үр дүн нь SMART буюу S (Specific-Тусгай), M (Measurable-Хэмжигдэхүйц), A (AchievableХүрч болохуйц), R (Relevant-Ач холбогдолтой), T (Time bound-Цаг хугацаатай уялдсан) мөн
чанаруудыг агуулна.
Хүснэгт 1. Зорилтот үр дүнг тодорхойлох
Дараахь асуултуудад хариулах нь зорилтот үр дүнг тодорхойлоход дөхөмтэй байдаг. Үүнд:
Бид юунд хүрэхийг зорьж байна вэ? Хүрэх үр дүнгийн амжилтыг юугаар илэрхийлэх вэ?
Зорилтот үр дүнг юугаар хэмжих вэ?
Ахиц дэвшлийг хэмжиж болохоор зорилтыг тодорхойлсон уу?
Амжилтанд ямар хүчин зүйлс чухал ач холбогдолтой вэ?
Ямар SMART зорилтот үр дүнг тодорхойлж болох вэ?
Хүснэгт 2. Гарц, үр дүнгийн жишээнүүд
Бодлогын зорилт
Гарц (output)
Үр дүн
Ажлын байраар хангах
Дэмжлэг авсан ажил эрэгчдийн тоо
Нэмэлт гарцын үнэ цэнэ, ажил
эрэлтийн бүтээмжийн өсөлт
Ур чадварыг хөгжүүлэх
Сургалтад хамрагсдын тоо
Орлогын
өсөлт/ур
өсөлтийн үнэ цэнэ
12
чадварын

13. Нийгмийн гарц: Сургууль; Эрүүл
мэндийн төвүүд
Байгаль орчныг хамгаалах
Шалтгалтын дүн (сургуууль)
Эмчлүүлсэн хүний
мэндийн төв)
тоо
Оюуны
(сургууль)
чадамжийн
өсөлт
(Эрүүл
Ариутгал хийгдсэн газар (га)
Эрүүл мэнд (ЭМТ)
Газрын бүтээмжийн өсөлт
Table 3 Жишээ: Мэргэжлийн сургалтыг өргөжүүлэх
Нэгдсэн бодлогын зорилт
Мэргэжлийн сургалтыг өргөжүүлснээр мэргэжлийн ажиллах хүчний нөөцийн дутагдлыг багасгах
Гарц, зорилтот үр дүнгийн жишээнүүд:
Бодлогын зорилт
Гарц
Зорилтот үр дүн
Сургалтын оновчтой төвшин
ДНБ-ий хувиар илэрхийлэгдэх
оюуны хөрөнгө
Тодорхой хугацаанд сургалтад
хамрагдагсдын тоо
Ажлын бүтээмжийн өсөлт
Мэргэжлийн сургалтад хамрагдсан
ажиллах хүчний эзлэх хувь
Сургалт завсардуулах хувийн
бууралт
2.2 Төслийг илрүүлэх
1.1-д төслийн тодорхойлолтын үндсэн зарчмыг тайлбарласан. Ялангуяа дараахь нөхцлүүд
биелэгдсэн бол төслийг илрүүлсэнд тооцно. Үүнд:



Төсөл нь үнэлгээний бие даасан нэгж („тал гүүр нь гүүр биш”);
Шууд бус буюу сүлжээний нөлөөллийг хангалттай төвшинд харгалзах;
Оролцогч талуудын хувьд зөв нийгмийн чиг хандлагатай байх;
2.2.1 Төсөл гэж юу вэ?
Эдийн засаг, техникийн шинж чанартай тодорхой зорилтод хүрэхэд шаардлагатай хоорондоо нягт
уялдсан олон тооны ажил, үүргээс бүрдэх үйл ажиллагааг төсөл гэнэ.
Жишээ: Төслийг илрүүлэх
Нисэх буудал нь Б хотын ойролцоо байх бөгөөд нисэх буудал болон А хотын хооронд замын хөдөлгөөн
төвлөрнө гэсэн үндэслэл бүхий А, Б хотыг холбосон хурдны замын төслийн хувьд нисэх буудал-хурдны зам
гэсэн нэгдсэн системийн хувьд үнэлгээ хйигдэнэ.
Шууд бус болон сүлжээний нөлөөлөл
Төслийг илрүүлсний дараа төслийн үнэлгээний хязгаарыг тодорхойлно. Төсөл нь хэрэглэгч,
ажилчид, хөрөнгө оруулагч, нийлүүлэгчдэд шууд харин гуравдагч талуудад шууд бусаар
нөлөөлдөг. Төслийн үр ашгийг давхар тооцохгүй байхад анхаарах нь зүйтэй. Зардал-үр ашгийн
шинжилгээнд сүүдрийн үнэ өгөгдсөн ч ерөнхийдөө хоѐр дахь зах зээл дэх шууд бус нөлөөллийг
эдийн засгийн үнэлгээнд оруулж тооцоолохгүй. Жишээ нь хэрэв зохих сүүдрийн үнийг ашигласан
бол орон нутгийн жуулчлалын салбарт үзүүлэх хурдны замын нөлөөллийг ЗҮАШ-д оруулж
тооцохгүй. Хэрэв анхдагч зах зээл дэх зохистой сүүдрийн үнийг үнэлгээнд ашигласан бол хоѐр
дахь зах зээл дэх зах зээлийн нөлөөллийг (тоон болон үнийн өөрчлөлт) үнэлгээнд харгалзахгүй
гэсэн ерөнхий зарчмыг баримтална. Зарим тохиолдолд түүний дотор тээврийн салбарт энэ
13

14. зарчмыг баримтлах нь бэрхшээлтэй тул нөлөөллийг давхар тооцоолохоос сэрэмжилж хоѐр дахь
зах зээлийн нөлөөллийг харгалзан үзэж болно.
Харин сүлжээний нөлөөллийг (жишээ нь зам тээврийн төслөөс бусад замын хөдөлгөөнд үзүүлэх
нөлөөлөл) зохих таамаглалын загвараар ЗҮАШ-д оруулж тооцоолно. Энэ тусгай сэдвийг тээврийн
төслийн жишээн дээр 4 дүгээр бүлэгт дэлгэрэнгүй тайлбарлана.
Гадаад орчны эерэг, сөрөг нөлөөллийг (жишээ нь байгаль орчны төсөл) ЗҮАШ-д аль болох оруулж
тооцоолно. Гадаад орчны нөлөөлөл санхүүгийн шинжилгээнд хамрагддаггүй учраас энэ
нөлөөллийг эдийн засгийн шинжилгээгээр таамаглаж тооцоолно (2.5.2-г харах).
Шигтгээ: Зам тээврийн төслийн үр ашгийг давхар тооцоолохоос сэргийлэх үүднээс эдийн засгийн
шууд болон шууд бус нөлөөллийг зааглах тухай
Шууд нөлөө: Төсөл хэрэгжих тээврийн сүлжээний тухайн хэсгийн хэрэглэгчдийн зүгээс (шинээр төлөвлөсөн
замын хэрэглэгчдийн тоо) тухайн сүлжээн дотор хийх сонголтод үзүүлэх нөлөөлөл (шугам, хөдлөх хугацаа,
давтамж, хүрэх газар)
Сүлжээний шууд нөлөө: Төсөл хэрэгжих тээврийн сүлжээний тухайн хэсэгт хамаарахгүй хэрэглэгчдийн
зүгээс хийх сонголтод сүлжээний урсгалаас үзүүлэх нөлөөлөл (шинэ зам төлөвлөсөн бүсийн галт тэрэгний
хэрэглээнд орох өөрчлөлт)
Шууд бус нөлөө: Зам тээврийн төслийн үр дүнд бий болох зам тээврийн зах зээлээс гадуурхи нөлөөлөл
түүний дотор үйлдвэрлэл, хөдөлмөр эрхлэлт, оршин суугчдын тоонд орох өөрчлөлт (жишээ нь зам харицаа
сайжрах тул шинэ замтай хотын оршин суугчдын тоо нэмэгдэнэ)
Сүлжээний шууд бус нөлөө: Тээврийн төслийн үр дүнд бий болох өртөг, зардлын өөрчлөлтийн улмаас
тээврээс бусад салбарт (хөдөлмөрийн, бүтээгдэхүүний, үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл г.м.) үзүүлэх нөлөөлөл.
2.2.3 Хэнд хамаарах вэ?
ЗҮАШ-д хэний зардал, үр ашгийг тооцоолох вэ гэдэг асуулт чухал байр суурь эзэлдэг. Жишээ нь
хоѐр том хотыг холбох хурдны төмөр зам нь байгаль орчны өнцгөөс харвал орон нутгийн иргэдэд
сөргөөр нөлөөлөх боловч үндэсний төвшинд үр ашиг нь зардлаасаа өндөр үзүүлэлттэй байж
болно.
2.3 ТЭЗҮ болон хувилбаруудын шинжилгээ
Төслийн хувилбаруудаас зөв сонголт хийх үндсэн зарчмуудын талаар энэ хэсэгт тоймчлон
тайлбарлана.
2.3.1 Сонголтуудыг илрүүлэх
Төслийн нийгэм-эдийн засгийн үндэслэл болон эрэлтийг судалсны дараа төслийн зорилтуудад
хүрэх хувилбаруудыг нээж, илрүүлнэ. Сонголтын түгээмэл жишээнүүд:
Хувилбарын жишээнүүд






Тээврийн төслийн хувьд өөр өөр маршрут, өөр өөр барих хугацаа;
Түрээслэх, барих, эсвэл худалдан авах;
Эрүүл мэндийн үйлчилгээг өргөн хүрээнд тархсан орон нутгийн эмнэлгээр санал болгохын
оронд эрүүл мэндийн томоохон төвүүдийг байгуулах;
Хэрэглэгчийн зах зээлд ойрхон А эсвэл нийлүүлэгчдэд ойрхон Б бүсэд үйлдвэрлэлийн
байршлыг сонгох;
Оргил ачааллын үед эрчим хүч нийлүүлэх хувилбарууд;
Шинэ цахилгаан станц барихын оронд эрчим хүчний ашиглалтыг сайжруулах;
14

15. Хөрөнгө оруулалтын үнэлгээний үндсэн аргачлал нь төсөлтэй төсөлгүй гэсэн 2 нөхцөл байдлыг
харьцуулах зорилготой. Хамгийн сайн хувилбарыг сонгоход эхлээд суурь төлвийг (baseline
scenario) дэвшүүлэх нь ашигтай байдаг. Энэ нь ирээдүйн төсөлгүй хувилбарын таамаглал буюу
“жирийн” (“business as usual”) таамаглал юм.
Жирийн таамаглалыг тодорхойлсны дараа (do-minimum option) техник технологи, удирдлага,
зохицуулалтын хязгаарлалтууд болон эрэлт дээр суурилсан бусад бололцоотой шийдлийн
хувилбаруудыг эрэлхийлэх нь зүйтэй. Үнэлгээний ач холбогдлыг бууруулах нэг эгзэгтэй эрсдэл бол
зарим хувилбарууд түүний дотор өртөг багатай бусад сонголтуудыг (удирдлагын чадавхийг
бэхжүүлэх, үнийн өөрчлөлт хийх, дэд бүтцийн бусад шийдлүүд) орхигдуулах явдал байдаг.
Ерөнхийдөө хувилбаруудын хувьд хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэлд нөлөөлөх үнийн бодлого нь
шийдвэрлэгч хувьсагч болдог. Иймд сонголт болон үнэ тарифийн хоорондын уялдааг судлах
шаардлагатай. Жишээ нь үнийн бодлого, байршил, хөрөнгө оруулалтын зардал, үйл ажиллагааны
зардлуудын олон хувилбараас цөөхөн нь л үнэлгээнд хамрагдах бололцоотой байдаг. Туршлагатай
төслийн шинжээч нь ерөнхийдөө жирийн төлөв (basic scenario), “do-minimum” хувилбар болон “dosomething”-ийн цөөн тооны хувилбар дээр анхаардаг.
2.3.2 ТЭЗҮ-ийн судалгаа
Техник, эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ийн судалгаа нь техник, эдийн засаг, зохицуулалт,
удирдлагын хувьд учирч болох бэрхшээл, холбогдох шийдлүүдийг илрүүлэх зорилготой. Судалгааг
хийхдээ учирч болох ач холбогдол бүхий (хүний нөөцийн дутагдал, газар зүйн онцлог ) болон ач
холбогдол багатай (үнэ тарифийн зохицуулалт) бэрхшээлүүдийн хоорондын заагийг тодруулах нь
зохимжтой байдаг. Ач холбогдол багатай бэрхшээлийг зохицуулалтын өөрчлөлтөөр шийдвэрлэж
болно. Хэрэв төслийн загвар нь техник, зохицуулалт, санхүүгийн болон бусад учирч болох
бэрхшээлүүдийг даван туулах чадвартай бол төслйг хэрэгжих бололцоотой гэж үзнэ. ТЭЗҮ нь ул
суурьтай хянагдах ѐстой бөгөөд энэ нь төсөл бүрт тавигддаг ерөнхий шаардлага болдог.
Томоохон дэд бүтцийн төслийн ТЭЗҮ-ийн судалгаа нь дараахь мэдээллийг агуулдаг. Үүнд:
 Ашиглаж болох технологи;
 Үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө (түүний дотор дэд бүтцийн ашиглалтын хувь);
 Ажиллах хүчний хэрэгцээ;
 Төслийн цар хүрээ, байршил, хэрэгжилтийн үе шат, өргөжилтийн үе шат, санхүүгийн
төлөвлөгөө, байгаль орчны асуудлууд;
Олон тохиолдолд, томоохон төслүүдийн судалгаа нь нарийвчилсан нэмэлт судалгаануудаас
бүрддэг. (Хавсралт J-г харах).
Шигтгээ: Эрэлтийн шинжилгээ ба ТЭЗҮ
Эрэлтийн шинжилгээ нь хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг дараахь үнэлгээгээр тодорхойлно. Үүнд:
 Одоогийн эрэлт (загварууд болон одоо байгаа тоон мэдээллийг ашиглах);
 Ирээдүйн эрэлт (макро-эдйн засгийн болон салбарын таамаглал, эрэлтийг үнэ болон
орлоготой уялдуулсан уян байдлын таамаглал (elasticity forecast)).
Дээрхи 2 тооцоолол нь төслийн эрэлт болон эдийн засгийн хувьд оновчтой цар хүрээг
тодорхойлоход чухал алхам болно.
2.3.3 Хувилбарын сонголт
Салбарын онцлогыг харгалзсан сонголт хийхэд дараахь аргачлалыг хэрэглэж болно. Үүнд:


Төлөвлөж буй зорилтуудад хүрэх хувилбаруудын урт жагсаалтыг гаргах;
Зарим ач холбогдол бүхий чанарын үзүүлэлтүүдийн биелэлтийн хувиар дээрхи урт
жагсаалтаас боломжит хувилбаруудын богино жагсаалтыг сонгох;
Хувилбаруудыг хассан үндэслэлийг баримтжуулах нь мөн чухал ач холбогдолтой байдаг. Үүний
дараа санхүүгийн болон эдийн засгийн өнөөгийн үнэ цэнэ дээр тулгуурлан боломжит
хувилбаруудыг ач холбогдлоор нь эрэмблэн жагсаана.
15

16. Боломжит „do-minimum‟ болон цөөн тооны „do-something‟ хувилбаруудыг сонгосны дараа тэдгээрийг
ач холбогдлоор нь эрэмблэхийн тулд хялбарчилсан ЗҮАШ-г хийнэ.
Хялбарчилсан ЗҮАШ нь санхүү, эдийн засгийн түлхүүр үзүүлэлтийн хүснэгт дээр суурилдаг бөгөөд
түүний тоон мэдээлэл нь бүрэн хэмжээний харьцуулалтын судалгааны тоон мэдээлэлтэй
харьцуулахад нарийвчлал багатай байдаг.
Ямар нэг зүйл хийх (do-something) хувилбар болон төсөлгүй жирийн төлөв (Business as usual буюу
BAU scenario) тус бүрийн үр ашиг зардлын хоорондын ялгаагаар буюу өсөн нэмэгдэх цэвэр үр
ашгийн аргачлалаар санхүү, эдийн засгийн гүйцэтгэлийн хэмжүүрүүдийг тооцоолдог. Зарим
тохиолдолд жирийн төлвийн (BAU scenario or do-nothing) оронд хамгийг багыг хийх (do-minimum)
хувилбарыг сонгох нь зохимжтой байдаг. Учир нь зарим тохиолдолд жирийн төлөв (BAU scenario or
do-nothing) нь бодит байдлаас хэт зөрүүтэй үр дүнг хүргэдэг.
Одоо байгаа төслийг өтгөтгөх, бүтцийн өөрчлөлт хийхтэй холбоотойгоор гардаг нэг асуулт бол өсөн
нэмэгдэх мөнгөн урсгалыг одоо байгаа болон хуучин байгууламжид хуваарилах асуудал болдог.
Харамсалтай нь нягтлан бодох бүртгэлийн хялбар аргачлалаар (шинэ хуучин байгууламжийн
хөрөнгө оруулалтын зардлын харьцаагаар орлогыг шинэ хуучин байгууламжид хуваарилах) мөнгөн
урсгалыг хуваарилах нь буруу. “Төсөлтэй” ба төсөлгүй гэсэн 2 төлвийг (scenario) бага зэрэг
хазайсан замаар харьцуулах нь хамгийн зөв аргачлал болно. Иймд хураамжтай 2 урсгалтай
хурдны замын өргөтгөлийн 3 дахь замын өсөн нэмэгдэх үр ашиг буюу цаг хугацаа хэмнэх үр ашиг
нь ирээдүйн тухайн замын хөдөлгөөний 1/3 бус өсөн нэмэгдэх зам тээврээр хэмжигдэнэ.
Зарим тохиолдолд одоогийн дэд бүтцийн өргөтгөл, шинэчлэлтэйгээр холбоотойгоор өсөн нэмэгдэх
үр ашгийг тоогоор илэрхийлэх бололцоогүй байдаг. Учир нь бүтээгдэхүүн/үйлчилгээний
нийлүүлэлтэд тоон өөрчлөлт орохгүй. Эдгээр тохиолдолд өсөн нэмэгдэх үр ашгийг үйлчилгээний
чанар, үйл ажиллагааны зардлын бууралт зэрэг сайжруулалттай холбоотой үзүүлэлтүүдээр
илэрхийлнэ.
2.4 Санхүүгийн шинжилгээ
Ирээдүйн мөнгөн урсгалын таамаглалыг ашиглан цэвэр үр ашиг буюу өгөөжийг тооцоолох нь
санхүүгийн шинжилгээний гол зорилго болно. Энэ зааварт Санхүүгийн Өнөөгийн Цэвэр Үнэ
(Financial Net Present Value (FNPV)) болон Санхүүгийн Өгөөжийн Дотоод Хувь (Financial Internal
Rate of Return (FRR)) өргөн хэрэглэгдэнэ. (Хөрөнгө оруулалтын зардлын болон үндэсний хөрөнгийн
(national capital) хувьд FNPV(C), FRR(C), FNPV (K) буюу FRR (K))
Энэ зааварт санхүүгийн өгөөжийг тооцоолохдоо хямдруулсан мөнгөн урсгалын аргыг (Discounted
Cash Flow, DCF) хэрэглэж байгаа нь дараахь үндэслэлтэй. Үүнд:



Зөвхөн орох гарах, мөнгөн урсгалыг харгалзана. (жишээ нь элэгдэл, нөөц сан нь мөнгөн
урсгалд хамаарахгүй);
Төслийн мөнгөн урсгалыг тооцоолохдоо өсөн нэмэгдэх аргыг хэрэглэнэ.
Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг нэгтгэхдээ буюу ирээдүйн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ
цэнийг тооцолохдоо зохимжтой санхүүгийн суурь буюу хямдруулалтын хүүг (financial
discount rate) ашиглана. (шигтгээг харна уу)
Шигтгээ: Санхүүгийн суурь буюу хямдруулалтын хүү
Санхүүгийн хямдруулалтын хүү нь хөрөнгийн алдагдсан бололцооны өртгийг харуулдаг. Мөнгөн урсгалыг
хямдруулахад хэрэглэх харьцуулалтын хүүг таамаглах онол, практикийн олон арга байдаг (Хавсралт B-г
харна уу).
Санхүүгийн шинжилгээ нь дэс дараалсан, нягт уялдаатай данснуудаас бүрдэнэ. (Зураг 2.1; 2.2) Үүнд:
1.
2.
3.
4.
Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал;
Үйл ажиллагааны нийт зардал, орлого;
Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж: FNPV(C) and FRR(C);
Санхүүжилтийн эх үүсвэр;
16

17. 5. Санхүүгийн тогтвортой байдал;
6. Үндэсний хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж: FNPV(K) and FRR(K);
1. Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал
3. Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж
FNPV (C)
2. Үйл ажиллагааны ний зардал, орлого
5. Санхүүгийн тогтвортой байдал
4. Санхүүжилтийн эх үүсвэр
6. Хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж FNPV (K)
Зураг 2.1 Санхүүгийн шинжилгээний бүтэц
FNPV (C)
Тогтвортой байдал
(Sustainability)
Газар
-
-
Барилга, байгууламж
-
-
Тоног төхөөрөмж
-
-
Онцгой засвар үйлчилгээ*
-
-
Тусгай зөвшөөрөл
-
-
Оюуны өмч
-
-
Үйлдвэрлэлийн өмнөх бусад зардал
-
-
Хөдлөх хөрөнгийн өөрчлөлт
- (+)
- (+)
Үлдэгдэл үнэ (Residual value)*
+
FNPV (K)
Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал
+
Үйл ажиллагааны нийт зардал
Бараа, түүхий эд
-
-
-
Ажиллах хүч
-
-
-
Цахилгаан
-
-
-
Засвар үйлчилгээ
-
-
-
Бусад зардал
-
-
Хүүгийн төлбөр
-
-
Зээлийн төлбөр
-
Захиргааны зардал
Татвар
Үйл ажиллагааны нийт орлого
Орлого Х
+
17
+
+

18. Орлого Ү
+
+
+
Хөрөнгийн эх үүсвэр
Орон нутгийн дэмжлэг
+
Төсөв
+
-
Үндэсний хувийн хөрөнгө оруулалт
+
-
Зээл
+
Тусламж
+
Бусад
+
Зураг 2.2 Санхүүгийн шинжилгээний ерөнхий загвар
2.4.1 Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал
Санхүүгийн шинжилгээний эхний алхам нь хөрөнгө оруулалтын нийт зардлын тооцоолол болно.
Ихэнхи дэд бүтцийн төслүүдийн хувьд 20 жилээр тооцоолдог бол үйлдвэрлэлийн төслийг 10
жилээр таамагладаг.
Төслүүд /салбараар/
Жил
Эрчим хүч
25
Байгаль орчин, ус
30
Төмөр зам
30
Авто зам
25
Нисэх буудал
25
Цахилгаан холбоо
15
Үйлдвэрлэл
10
Бусад үйлчилгээ
15
Жилийг тодорхойлсны дараа хөрөнгө оруулалтын зардлыг дараахь байдлаар ангилна (Хүснэгт 2.3г харах). Үүнд:
- Үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалт (fixed investment);
- Эхлэлтийн зардал;
- Эргэлтийн хөрөнгөд (working capital) орох өөрчлөлт;
2.4.1.1 Үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалт
Хөрөнгө оруулалтын нийт зардлын дийлэнхи хэсгийг бүрдүүлдэг үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө
оруулалтын талаархи мэдээллийг төслийн ТЭЗҮ-ийн судалгаанаас авна. Үндсэн хөрөнгийн дансны
үлдэгдэл үнийг (residual value) хамгийн сүүлийн жилийн үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалтын
зардлын дансанд эерэг тэмдэгтэйгээр буюу орлогоор (гарах бус орж ирэх мөнгөн урсгал) бүртгэнэ.
18

19. 2.4.1.2 Эхлэлтийн зардал
Төслийг эхлүүлэхтэй холбоотой зардлыг хөрөнгө оруулалтын нийт зардалд оруулж тооцоолно. Энэ
төрлийн зардалд судалгаа (ТЭЗҮ), зөвлөх үйлчилгээ, тусгай зөвшөөрөл, сургалт, хувьцаа
арилжаалах зэрэг үйл ажиллагаатай холбоотой гэх мэт зардлууд хамаарна.
2.4.1.3 Эргэлтийн хөрөнгөд орох өөрчлөлт
Зарим төслийн хувьд (үйлдвэрлэлийн салбар) урсгал зардлын хөрөнгө оруулалтад эзлэх хувь
өндөр байдаг. Эргэлтийн хөрөнгийн дүнгээс урсгал зардлыг хасж цэвэр эргэлтийн хөрөнгийг
тодорхойлж болох бөгөөд энэ нь тухайн жилийн хөрөнгө оруулалтын урсгал зардлыг харуулна.
Эргэлтийн хөрөнгө:
- Авлага;
- Бараа, түүхий эд;
- Бэлэн мөнгө;
Урсгал зардалд богино хугацаатай өр төлбөр хамаарна.
2.4.2 Үйл ажиллагааны нийт орлого, зардал
Үйл ажиллагааны нийт орлого, зардлыг тодорхойлох нь санхүүгийн шинжилгээ хийх 2 дахь алхам
болно.
2.4.2.1 Үйл ажиллагааны зардал
Худалдан авахаар төлөвлөгдөж буй бараа, үйлчилгээний өртгийг үйл ажиллагааны зардал гэнэ.
Бараа үйлчилгээ нь тухайн санхүүгийн жилд хэрэглэгддэг учраас хөрөнгө оруулалтын шинж
чанаргүй.
-
Үйлдвэрлэлийн шууд зардал (бараа үйлчилгээний хэрэглээ, ажиллах хүч, засвар үйлчилгээ,
бусад үйлдвэрлэлийн зардал);
- Захиргааны болон бусад зардал;
- Борлуулалт, түгээлтийн зардал;
Эдгээр бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн нийлбэр нь үйл ажиллагааны зардлын дийлэнхи хэсгийг
бүрдүүлдэг.
Харин хямдруулсан мөнгөн урсгалын аргачлалтай нийцэхгүй тул дараахь зардлуудыг оруулж
тооцоолохгүй. Үүнд:
- Элэгдэл (depreciation) (бодит мөнгөн гүйлгээ биш);
- Ирээдүйн зардлыг нөхөх нөөц сан (бараа, үйлчилгээний бодит хэрэглээ биш);
- Эрсдлийн сан;
Хүүгийн төлбөрийг хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэлийг (the performance of the investment FNPV(C))
тооцоолоход оруулж тооцдоггүй бол хөрөнгийн өгөөжийн шинжилгээнд (the return on capital
FNPV(K)) хамруулдаг. Татварыг санхүүгийн шинжилгээнд хамруулдаг боловч хөрөнгө оруулалт
болон хөрөнгийн өгөөжийн тооцоололд (FNPV(C) and FNPV(K)) оруулдаггүй.
2.4.2.2 Үйл ажиллагааны орлого
Хөрөнгө оруулалтын төсөл нь бараа, үйлчилгээний борлуулалтаас (ус, цахилгаан, замын хураамж
гэх мэт) орлого олж болно. Ирээдүйн орлогыг тооцоолхын тулд нийлүүлэхээр төлөвлөж буй
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг борлуулалтын үнээр үржүүлнэ.
Ирээдүйн орлогыг тооцоолохдоо дараахь зүйлийг харгалзахгүй. Үүнд:
-
Шилжүүлэг, татаас;
НӨАТ болон бусад шимтгэл хураамж. Эдгээр нь эргээд төсвийн орлого болдог.
19

20. 2.4.3 Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж
Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөжийн тооцоолол нь хөрөнгө оруулалтын зардал, үйл
ажиллагааны орлого, зарлагын талаархи мэдээллийг нэгтгэсний дараахь санхүүгийн шинжилгээ
болно.
Төслийн санхүүгийн гүйцэтгэлийг хэмжих үзүүлэлтүүд:
- Төслийн санхүүгийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ (FNPV);
- Санхүүгийн дотоод өгөөж (FRR);
FNPV нь тэгтэй тэнцэх нөхцлийг хангах хямдруулалтын хувийг (discount rate) төслийн санхүүгийн
өгөөжийн дотоод хувь гэнэ.
FNPV = ∑ [St / (1+FRR) t] = 0;
Илүү нарийвчилбал хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ (FNPV(C)) болон
өгөөжийн хувь нь (FRR(C)) хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэлийг (санхүүжилтийн эх үүсвэрээс
хамааралгүйгээр) хэмждэг. FNPV(C) нь мөнгөний нэгжээр илэрхийлэгдэх бөгөөд төслийн цар
хүрээнээс хамаардаг бол FRR(C) нь абсолут тоо бөгөөд төслийн цар хүрээнээс хамаарахгүй.
Санхүүгийн дотоод өгөөж нь төслийн үнэ цэнийн талаар бага мэдээлэл агуулдаг тул санхүүгийн
өнөөгийн цэвэр үнийг илүүтэйгээр өргөн хэрэглэдэг. (Хавсралт C-ээс нэмэлт мэдээллийг харах).
Төслийн үнэлгээч нь хөрөнгө оруулалтын ирээдүйн гүйцэтгэлийг бусад төслүүдтэй харьцуулахад
санхүүгийн өгөөжийн хувийг буюу FRR(C)-г хэрэглэдэг. Төслийн хөрөнгө оруулалтыг төсвийн
хөрөнгөөр санхүүжүүлэх эсэх шийдвэрийг гаргахад энэ тооцооллыг хэрэглэдэг. Өөрөөр хэлбэл
FRR(C) нь хэрэглэгдэж буй суурь хүүнээс (discount rate) бага эсвэл FNPV(C) нь сөрөг үзүүлэлттэй
20

21. тохиолдолд төслийн орлого нь зарлагаасаа бага байх учраас төсвийн санхүүжилт шаардагддаг.
Салбарын үнэ, тарифын бодлогоос хамаарч энэ нь дэд бүтцийн төслүүдэд илүү хамааралтай
байдаг.
2.4.4 Санхүүжилтийн эх үүсвэр
Төслийн нийт санхүүжилтийг тооцоолохын тулд төслийн санхүүгийн эх үүсвэрүүдийг төрөлжүүлэх
нь санхүүгийн шинжилгээний 4 дэх алхам болно. Үүнд:
-
Төсвийн санхүүжилт;
Үндэсний хувийн хөрөнгө оруулалт (жишээ нь ТХХТ дэх хувийн хөрөнгө);
Буцалтгүй тусламж;
Гадаадын хөнгөлттэй зээл;
Бусад эх үүсвэр (жишээ нь гадаад дотоодын арилжааны зээлийн эх үүсвэр);
Шигтгээ: Төр ба Хувийн хэвшлийн Түншлэл (ТХХТ)
Хэрэв хувийн хэвшлийг оролцуулах орон зай байвал ТХХТ нь хөрөнгө оруулалтын төслийг санхүүжүүлэх нэг
чухал хэрэгсэл болдог. Хувийн хөрөнгө оруулагчдын бизнесийн харилцан адилгүй сонирхол, эрсдлийн
талаархи эмээлт нь хувийн хөрөнгө оруулагчдыг татахад тулгардаг нэг томоохон саад болдог боловч
урамшууллын болзолтойгоор тэднийг хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтэд идэвхитэй оролцуулах бололцоотой
байдаг. Гэхдээ төрөөс шударга өрсөлдөөн, зах зээлд чөлөөтэй нэвтрэх, зохистой үнэ тариф зэрэг олон
нийтийн сонирхлыг төслийн бүх үе шатанд хамгаална.
Төслийн онцлогоос хамаарч ТХХТ-ийн олон хэлбэрүүд байдаг. Төслийн зөвшөөрөгдсөн зардалд шууд
нөлөөлөх учраас ТХХТ-ын эрх зүйн тогтолцоонд онцгой анхаарал хандуулах шаардлагатай. Жишээ нь хувийн
хэвшил дэх харьцангуй өндөр алдагдсан бололцооны зардлыг (opportunity cost) харгалзсаны үндсэн дээр
санхүүгийн шинжилгээнд хэрэглэгдэх санхүүгийн хямдруулалтын хувийг (financial discount rate) өндөрсгөж
болно. ТХХТ-ын хүрээнд төрийн түнш нь тухайн дэд бүтцийн төслийн өмчлөгч (ихэнхи тохиолдолд) боловч
оператор нь хувийн хэвшлийн төлөөлөгч байдаг. Иймд зардал ба өртгийг давхар тооцоолох алдаанаас
зайлсхийх үүднээс санхүүгийн шинжилгээг дан ганц дэд бүтцийн өмчлөгчийн зүгээс бус 2 талыг оролцуулсан
нэгдсэн санхүүгийн шинжилгээнд хамруулна.
(ТХХТ-ийн талаархи дэлгэрэнгүй мэдээллийн хавсралт G-ээс харна уу)
21

22. 2.4.5 Санхүүгийн тогтвортой байдал
Хэрэв хөрөнгө оруулалтын зардал, үйл ажиллагааны орлого, зардал болон санхүүжилтийн эх
үүсвэрийг тодорхойлсон бол одоо төслийн санхүүгийн чадамжийг тодорхойлох бололцоотой болж
байна.
Хэрэв төсөл нь ирээдүйд бэлэн мөнгөний хомсдолд орох эрсдэл байхгүй бол төслийг санхүүгийн
хувьд чадамжтай гэж үзнэ. Өөрөөр хэлбэл хэрэв төслийн он дамжсан хуримтлалаар бий болсон
мөнгөн урсгалын нийлбэр нь төслийн ашиглалтын бүх жилүүдэд эерэг үзүүлэлттэй бол төслийг
санхүүгийн чадамжтай гэж үзнэ.
22

23. 2.4.6 Хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж
Төсөл хэрэгжүүлэгчийн санхүүгийн гүйцэтгэлийг тодорхойлох нь хөрөнгийн санхүүгийн өгөөжийн
тооцооллын зорилт болдог. Хөрөнгө оруулалтын төслийн хэрэгжилтээс үүдэн төсөл хэрэгжүүлэгчид
орж ирэх хямдруулсан цэвэр мөнгөн урсгалын нийлбэрийг хөрөнгийн санхүүгийн өнөөгийн цэвэр
үнэ цэнэ (FNPV(K)) гэнэ. Харин хөрөнгийн санхүүгийн өгөөжийн хувь (FRR(K)) нь тухайн төсөл
хэрэгжүүлэгчдэд (төр болон хувийн хэвшлийг дамнасан) ногдох өгөөжийг тодорхойлдог.
23

24. 2.5 Эдийн засгийн шинжилгээ (Economic analysis)
Улс, бүс нутгийн эдийн засгийн хөгжилд оруулах төслийн хувь нэмрийг эдийн засгийн
шинжилгээгээр үнэлдэг. Харин санхүүгийн шинжилгээ нь тухайн төслөөс хөрөнгө оруулагч буюу
төслийн өмчлөгчид хамаарах төслийн гүйцэтгэлийг үнэлдэг. Гажуудалтай үнэ бус харин нийгмийн
алдагдсан бололцооны өртөг (social opportunity cost) дээр суурилсан нягтлан бодох бүртгэлийн
сүүдрийн үнийг (accounting shadow price) хэрэглэх нь энэ үнэлгээний үндсэн асуулга болдог.
Нийгмийн үйлчилгээ үзүүлэх нь чөлөөт зах зээлийн хувьд ашиггүй учраас нийгэмд хандсан зарим
үнэ өртөг нь нийгмийн бодит үнийг (жишээ нь нийгмийн алдагдсан бололцооны зардал буюу social
opportunity cost) бүрэн илэрхийлдэггүй. Жишээ нь монопол, олигопол зах зээл, худалдааны саад нь
бодит үнэ, өртгийг илэрхийлдэггүй. Төгс бус зах зээлийн болон төрийн үйлчилгээний бодлогын үнэ,
24