1. ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ
του Ιωάννη-Παναγιώτη Αμπελά
Ειδικότητα: Φιλόλογος
Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης
Γ΄ Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση
ο
Τμήμα 1 Μαθητές: 12 – Εκτιμώμενη Διάρκεια: 2 ώρες Ημερομηνία: 18-12-2012
1. Ταυτότητα Σχεδίου Διδασκαλίας
1.1 Τίτλος (Θέμα)– σχεδίου διδασκαλίας
Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια – Τα είδη της αρετής κατά τον Αριστοτέλη και η
ανατροπή της αριστοκρατικής αντίληψης
1.2 Εμπλεκόμενες γνωστικές περιοχές
Γνωστικό Αντικείμενο:
Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία, Γ΄ Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση
Ιδιαίτερη Περιοχή του Γνωστικού Αντικείμενου:
Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια σελ. 151-154,
Ενότητα 1η Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β 1, 1-3
Το συγκεκριμένο σχέδιο διδασκαλίας αποτελεί διδακτική πρόταση, με την οποία
επιχειρείται η εισαγωγική διδασκαλία στα αποσπάσματα του Φιλοσοφικού Λόγου
που προέρχονται από τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη.
Η πρώτη διδακτική ώρα στοχεύει στην κατανόηση των βασικών προβληματισμών
που οδήγησαν τον Αριστοτέλη στη συγγραφή των Ηθικών Νικομαχείων καθώς και
της σχέσης ευδαιμονίας – αρετής – ψυχής.
Η δεύτερη διδακτική ώρα αφορά την ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου
αξιοποιώντας τη δομολειτουργική λειτουργία της γλώσσας.
Συμβατότητα με ΑΠΣ και ΔΕΠΠΣ:
Το συγκεκριμένο σχέδιο διδασκαλίας βρίσκεται σε συμβατότητα με το ΑΠΣ του
μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας, στο Λύκειο, εφόσον
εντάσσεται στην καθορισμένη διδακτέα και εξεταστέα ύλη των Πανελλαδικών
Εξετάσεων όπως αυτή ορίζεται σχετικά στο ΦΕΚ 2156/2012 Τεύχος Β΄.
Δεδομένου ότι δεν υπάρχει ΔΕΠΠΣ για την εκπαίδευση στο Λύκειο αυτή επαφίεται
στην ευρηματικότητα και στη διάθεση του φιλολόγου αλλά και στην προσφορά του
εκάστοτε διδακτικού/γνωστικού αντικειμένου.

2. 1.3 Σκοπός και προτεινόμενοι στόχοι του σχεδίου διδασκαλίας
Γενικός σκοπός (της διδασκαλίας του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών από
πρωτότυπο και ειδικότερα των Ηθικών Νικομαχείων):
1. Να επιτευχθούν οι γενικοί μορφωτικοί-ανθρωπιστικοί σκοποί του μαθήματος
με τη μελέτη σε βάθος από το πρωτότυπο επιλεγμένων κειμένων της αρχαίας
ελληνικής λογοτεχνίας, και ειδικότερα φιλοσοφικών κειμένων.
2. Να διευρυνθεί και να βαθύνει η γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, ενός
από τα βασικότερα στοιχεία του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, αλλά και του
κυριότερου φορέα του.
3. Να κατανοηθεί από τους μαθητές ότι ο προτιμότερος τρόπος ζωής, που οδηγεί
στην ευδαιμονία του ατόμου και του συνόλου είναι ο κατ’ ἀρετήν. Άρα αυτός
κατά τον Αριστοτέλη πρέπει να είναι ο απώτερος σκοπός κάθε μορφής
πολιτεύματος (σύνδεση Ηθικών Νικομαχείων και Πολιτικών).
4. Να προχωρήσουν οι μαθητές σε συσχετισμούς και συγκρίσεις πλατωνικών και
αριστοτελικών θέσεων.
Ειδικότεροι στόχοι (γνωστικοί – μαθησιακοί – αξιακοί) που προτείνονται
1η διδακτική ώρα
Εισαγωγή σελ. 151-154
Οι μαθητές προτείνεται:
α) Να κατανοήσουν ό,τι απασχόλησε τον Αριστοτέλη στο Α΄ Βιβλίο των Ηθικών
Νικομαχείων και ειδικότερα:
 το πώς εντάσσονται οι αριστοτελικοί προβληματισμοί στον αρχαιοελληνικό
στοχασμό για την έννοια της ευδαιμονίας,
 το πώς εξελίσσονται αυτοί οι προβληματισμοί (από τη μοιρολατρική στην
ενεργητική αντίληψη για την ανθρώπινη ευτυχία)
 τη σύνδεση μεταξύ της «εὐδαιμονίας» «ἀρετῆς» και «ψυχῆς»
 τον αριστοτελικό καταμερισμό της ψυχής (σε αντιδιαστολή με εκείνον του
Πλάτωνα)
Ἠθικὰ Νικομάχεια, Β 1-3 (Γλωσσική επεξεργασία)
α) Να προσλάβουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο στην ολότητά του και όχι ως
άθροισμα ανεξάρτητων στοιχείων που τυχαία συνυπάρχουν.
β) Να κατανοήσουν την ιδιαιτερότητα της γλώσσας και το επιστημονικό ύφος του
Αριστοτέλη στους τομείς του λεξιλογίου, μορφολογίας και σύνταξης με αφορμή το
σχετικό απόσπασμα.
γ) Να αντιδιαστείλουν τον λόγο του Αριστοτέλη με τον ποιητικό λόγο του Πλάτωνα.

3. 2η διδακτική ώρα
Ἠθικὰ Νικομάχεια, Β 1-3 (Ερμηνευτική προσέγγιση)
Οι μαθητές προτείνεται:
Να συνειδητοποιήσουν ότι η αρετή διαφοροποιείται από την ευδαιμονία, αλλά
οι δύο έννοιες συνδέονται μεταξύ τους με σχέση μέσου και σκοπού·
Να κατανοήσουν την έννοια της αρετής και των ειδών της·
Να παρακολουθήσουν την εκτύλιξη της σκέψης του Αριστοτέλη στην εξέταση
της ηθικής ως φιλοσοφικού κλάδου, να σχολιάσουν τον τρόπο απόδειξης και
τεκμηρίωσης των αριστοτελικών θέσεων και να επισημάνουν την επαγωγική
συλλογιστική πορεία σκέψης του φιλοσόφου·
Να ερμηνεύσουν τη συσσώρευση αποφατικών διατυπώσεων στην αποδεικτική
πορεία σκέψης του Αριστοτέλη·
Να εντοπίσουν την διαφοροποίηση του Αριστοτέλη από τις αριστοκρατικές
αντιλήψεις για την αρετή και να διερωτηθούν για τη σχέση της ανθρώπινης
φύσης με την ηθική αρετή·
Να προβληματιστούν για τον τρόπο γένεσης και ανάπτυξης της ηθικής αρετής·
Να κατανοήσουν βασικούς όρους της αριστοτελικής φιλοσοφίας, όπως αυτοί
που εμφανίζονται στο απόσπασμα.
Επίσης
Να καλλιεργήσουν την κριτική σκέψη τους, ωθούμενοι να προβαίνουν σε
αφαιρετικούς συλλογισμούς ερμηνείας των συλλογισμών του Αριστοτέλη·
Να αναπτύξουν σε προφορικό λόγο προβληματισμούς σχετικά με τη δυνατότητα
της ηθικής βελτίωσης του ανθρώπου·
Να απορρίψουν απόψεις που θέτουν φραγμούς και διαχωριστικές γραμμές
μεταξύ των ανθρώπων επικαλούμενες ζητήματα «φύσης».
Αξιοποίηση των ΤΠΕ
Για την υλοποίηση του συγκεκριμένου σχεδίου διδασκαλίας θα
αξιοποιηθούν οι δυνατότητες που προσφέρει ο διαδραστικός πίνακας (καταγραφή
σημειώσεων σε διαγραμματική μορφή, αναπαραγωγή και εκτύπωση αυτών των
σημειώσεων σε μορφή pdf ώστε να είναι εφικτή η ενσωμάτωσή τους στο υλικό των
μαθήματος το οποίο αναρτάται και σε ψηφιακή μορφή).
Επιπλέον όλο το υποστηρικτικό υλικό του μαθήματος διατίθεται στους
μαθητές τόσο σε έντυπη όσο και σε ηλεκτρονική μορφή με αξιοποίηση του
ιστότοπου του καθηγητή (https://sites.google.com/site/akismbelas)

4. 1.4 Προτεινόμενη Εκπαιδευτική μέθοδος
Η διδακτική-μαθησιακή μέθοδος, που εδώ προτείνεται και υιοθετείται,
αποτελεί συνδυασμό επιμέρους τεχνικών, όπως η ολιστική θεώρηση της γνώσης, η
αξιοποίηση κατάλληλων και στοχευμένων ερωτήσεων, που θα εκμαιεύσουν τις
αντίστοιχες απαντήσεις, η ανακαλυπτική μάθηση αλλά και η αξιοποίηση της
προγενέστερης γνώσης.
Βασική βέβαια μέθοδος παραμένει η ερμηνευτική, με την οποία επιχειρείται
να έρθουν οι μαθητές σε επικοινωνία με την ουσία της πνευματικής δημιουργίας
του Αριστοτέλη. Ο καθηγητής παρέχει λεξιλογικές και μορφολογικές διευκρινίσεις
στον βαθμό που αυτές εξυπηρετούν τη βαθύτερη κατανόηση του αποσπάσματος
(κυρίως την 1η διδακτική ώρα) συνεξετάζοντας συστηματικά τους μορφολογικούς
εκφραστικούς τρόπους με τα συγκεκριμένα κάθε φορά νοηματικά περιεχόμενα
στην αδιάσπαστη συνέχειά τους (με έμφαση την 2η διδακτική ώρα).
Σχετικά με τη διδασκαλία της Εισαγωγής στα Ηθικά Νικομάχεια
προτείνονται: η αξιοποίηση προγενέστερης γνώσης (εποικοδομισμός), η χρήση
εννοιολογικού χάρτη, η αξιοποίηση κατευθυνόμενων ερωτήσεων καθώς και η
χρήση πλαγιότιτλων στις επιμέρους παραγράφους.
1.5 Εκτιμώμενη διάρκεια (2 συνεχείς διδακτικές ώρες)
1η διδακτική ώρα
Διδασκαλία Εισαγωγής σελ. 151-153 30΄
Γλωσσική-υφολογική επεξεργασία αποσπάσματος 15΄
2η διδακτική ώρα
Ερμηνευτική και νοηματική προσέγγιση του αποσπάσματος 45΄

5. 2. Ανάπτυξη σχεδίου διδασκαλίας
ΦΑΣΕΙΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ
1η διδακτική ώρα
Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια
Α΄ φάση διδασκαλίας: Ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος των μαθητών
(αφόρμηση) και σύνδεση των στοιχείων της αφόρμησης με τις εισαγωγικές
πληροφορίες για τα Ηθικά Νικομάχεια. (5΄)
Με δεδομένο ότι οι μαθητές είχαν διδαχθεί στο πλαίσιο του μαθήματος
«Αρχές Φιλοσοφίας» διάφορες ηθικές θεωρίες καλούνται να φέρουν στη μνήμη
τους σχετικές αναφορές γενικότερα για τον κλάδο της ηθικής και ειδικότερα για τον
Αριστοτέλη και τη σημασία του χαρακτήρα της ορθότητας της ηθικής πράξης.
Β΄ φάση διδασκαλίας: Προσφορά της νέας προς κατάκτηση γνώσης [ως προς την
Εισαγωγή του σχολικού βιβλίου]. (10΄)
Κατ’ αρχάς παρουσιάζονται με τη μορφή εννοιολογικού χάρτη οι κυριότεροι
όροι που εμπεριέχονται στις σελίδες 151-153 προκειμένου να αποσαφηνιστούν:
εὐδαιμονία, ἐπιστήμη-τέχνη, εὐβουλία, εὐτυχία, ἀρετή, ψυχή, λόγον ἔχον μέρος,
ἄλογον μέρος, ἐπιθυμητικόν, διανοητκή ἀρετή, ἠθική ἀρετή. Πολύτιμη βοηθός σε
κάποιες περιπτώσεις η αναζήτηση της ετυμολογίας των όρων1 από τους μαθητές
με τη χρήση ομορρίζων. Ενδεικτικά αναφέρουμε:
εὐδαιμονία < εὖ + δαίμων < δαίομαι=διαιρώ, διαμοιράζω, διανέμω πβ. συν-δαι-τυ-
μών, παν-δαισ-ία
ἐπιστήμη < ἐπίσταμαι= γνωρίζω καλά
τέχνη < τέκτων πβ. τίκτω, τέκνο, τόκος, τοκετός
εὐβουλία < εὖ + βούλομαι πβ. βουλή, βούληση, βουλεύω, βουλευτής
εὐτυχία < εὖ +τυγχάνω
ἀρετή < ἀραρίσκω= συνάπτω, συνδέω, τακτοποιώ πβ. αρμός, άρθρο, αριθμός,
αρετή, άριστος
ἐπιθυμητικόν < ἐπὶ + θυμός < θύω=φέρομαι ορμητικά, μαίνομαι ή θύω= βγάζω
καπνό – θυσιάζω
διανοητική < διά + νοῦς
ἠθική < ἔθος
Επίσης αποσαφηνίζεται η θέση στην πορεία της αρχαίας φιλοσοφίας των
προσωκρατικών (Ηράκλειτος, Δημόκριτος), του σοφιστή Πρωταγόρα, του Πλάτωνα
1
Οι ετυμολογικές ερμηνείες που παραθέτουμε βασίζονται στο Ετυμολογικό Λεξικό της Αρχαίας
Ελληνικής του Hoffman (1959) και στο Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ.
Μπαμπινιώτη (2010)

6. και τέλος του Αριστοτέλη. Κρίνουμε σκόπιμο να αξιοποιηθούν τα συγκεκριμένα
χωρία που παρατίθενται στο σχολικό βιβλίο προκειμένου οι μαθητές να
αντιληφθούν με τρόπο άμεσο και ανακαλυπτικό τα σχετικά νοήματα.
Ειδικότερα παραθέτουμε τα εξής αποσπάσματα:
τὸ δὲ μάθημά ἐστιν εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ οἰκίαν
διοικοῖ, καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ
πράττειν καὶ λέγειν (Πρωταγόρας)
ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων (Ηράκλειτος)
εὐδαιμονίη ψυχῆς καὶ κακοδαιμονίη
εὐδαιμονίη οὐκ ἐν βοσκήμασιν οἰκεῖ οὐδὲ ἐν χρυσῷ· ψυχὴ οἰκητήριον δαίμονος
(Δημόκριτος)
Οὐχ ἡμᾶς δαίμων λήξεται, ἀλλὰ δαίμονα αἱρήσεσθε (…) Αἰτία ἑλομένου· θεὸς
ἀναίτιος (Πλάτων)2
ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργεια τις κατ’ ἀρετὴν τελείαν
εὐδαιμονία ἐστὶ τὸ ἀκρότατον παντῶν τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν (Αριστοτέλης)
Γ΄ φάση διδασκαλίας: Επεξεργασία των αποσπασμάτων – Ερμηνεία – Ανασύνθεση
των πληροφοριών – Διατύπωση και καταγραφή πλαγιότιτλων στις παραγράφους
του σχολικού βιβλίου. (15΄)
Προχωρώντας στη μαθησιακή και διδακτική διαδικασία παροτρύνουμε τους
μαθητές να αξιολογήσουν και σχολιάσουν τα παραπάνω αποσπάσματα δίνοντας
έμφαση στη διαφοροποίηση που παρατηρείται με την εξέλιξη της φιλοσοφικής
σκέψης. Ο καθηγητής αναδιατυπώνει τις σκέψεις των μαθητών, τις επιβεβαιώνει σε
σχέση με το σχολικό βιβλίο και οργανώνει τις πληροφορίες ζητώντας από τους
μαθητές να διατυπώσουν και να καταγράψουν σχετικούς πλαγιότιτλους. π.χ.
ορισμός της ευδαιμονίας κατά Αριστοτέλη (δύο ορισμοί), ορισμός της ευβουλίας,
ορισμός της ευτυχίας, ο όρος ευδαιμονία και η σημασιολογική εξέλιξη του
συγκεκριμένου όρου, το βασικό θέμα των Ηθικών Νικομαχείων, η διάκριση της
ψυχής κατά Αριστοτέλη. Στο σημείο αυτό μπορούν να δοθούν και ερωτήσεις που
έχουν ζητηθεί στις Πανελλαδικές εξετάσεις, αλλά και συμβουλές για την καλύτερη
διατύπωση κάποιων δυσνόητων σημείων του κειμένου που υπάρχουν στο σχολικό
βιβλίο. π.χ. Πώς οδηγήθηκε ο Αριστοτέλης στην τριμερή διαίρεση της ψυχής; ή Τι
γνωρίζετε για την τριμερή «διαίρεση» της ψυχής του Αριστοτέλη, και ποια η σχέση
2
Θεωρούμε ότι αυτή η αναφορά αποκαθιστά στη συνείδηση των μαθητών ότι ήδη ο Πλάτων πριν
από τον Αριστοτέλη είχε αμφισβητήσει τη μοιρολατρική αντίληψη.

7. του κάθε μέρους με τις αρετές; Ποια είναι η άποψη του Δημόκριτου για την
ευδαιμονία; κλπ.
Ἠθικὰ Νικομάχεια Β1, 1-3
Δ΄ Φάση της διδασκαλίας: Γλωσσική επεξεργασία του αποσπάσματος –
Συντακτική διευθέτηση – Νεοελληνική απόδοση (15΄)
Στα υπόλοιπα 15΄ της 1ης διδακτικής ώρας γίνεται η γλωσσική επεξεργασία
του αποσπάσματος ώστε να επιτευχθούν οι διδακτικοί στόχοι που αναφέρθηκαν
παραπάνω. Ειδικότερα:
Αξιοποιείται το λεξιλόγιο που υπάρχει στο σχολικό βιβλίο καθώς είναι επαρκές
για τη γλωσσική κατανόηση. Θα μπορούσε να επισημανθούν επιπλέον:
οὔσης = επειδή είναι (αιτιολογική μετοχή, γενική απόλυτη)
οὐκ ἂν ἐθισθείη = δεν είναι δυνατόν να συνηθίσει (δυνητική ευκτική = θα +
παρατατικός, είναι δυνατόν να..., μπορεί να..., θα μπορέσει να...)
οὐθὲν = παράλληλος τύπος του οὐδὲν
οἷον = για παράδειγμα
Για τη λέξη ἔθος προτείνεται να αποφευχθεί η απόδοση με νεοελληνικούς
όρους όπως εθισμός, συνήθεια διότι είναι φορτισμένες μάλλον με αρνητικό
περιεχόμενο.
Ο καθηγητής μετά την πρώτη ανάγνωση εξομαλύνει τη συντακτική σειρά των
λέξεων και προτείνει μία νεοελληνική απόδοση του απόσπασματος
αναζητώντας και εναλλακτικές διατυπώσεις από τους μαθητές.
Οι μαθητές αποφαίνονται για το ύφος του Αριστοτέλη το οποίο είναι
στοχαστικό, λιτό, σαφές και ακριβές, καθώς κυριαρχεί η αντικειμενική και
εναργής επιχειρηματολογία και ο επιστημονικός λόγος. Ο Αριστοτέλης
αποφεύγει σκόπιμα τον ποιητικό λόγο (π.χ. του Πλάτωνα), διότι πίστευε ότι η
αναζήτηση της αλήθειας υπηρετείται αυστηρά από τη λιτότητα και τη σαφήνεια.
Έτσι παρατηρούμε ότι τα σχήματα λόγου δεν είναι ιδιαίτερα συχνά, ενώ αραιή
είναι η χρήση επιθέτων. Ωστόσο η συσσώρευση αρνήσεων είναι αξιοσημείωτη
στο σημείο που θέλει ο φιλόσοφος να τονίσει την αδυναμία της αλλαγής της
φυσικής κατάστασης.

8. 2η διδακτική ώρα
Ε΄ φάση διδασκαλίας: Ερμηνευτική επεξεργασία του αποσπάσματος (40΄)
Οι μαθητές καλούνται αρχικά να εντοπίσουν και να διατυπώσουν με δικά
τους λόγια τον βασικό συλλογισμό του Αριστοτέλη. Πιο συγκεκριμένα να διακρίνουν
τις προκείμενες και το συμπέρασμα, να τον χαρακτηρίσουν ως προς τη συλλογιστική
του πορεία (παραγωγική ή επαγωγική) και να αποφανθούν για την εγκυρότητα και
την ορθότητά του. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί α) στην απόδειξη της πρώτης
προκείμενης που βασίζεται στην ετυμολογία της λέξης ἠθικὸς και στη σχέση
ανάμεσα στο λέγεσθαι και το εἶναι β) στη χρήση των εμπειρικών παραδειγμάτων.
Στη συνέχεια προχωρώντας στην ερμηνευτική προσέγγιση του
αποσπάσματος η διδασκαλία προτείνεται να επικεντρωθεί στα ακόλουθα:
στη σύνδεση με τα όσα έχουν αναφερθεί στο πρώτο βιβλίο των Ηθικών
Νικομαχείων· κάτι που επιβάλλει και η παρουσία του δὴ στην αρχή του
αποσπάσματος.
στην αποσαφήνιση του χαρακτήρα των ἠθικῶν και διανοητικῶν ἀρετῶν,
αξιοποιώντας:
α) στοιχεία που παρουσιάστηκαν στην Εισαγωγή του σχολικού βιβλίου την
προηγούμενη διδακτική ώρα,
β) στοιχεία που αναδεικνύονται μέσα από το κείμενο «ἡ μὲν διανοητικὴ ἐκ
διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν, διόπερ ἐμπερίας δεῖται καὶ
χρόνου», «ἡ δ’ ἡθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται», και
γ) τους προβληματισμούς που θέτει το πρώτο ερώτημα του σχολικού
βιβλίου στη σελίδα 157.
στην ανάδειξη της φιλοσοφικής σημασίας που έχει η αριστοτελική άποψη
περί αρετής και ἔθους σε αντιπαραβολή με ανάλογες, αλλά όχι ταυτόσημες
απόψεις περί αρετής: «η αρετή είναι γνώση», «οὐδεὶς ἑκὼν κακός»
(Σωκράτης), του Πλάτωνα (γνώση του Αγαθού, βελτίστας φύσεις),
αριστοκρατικές αντιλήψεις περί φυὰν κλπ. Είναι αναγκαίο οι μαθητές να
συνειδητοποιήσουν τη διαφορετικότητα της αριστοτελικής θέσης, αλλά και
την επικαιρότητά της.
στην επισήμανση και εξήγηση των όρων της αριστοτελικής φιλοσοφίας που
απαντούν στο κείμενο π.χ. γένεσις, αὔξησις, ἔθος, φύσις,
τέλος<τελειουμένοις κλπ
ΣΤ΄ Φάση διδασκαλίας: Συνολική επανεκτίμηση του κειμένου (5΄)
Ολοκληρώνοντας τη διδασκαλία ο καθηγητής επιχειρεί μία σύντομη
ανακεφαλαίωση των βασικών στοιχείων που παρουσιάστηκαν και καταγράφτηκαν
διαγραμματικά με την αξιοποίηση του διαδραστικού πίνακα. Τέλος αναθέτει τις
όποιες εργασίες για το σπίτι γραπτές και προφορικές.

9. ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ – ΤΕΧΝΙΚΕΣ
Το παραπάνω σχέδιο διδασκαλίας βασίζεται στο σύνολό του σε περισσότερες της
μίας αρχές και θεωρίες μάθησης και διδασκαλίας:
 Συνδέεται με την επίλυση προβλήματος, στον βαθμό που το απόσπασμα
παρουσιάζεται ως «σύστημα» μίας συλλογιστικής επαγωγικής διαδικασίας.
 Υιοθετεί τις αρχές της ανακαλυπτικής μάθησης, εφόσον προσπαθεί να
μειώσει την έτοιμη γνώση με βάση κριτήρια δομολειτουργικά.
 Βασίζεται στην τεχνική του καθοδηγούμενου διαλόγου και της χρήσης των
κατάλληλα επιλεγμένων, στοχευμένων ερωτήσεων συμβάλλοντας στην
εξοικονόμηση του διδακτικού χρόνου.
 Χαρακτηρίζεται από κειμενοκεντρική προσέγγιση.
ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Τα «εργαλεία» τα οποία παρέχονται κυρίως στους μαθητές είναι το σχολικό βιβλίο,
οι προσωπικές σημειώσεις που έχει συγγράψει ο καθηγητής για τη διευκόλυνση
των μαθητών ενόψει των απαιτήσεων των Πανελλαδικών Εξετάσεων προκειμένου
να μελετήσουν κατ’οίκον, καθώς και οι σημειώσεις κατά την πορεία της
διδασκαλίας που καταγράφονται με διαδραστικό τρόπο.

10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
 Γεωργούλη Κ.Δ., Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, εκδόσεις Παπαδήμα,
Αθήνα 1994
 Düring I., O Αριστοτέλης – Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, τόμος
Β, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994
 Επιμορφωτικό Υλικό Μείζονος Προγράμματος Επιμόρφωσης:
http://www.epimorfosi.edu.gr/images/stories/ebook-
epimorfotes/filologoi/pe02.pdf
 Ιγνατιάδη Γ.Μ., «Αριστοτέλη: Ηθικά Νικομάχεια» σε Φιλόλογο, τ. 19 -20,
Μάρτιος 1980
 Καραμανώλης Γ., «Η σχέση ηθικής αρετής και φρόνησης στην αριστοτελική
ηθική», σε Υπόμνημα, τ. 9, Ιούνιος 2009
 Kenny A., Η Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης,
Νεφέλη, Αθήνα 2005
 Κούτρα Δ., Η Πρακτική Φιλοσοφία του Αριστοτέλους, Αθήνα 1986
 Λυπουρλή Δ.., Αριστοτέλης Ηθικά Νικομάχεια, Εισαγωγή – μετάφραση –
σχόλια, Εκδόσεις Ζήτρος
 Λυπουρλή Δ. – Μωραΐτου Δ., «Αριστοτέλης» σε Βιβλίο του Καθηγητή για τον
Φιλοσοφικό Λόγο, ΟΕΔΒ 2004
 Πελεγρίνη Θ., Αρχές Φιλοσοφίας, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1999
 Ross W.D., Αριστοτέλης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993
 Τσάτσου Κ., Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, εκδόσεις Εστία,
Αθήνα 1970
 ΥΠΕΠΘ - ΚΕΕ, Αξιολόγηση των μαθητών στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία
(Γ΄ Λυκείου – Θεωρητική Κατεύθυνση), Φιλοσοφικός Λόγος, Τεύχος Β΄,
Αθήνα 1999
 Ψηφιακά Εκπαιδευτικά Βοηθήματα, Αρχαία Ελληνικά Φιλοσοφικός Λόγος,
http://www.study4exams.gr/anc_greek/index.php
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Ακολουθεί το πρόσθετο διδακτικό υλικό που σχετίζεται με τη συγκεκριμένη
ενότητα και αποτελεί μέρος των σημειώσεων που διαθέτει ο καθηγητής στους
μαθητές (https://sites.google.com/site/akisambelas/g-lykeiou/archaia-ellenika)

11. Ενότητα 1 η - Ηθικά Νικομάχεια Β1, 1-3 Διανοητική και ηθική αρετή.
Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή;
ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Διττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς Επειδή, λοιπόν, η αρετή είναι δύο ειδών,
μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς, ἡ η διανοητική και η ηθική, από τη μία η
διανοητική (αρετή) κατά κύριο λόγο
μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ χρωστάει και τη γένεσή της (προέλευσή)
διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν της και την αύξησή της στη διδασκαλία,
γι’ αυτό έχει ανάγκη από πείρα και χρόνο,
καὶ τὴν αὔξησιν, διόπερ ἐμπειρίας
ενώ απ’ την άλλη η ηθική (αρετή) είναι
δεῖται καὶ χρόνου, ἡ δ’ ἠθικὴ ἐξ αποτέλεσμα έθους, απ’ όπου και το όνομά
ἔθους περιγίνεται, ὅθεν καὶ τοὔνομα της έχει πάρει που παρουσιάζει μικρή
διαφορά από τη λέξη έθος. Από αυτό
ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ επομένως γίνεται φανερό ότι καμιά από
ἔθους. Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ
φύσεως· πραγματικά τίποτα απ’ όσα είναι
τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν
από τη φύση εφοδιασμένο με κάποιες
ἐγγίνεται· οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ιδιότητες δεν μπορεί να συνηθίσει σε κάτι
ὄντων ἄλλως ἐθίζεται, οἷον ὁ λίθος διαφορετικό, όπως για παράδειγμα η
πέτρα που από τη φύση της κινείται προς
φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν τα κάτω, δεν μπορεί να συνηθίσει να
ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ’ ἂν κινείται προς τα πάνω, ακόμα κι αν
μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω χιλιάδες φορές ρίχνοντάς την κάποιος
προς τα πάνω προσπαθεί να τη συνηθίσει
ῥιπτῶν, οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω, οὐδ’ ἄλλο σ’ αυτό, ούτε η φωτιά προς τα κάτω, ούτε
οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως τίποτε άλλο από τα πράγματα, που
γεννιούνται από τη φύση με μιαν
ἂν ἐθισθείη. Οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε
ορισμένη ιδιότητα, είναι δυνατό να
παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, αποκτήσει διαφορετικές συνήθειες.
ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῑν δέξασθαι Επομένως, οι αρετές δεν υπάρχουν μέσα
μας ούτε σύμφωνα με τη φύση ούτε
αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ αντίθετα στη φύση, αλλά σ’ εμάς που
ἔθους. έχουμε έμφυτα την ιδιότητα να τις
δεχτούμε, αλλά και που τελειοποιούμαστε
σ’ αυτές με τη διαδικασία του έθους.

12. Ερμηνευτικά σχόλια
Σύνδεση με τα προηγούμενα:
Κατά τον Αριστοτέλη η εὐδαιμονία , σύμφωνα με τον ορισμό στο τέλος
του Α΄ βιβλίου, είναι ἐνέργεια ψυχῆς τις κατ’ ἀρετὴν τελείαν, δηλαδή η
ευδαιμονία δημιουργείται, εφόσον τίθεται σε ενέργεια η δυναμικότητα της
ψυχής και κατορθώνει να αποδίδει ο άνθρωπος κάθε τι που είναι
προορισμένος να αποδώσει 3. Εφόσον, όμως, η ευδαιμονία είναι μια
δραστηριότητα (ενέργεια) σύμφωνη προς την αρετή, ο Αριστοτέλης επιχειρεί
να αναλύσει τον χαρακτήρα της αρετής 4. Στην πραγματικότητα τα Ἠθικὰ
Νικομάχεια είναι, σχεδόν στο σύνολό τους, μια διεξοδικότερη δ ιερεύνηση
του ενδιαφέροντος αυτού θέματος (μέχρι το τέλος του βιβλίου 6).
διττῆς: Η «διαίρεσις» της ψυχής κατά Αριστοτέλη καταλήγει να είναι
τριμερής:
1. το καθαρά ἄλογον μέρος της ψυχής
2. το καθαρά λόγον ἔχον μέρος της ψυχής
3. το ἐνδιάμεσον μέρος που μετέχει και στα δύο μέρη
Η διαίρεση των αρετών είναι διττή, αφού αυτές ανταποκρίνονται στο 2ο και
στο 3ο μέρος της ψυχής.
δὴ: Ανακεφαλαίωση για να προχωρήσει τη νέα του σκέψη.
Η διάκριση των αρετών κατά Αριστοτέλη
διανοητικῆς - ἠθικῆς: Οι αρετές κατά τον Αριστοτέλη διακρίνονται σε δύο
κατηγορίες:
α) στις αρετές του καθαυτού έλλογου στοιχείου και
3
Γεωργούλη Κ.Δ., Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1994, σ. 306
4
Ross W.D., Αριστοτέλης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993, σ. 272

13. β) στις αρετές του ενδιάμεσου στοιχείου, οι αρετές του νου και του
χαρακτήρα αντίστοιχα.
 ἡ διανοητικὴ.... ἐκ διδασκαλίας...ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου: Το ζήτημα
του κατά πόσο είναι διδακτή η «αρετή» έχει ήδη απασχολήσει την
ελληνική διανόηση. [δες και επιχειρήματα Πρωταγόρα] Η θέση του
Αριστοτέλη είναι ότι οι διανοητικές αρετές (σοφία, σύνεση, φρόνηση)
που αναφέρονται στο έλλογο μέρος της ψυχής, προϋποθέτουν τη
διδασκαλία σε πρώτη φάση, που συνεπάγεται:
1. χρόνο για να πραγματοποιηθεί η διδασκαλία
2. πείρα που αποκτά ο διδασκόμενος, άρα και πάλι χρόνο.
Επομένως, υπεύθυνος για την απόκτηση της διανοητικής αρετής είναι o
δάσκαλος που τη διδάσκει, ώστε ο μαθητής να γίνει φορέας γνώσεων
δηλ. «σοφός» 5.
 ἡ δ’ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται: Οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα του
έθους, του εθισμού και της συνήθειας τον ανθρώπου, που με την
επανάληψη ενός ορισμένου τρόπου συμπεριφοράς αποκτά την ανάλογη
αρετή. Βέβαια, η επανάληψη του έθους που διαπλάσσει το ήθος, δεν
πρέπει να νοηθεί εδώ μηχανικά. Υπάρχει μέσα μας η ικανότητα να
αποκτήσουμε τις αρετές, αλλά αυτή η ικανότητα πρέπει να αναπτυχθεί
με την πρακτική διὰ τοῦ ἔθους 6.
Αποτέλεσμα της αριστοτελικής αντίληψης περί ηθικής αρετής είναι να
προϋποτίθεται σε απόλυτο βαθμό η θέληση του ατόμου να «εθισθεί»
σιγά σιγά (πάλι επομένως σε μια όχι μικρή διάρκεια χρόνου) σ’ έναν
ορισμένο τρόπο συμπεριφοράς. Το βάρος στην περίπτωση της ηθικής
αρετής πέφτει όχι στον δάσκαλο, αλλά στον «ασκούμενο», αφού στην
περίπτωση αυτή το παν εξαρτάται από την προαίρεσιν την προσωπική
δηλαδή επιλογή του ατόμου, ενώ επιπλέον είναι θέμα συνεχούς
άσκησης. Η ηθική επομένως κατά τον Αριστοτέλη μετακινείται από τον
5
Λυπουρλή Δ. – Μωραΐτου Δ., «Αριστοτέλης» σε Βιβλίο του Καθηγητή για τον Φιλοσοφικό Λόγο,
ΟΕΔΒ, σ. 126
6
Ross W.D., ό.π., σ. 273

14. θεωρητικό λόγο στην πράξη, αφού «ἀγαθὸς» (φορέας της αρετής) γίνεται
όποιος έχει: 1) θέληση, 2) επιμονή για άσκηση 7.
Η φιλοσοφική σημασία της αριστοτελικής θέσης
 Η αρετή είναι ζήτημα μόνο γνώσης;
Ο Αριστοτέλης δεν λησμονούσε τη βασική σωκρατική θέση ότι η
αρετή είναι γνώση, αλλά δεν μπορούσε να τη δεχτεί όπως είχ ε διατυπωθεί.
Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι στην ηθική δεν μπορούμε να ξεκινούμε, όπως
έκανε ο Πλάτων, από τη γενική παράσταση της Ιδέας του Αγαθού. Για τον
Αριστοτέλη η αγαθότητα, η ηθικότητα, η αρετή γεννιούνται από την
αλληλεπίδραση του πνευματικού, διανοητικού και του ηθικού στοιχείου 8.
Είναι βαθύτατη πίστη του Αριστοτέλη ότι το ήθος (ο χαρακτήρας) εξαρτάται
σε απόλυτο βαθμό από το έθος (εθισμός, συνήθεια) αποκλείοντας τη
«φύση» που δεν εξαρτάται από εμάς, ενώ θεωρεί ότι η διδαχή (ο λόγος) δεν
φέρνει αποτέλεσμα σε όλους. Προς το τέλος των Ηθικών Νικομαχείων (Κ 9.
1179b 20 εξ.) μιλώντας για το πόσο δύσκολο είναι να εγκαθιδρυθεί ἦθος
εὐγενὲς καὶ ὡς ἀληθῶς φιλόκαλον στις ψυχές των νέων, θυμάται τις
διάφορες απόψεις που διατυπώθηκαν για το πώς γίνονται ενάρετο ι οι
άνθρωποι, για να καταλήξει στο τέλος να αποκλείσει και τη φύση, και τη
διδαχή και να τονίσει τη σημασία που έχει να «καλλιεργηθεί» τοῖς ἤθεσι
δηλαδή με σύστημα και με υπομονή. Πάντως, μια τέτοια αντίληψη
συναντάται και στον Πλάτωνα: ἐμφύεται πᾶσι... τὸ πᾶν ἦθος διὰ ἔθος
(Νόμοι 792e l-2), που σημαίνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει κάποια
ψυχικά χαρακτηριστικά ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του 9.
 Η σχέση της αρετής με τη «φύση».
οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται: Απόρριψη της
αριστοκρατικής διδασκαλίας ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης . (Στον Όμηρο
εκφράζεται η αντίληψη ότι η ικανότητα ενός ανθρώπου οφείλεται και στη
7
Λυπουρλή – Μωραΐτου, ό.π., σ. 126
8
Düring I., O Αριστοτέλης – Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, τόμος Β, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994,
σσ. 209-10
9
Λυπουρλή – Μωραΐτου, ό.π., σ. 124

15. μάθηση, αλλά κυρίως στη δωρεά κάποιας θεότητας. Στον Πίνδαρο έχουμε
τον χαρακτηρισμό ότι τὸ δὲ φυὰ κράτιστον ἅπαν, δηλαδή ότι πάνω απ’ όλα
βρίσκονται τα χαρίσματα που έχει δωρίσει η φύση στον άνθρωπο.) Επίσης,
στον Πλάτωνα η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου
βίου. Η αντίληψη σύμφωνα με την οποία αξιόλογος είναι μόνο ο άνθρωπος
που έχει φυάν, δεν έχει πια την έγκριση τον Αριστοτέλη 10. [Πάντως, και για
τον τελευταίο ο στόχος της ύψιστης μορφής της ευδαιμονίας για τον απλό
άνθρωπο ή τον δούλο είναι ανέφικτος, για τον δούλο το άριστο είναι να
αποτελεί ένα ζωντανό εργαλείο. Από αυτή την άποψη η ηθική του
Αριστοτέλη είναι κατά βάση αριστοκρατική ηθική 11.]
ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε: Αποτελούσε συνήθεια των αρχαίων Ελλήνων να
ετυμολογήσουν, να βρουν την αληθινή σημασία των λέξεων . Βέβαια δεν
απέφευγαν τα λάθη στις ετυμολογικές τους προσπάθειες, αποτέλεσμα της
άγνοιας των νόμων που διέπουν τη λειτουργία της γλώσσας. Στη
συγκεκριμένη περίπτωση ο ετυμολογικός συσχετισμός είναι σωστός . Αυτές
οι ετυμολογικές προσπάθειες φανερώνουν την επιθυμία για ανακάλυψη της
πραγματικής σημασίας των λέξεων. Λανθασμένες ερμηνείες, όμως,
συμπαρέσυραν σε λανθασμένους συλλογισμούς, αφού ο Αριστοτέλης έδινε
οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις, που αποτελούσε και καθοριστικό
κριτήριο στη διαμόρφωση των συλλογισμών και στην εξαγωγή των
συμπερασμάτων. Ο Αριστοτέλης πίστευε στην ταυτότητα λέγεσθαι = εἶναι 12 .
Oἷοv ὁ λίθος: Ο Αριστοτέλης δεν περιορίζεται μόνο σε θεωρητική στήριξη
των σκέψεων του, αλλά καταφεύγει και σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Δεν
θα ήταν υπερβολή να λέγαμε ότι κανένας άλλος φιλόσοφος δεν έκανε τα
απλά δεδομένα της εμπειρίας αφετηρία για τη σκέψη στον βαθμό που το
έκανε ο Αριστοτέλης. Συχνά ένα μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι
γι’ αυτόν ικανοποιητική βάση για να προχωρήσει σε μία θεωρία με
συνέπειες μεγάλης σημασίας. Αφού λοιπόν πρώτος, στην πραγματικότητα, ο
10
Λυπουρλή – Μωραΐτου, ό.π., σσ. 124-5
11
Ross W.D., ό.π., σσ. 341-3, Düring I., ό.π., σ. 208
12
Λυπουρλή– Μωραΐτου, ό.π., σ. 127

16. Αριστοτέλης εισήγαγε την εμπειρική μέθοδο στις φυσικές επιστήμες, δεν
αισθάνθηκε ύστερα κανένα δισταγμό να μεταφέρει τις εμπειρικές
παρατηρήσεις του και στον χώρο της πιο καθαρής φιλοσοφικής=θεωρητικής
σκέψης 13.
ἄνω κάτω: Έμφαση (με τη χρησιμοποίηση των συγκεκριμένων επιρρημάτων)
στην αξεπέραστη απόσταση που χωρίζει την φύση και την αλλαγή
συνήθειας.
μυριάκις: Το ποσοτικό επίρρημα τονίζει τη μεγάλη προσπάθεια ή μάλλον το
αδύνατο του εθισμού στα φυσικά φαινόμενα.
Οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων: Επαγωγικά λειτουργώντας ο
Αριστοτέλης γενικεύει τα λεγόμενά του. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η
συσσώρευση αρνήσεων, που τονίζει την αδυναμία αλλαγής της φυσικής
συνήθειας.
οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν: Οι αρετές στον άνθρωπο δεν είναι ούτε
φυσικές (φύσει) ούτε αφύσικες (παρὰ φύσιν). Ο εθισμός μολονότι δεν
υπάρχει στη φύση, δεν είναι κάτι ενάντιο σ’ αυτή, αλλά ουσιαστικά τη
συμπληρώνει και την υπηρετεί, αφού μας δίνει τη δυνατότητα να
αναπτύξουμε τις προδιαθέσεις μας σ’ ενέργειες. Το κείμενο ολοκληρώνεται
με γενικό συμπέρασμα που μοιάζει, αλλά δεν είναι, αντιφατικό, ότι οι
ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αλλά ούτε και αντίθετα
προς αυτή.
Κατά τον φιλόσοφο, η άσκηση της αρετής είναι δυνατότητα
(πεφυκόσι) και όχι χαρακτηριστικό, δοσμένη στον άνθρωπο από τη φύσ η.
Επομένως, ο ίδιος είναι ο μόνος υπεύθυνος για το αν θα φτάσει στην αρετή
βελτιώνοντας αδιάλειπτα τη συμπεριφορά του, διαμορφώνοντας τον
χαρακτήρα του, το ήθος του. Η δυνατότητα που του δίνει η φύση μπορεί να
γίνει πραγματικότητα, μόνο αν ο άνθρωπος το επιλέξει και το επιδιώξει με
προσωπικό αγώνα και άσκηση. Έτσι ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η κατάκτηση
13
Λυπουρλή Δ.., Αριστοτέλης Ηθικά Νικομάχεια, Εισαγωγή – μετάφραση – σχόλια, Εκδόσεις Ζήτρος
σ. 305

17. της ηθικής αρετής από τον άνθρωπο εξαρτάται από την προαίρεση, την
προσωπική επιλογή του. Επιπλέον, η παρατακτική, αντιθετική σύνδεση των
μετοχών «πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ
ἔθους» προετοιμάζει την αναφορά στο χαρακτηριστικό ζεύγος των
αριστοτελικών εννοιών «δυνάμει και ἐνεργείᾳ» οι οποίες αναφέρονται στην
επόμενη ενότητα (2 η ενότητα) 14.
τελειουμένοις: Η ηθική του Αριστοτέλη εναρμονίζεται πλήρως με τη
φιλοσοφία του για το τέλος. Για τον Αριστοτέλη τέλος σημαίνει ότι όλα
τείνουν στην τελείωσή τους· το τέλος συμπεριλαμβάνει και τη διαδικασία
μέσα απ’ την οποία φτάνει και την τέλεια μορφή του. ‘Όλα αναπτύσσονται
τεiνοντας σ’ ένα σημείο κορύφωσης: ἀρετὴ τελείωσίς τις τότε γὰρ ὅτι
μάλιστα κατὰ φύσιν (Φυσ. Η 3, 246α 13) 15. Η ηθική του είναι σαφώς
τελολογική. Η ηθικότητα έγκειται σε ορισμένες πράξεις που γίνονται, όχι
επειδή είναι ορθές καθαυτές, αλλά επειδή θα μας φέρουν πιο κοντά στο
ανθρώπινο αγαθό 16.
Ο βασικός συλλογισμός
1 η προκείμενη: ἡ δ’ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται (Η ηθική αρετή
δημιουργείται παρά μόνο με τον εθισμό.)
προς ενίσχυση: Η ετυμολογική συγγένεια μεταξύ ἤθους και ἔθους
2 η προκείμενη: Οὐδὲν τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται (Όλα τα πράγματα
που είναι φτιαγμένα απ’ τη φύση έχουν συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς
που δεν αλλάζει σε καμιά περίπτωση ακόμα κι έντονου εθισμού.)
προς ενίσχυση: Παραδείγματα – επαγωγική διαδικασία
Συμπέρασμα: οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται / (Οὔτ’ ἄρα
φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταὶ)
Η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.
14
http://www.study4exams.gr/anc_greek/course/view.php?id=128
15
Düring I., ό.π., σ. 207
16
Ross W.D., ό.π., σ. 266

18. Στο κείμενο αυτό παρατηρούμε ότι το ύφος του Αριστοτέλη είναι
στοχαστικό, λιτό, σαφές και ακριβές. Κυριαρχεί η αντικειμενική και εναργής
επιχειρηματολογία και ο επιστημονικός λόγος. Αποφεύγει σκόπιμα τον
ποιητικό λόγο, διότι πίστευε ότι η αναζήτηση της αλήθειας υπηρετείται
αυστηρά από τη λιτότητα και τη σαφήνεια. Έτσι, τα σχήματα λόγου δεν είναι
ιδιαίτερα συχνά.
Ερμηνευτικές ερωτήσεις 17
1. Ποια είδη αρετής διακρίνει ο Αριστοτέλης, σε ποιο μέρος της ψυχής
ανήκει κάθε είδος και από ποιους παράγοντες εξαρτάται η ανάπτυξή του
καθενός; (πρ)
2. Ποια σχέση έχουν με τις ηθικές αρετές η φύση και το έθος; Να δώσετε το
εννοιολογικό περιεχόμενο των όρων. (γρ)
3. Να επισημάνετε στο κείμενο τις λέξεις που εκφράζουν όρους της
αριστοτελικής φιλοσοφίας και να δώσετε το εννοιολογικό τους
περιεχόμενο. (πρ)
17
Οι ερμηνευτικές ερωτήσεις και οι λεξιλογικές ασκήσεις προέρχονται από το Κριτήριο Αξιολόγησης
του ΚΕΕ για το μάθημα του «Φιλοσοφικού Λόγου».

19. Λεξιλογικές ασκήσεις
1. Να συνδέσετε τα ρήματα της στήλης Α με τις ετυμολογικά συγγενείς τους
λέξεις που βρίσκονται στη στήλη Β. Δύο λέξεις της στήλης Β
περισσεύουν.
Α Β
περιγίγνομαι άδεια
ἔχω δοχείο
φέρομαι αγενής
παρεκκλίνω ευφυϊα
πέφυκα ένδεια
δέχομαι δίφρος
δέομαι ενοχή
κλίτος
παράκληση
2. παρεκκλίνω: Να συνθέσετε το απλό ρήμα με τις προθέσεις εν, από, συν,
κατά, και να σχηματίσετε τα αντίστοιχα παρασύνθετα ουσιαστικά στη
νέα ελληνική.
3. ἔθος: α) Να δώσετε δύο ομόρριζα ρήματα στην αρχαία ελληνική και να
γράψετε τη σημασία τους β) Να δώσετε δύο ομόρριζα ουσιαστικά της
λέξης στη νέα ελληνική.
4. Να δώσετε αντώνυμα των λέξεων στην αρχαία ελληνική: ἀρετή, γένεσις,
πλεῖον, αὔξησις, ἐμπειρία.
5. Να γράψετε σύνθετες λέξεις της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό τις
λέξεις λίθος, πυρ (πέντε σύνθετες για καθεμιά).