17.03.2023 1

Dasturlash tillari oylik reytingi
17.03.2023 2

Zamonaviy ma’lumotlar bazasi
17.03.2023 3

17.03.2023 4

Ma’lumotlar bazasi tarixi
17.03.2023 5

Ma’lumotlar bazasining maqsadi, vazifalari va asosiy
tushunchalari.
REJA
1. Axborot tizimlari tushunchasi
2. Ma`lumotlar bazasi
3. Asosiy tushunchalar va ta`riflar.
17.03.2023 6
17.03.2023

Ma’lumot va axborot
tushunchasi
 Ma’lumot – qayta ishlanmagan tartiblangan simvollar
to’plami
 Axborot – So’rovlar asosida qayta ishlangan va talab
qilingan hamda ma’noga ega ma’lumotlar to’plami
17.03.2023 7

Ma’lumotlar bazasi ?
Turli ma’lumotlarni
yig’ilgan joyi
MB turli joylarda
saqlanishi mumkin
 Telefon kitobi
 Sotib olish ruyxati
 Bajariladigan ishlar ruyxati
 Turli xisobotlar
 Facebook yoki Telegramdagi
do’stlar, kontaktlar
 …….
 ……..
 Qog’ozda
 Komyuterda
 Yodda
 Powerpoint, Excel va boshq.
 Dastur yoki sahifadagi Izoh
berish joyida
 ……
 ……
17.03.2023 8

Axborot tizmlari tushunchasi
Ko`pgina masalalarni yechish asosida axborotlarni
qayta ishlash yotadi. Axborotlarni qayta ishlashni
yengillashtirish maqsadida avtomatlashtirilgan axborot
tizimlari yaratiladi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari deb shunday
tizimlarga aytiladiki, ularning tarkibida texnik vositalar,
jumaladan shaxsiy kompyuterlar ishtirok etadi. Axborot
tizimlari deb keng ma`noda axborotlarni qayta ishlaydigan
ixtiyoriy tizimni tushunish mumkin. Tadbiq etish sohasiga
qarab axborot tizimlarni ishlab chiqarish, ta`lim, sog`liqni
saqlash, harbiy va boshqa soha tizimlariga ajratish mumkin.
9
17.03.2023

Axborot tizimlarini maqsadli ishlatilishiga qarab
bir qancha kategoriyalarga bo`lish mumkin.
 Ma`lumot beruvchi tizim
 Qidiruv tizimi
 Boshqaruv tizimi
 va boshqa tizimlar. Bularning barchasi avtomatlashtirilgan
axborot tizimi bo`la oladi.
Axborot tizimlari asosida ma`lumotlar bazasi(MB)
yotadi. MB deganda ma`lumotlarni shunday o`zaro
bog`lanishi tushiniladiki, u mashina xotirasida saqlanib,
maxsus ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimining
dasturtiy vositasi yo`rdamida to`ldirilishi, o`zgartirilishi va
takomillashtirilishi mumkin.
17.03.2023
10

Axborot tizimining apparat va dasturiy
qismi
Axborotni
kiritish
Axborotni
qayta
ishlash
Axborotni
uzatish
Teskari
aloqa
Boshqa
tizimlar
Axborotlarni tashqi
va ichki manbalardan
kiritish uchun xizmat
qiladi
Kiritilgan
axborotlarni qulay
ko'rinishga keltirish
va qayta ishlash
uchun xizmat qiladi
Mijozlarga va boshqa
tizimlarga
axborotlarni etkazib
berish uchun xizmat
qiladi
Kiritilgan
axborotlarni qayta
ishlash uchun
jamiyat a'zolari
tomonidan
kiritiladigan
ma'lumotlar

Axborotni
kiritish
Axborotni
qayta
ishlash
Axborotni
uzatish
Teskari
aloqa
Boshqa
tizimlar
MB

Aniq ma’lumotlarni (masalani) hal qilishda inson real
dunyoni u yoki bu sohasi bilan cheklanadi. Bunday hollarda
faqat ba’zi bir ob’ektlarni o‘rganishgina qiziqish uyg‘otadi.
Bunday ob’ektlarni majmuasini predmet soxa deyiladi.
Ob’ekt – bu ixtiyoriy predmet, xodisa, tushuncha
yoki jarayondir.
Ma’lumot – bu uni ma’nosiga e’tibor bermay
qaraladigan ixtiyoriy simvollar to‘plamidir.
O‘zaro bog‘langan ma’lumotlar ma’lumotlar tizimi
deyiladi.
Barcha ob’ektlar atributlari bilan xarakterlanadi.
Masalan, ob’yekt sifatida fakultet, kutubxona, kompyuter va
boshqalarni qarash mumkin.
13
17.03.2023

Jumladan, kompyuter ob’ektini atributlari sifatida
hisoblash tezligi, operativ xotira xajmi, o‘lchamlari va
boshqalarni ko‘rish mumkin. Atributlarda saqlanadigan
xabarlar ma’lumotlarni qiymatlari deyiladi.
Ma’lumotlarni nomlangan eng kichik birligi
ma’lumot elementidir. U ko‘pincha maydon deb aytiladi va
bayt va bitlardan tashkil topadi. Ma’lumotlar agregati
ma’lumot elementini nomlangan to‘plamidir.
MB administratori deyilganda birorta shaxs yoki bir necha
shaxslardan iborat bo‘lgan va MB sini loyihalash, uzatish va
samarador ishlashini ta’minlovchidir.
14
17.03.2023

 Ma`lumotlar bazasi – Ma`lum masalaga yoki biror faoliyatga
taaluqli o`zaro bog`langan va alohida ko`rinishda tashkil etilgan
ma`lumotlar.
 MB ma`lumotlarini xususiyatlari:
 to`liqlik;
 aktuallik;
 qulaylik;
 To`g`ri tashkil etish.
 Ma`lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur
ta`minotidan iborat avtomatlashtirilgan tizim.

Ma`lumotlar banki
 Hisoblash tizimi;
 Ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (МBBT);
 Bir yoki bir nechta ma`lumotlar bazasi (МB);
 Dasturlar to`plami (МB dasturlari).
Ma`lumotlar banki quyidagilarni o`z ichiga oluvchi
axborot tizimlarini zamonaviy ko`rinishi hisoblanadi:

 Qarama – qarshi bo`lmasligi;
 Xatosiz bo`lishi;
 Yaxlit bo`lishi.
Ma`lumotlar bazasi axborotlarni saqlash, hamda ma`lumotlarga
qulay va tezkor murojatni ta`minlab beradi. U ma`lum qoidalar
bo`yicha tashkil etilgan har xil xarakterdagi ma`lumotlar
to`plamidan iborat
MB dagi axborotlar quyidagicha bo`lishi kerak:

MB ma`lumotlarini qayta
ishlash masalalari
 MB yaratish;
 MB o`zgartirish;
 MB yangilash;
 МB tartiblash;
 МB ma`lumotlarni qidirish;
 МB fayl ko`rinishda diskda saqlash;
 МB diskdan yuklash;
 Hisobotlar yaratish va bosmaga chiqarish.

Ma’lumotlar banki (MBn) tushunchasi ikki xil talqin
etiladi.
1. Hozirgi kunda ma’lumotlar markazlashmagan
holda SHK yordamida qayta ishlanadi. Ilgari ular alohida
xonalarda joylashgan EHMlarda markazlashgan holda qayta
ishlangan. EHMlariga axborotlar tashqi qurilmalar orqali
kelib to‘plangan. Ma’lumotlar bazasi markazlashgani
hisobiga ularni ma’lumotlar banki deb atashgan. Bunda
ma’lumotlarga murojat etish ishchi stansiyalardan
markazlashgan xolda tashkil etilgan va shuning uchun
ma’lumotlar banki bilan ma’lumotlar bazasi tushunchalari
o‘rtasida farq qilingan.
19
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi bilan ma’lumotlar
banki tushunchasi ham mavjud

Xozirgi kunda ko`p xollarda ma`lumotlar
bazasi markazlashmagan xolda tashkil qilinmoqda. Shuning
uchun ma`lumotlar banki va ma`lumotlar bazasi sinonim
so`zlar sifatida ham ishlatiladi.
2. Boshqacha talqinda ma’lumotlar banki deyilganda
ma`lumotlar bazasi uni boshqarish tizimi(MBBT)
tushuniladi.
MB ni ishlatish afzalliklari:
 Ixchamligi;
 Axborotlarni qayta ishlash tezligini oshishi;
 Kam mehnat sarfi;
 Har doim yangi axborot olish imkoniyati mavjudligi;
 Ma’lumotlarni ortiqchaligini kamayishi va boshqalar.
20
17.03.2023

MB Turlari
 Bitta foydalanuvchi
ma'lumotlar bazasi: Bitta
foydalanuvchi tomonidan
bazaga murojat qilishi sifatida
yaratilgan
 Agar bitta foydalanuvchi
uchun ma'lumotlar bazasi
tizimi bir nechta
foydalanuvchilar uchun
ishlatilsa, ikkita muammoni
hal qilish kerak: Ma'lumotlar
buzilishi, ishlashi va tezlik.
17.03.2023 21
Yagona MB
User 1 User N
User 2

MB Turlari
 Bitta foydalanuvchi
ma'lumotlar bazasi: agar 50
dan kam foydalanuvchi bo'lsa,
bu ma'lumotlar bazasi ishchi
guruhlar bazasi deb ataladi,
 Agar foydalanuvchilar soni 50
dan katta bo'lsa, u korxona
ma'lumotlar bazasi deb
ataladi.
17.03.2023 22
Ko’p
foydalanuvchi
MB
User A User N
User B

Kompyuterlar va Ma’lumotlar
bazasi
Amazon.com Sotib olish ruyxati
 Mahsulot harakati, Narxi,
Kredit karta, foydalanuvchi
malumotlari
 Asosiy etibor xavfsizlikka
qaratilgan
 Malumotlar kompaniya
uchun juda muhim
xisoblanadi
 Sotib olinadigan ruyxat
 5-20 malumotlar tushunarli
ko’rinishda keltiriladi
 Xavsizlik muhim emas
17.03.2023 23

Ma’lumotlarni boshqarish tizimi
(Database management system)
 Foydalanuvchilarga ma’lumotlarni yaratish, saqlash,
o’zgartirish va uzatishni boshqarish uchun maxsus
ishlatiladigan dastur.
 Katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlashni
yengillashtirish
 Xafsizlikni ta’minlash
 Zaxira (Backups)
 Ma’lumotlarni Import/Export qilish
 Boshqa dastur bilan muloqatni ta’minlash
17.03.2023 24

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi
(Database management system)
Ma’lumotlar bazasi, MBBT tizimi yordamida
ma’lumotlarni yaratish, saqlash, o’zgartirish va uzatish
funktsiyasini bajaradi.
17.03.2023 25
Amazon.com Ma’lumotlar bazasi diagrammasi

C.R.U.D.
C – Create –Yaratish
R – Read – O’qish
U – Update – O’zgartirish
D – Delete – O’chirish
Ushbu asosiy operatsiyalar asosida ma’lumotlar qayta ishlanadi
17.03.2023 26

Ma’lumotlar bazasi turlari
O’zaro munosabatdagi
ma’lumotlar
Munosabatda bo’lmagan
ma’lumotlar (NoSQL)
 Ma’lumotlarni bitta yoki bir
necha jadvallarga joylashishini
ta’shkillashtirish
 Har bir jadval ustun va
qatorlardan tashkil topgan
 Har bir qatorning unikal
identifikatori mavjud
 A’nanaviy jadvalda turli
ma’lumotlarni saqlashni
tashkillashtirish
 Xujjatlar(JSON, XML, va
boshq )
 Grafik va diagrammalar
 Ozgaruvchan jadval
17.03.2023 27

Ma’lumotlar bazasi (Misol)
 Musiqa sotuvchi elektron dokondagi mavjud
mahsulotlarni saqlashni modellashtirish
 Artist
 Yaratgan qo’shiqlari va albomi
 ……
 ……
17.03.2023 28

Bitta faylda CSV formatda
saqlash
 Ma’lumotlarni ajratilgan holda saqlash (Comma
Separated Variable).
 Har bir atributga alohida qator yaratilib saqlanadi
 Har gal dastur orqali ma’lumot o’zgartirilmoqchi bo’lsa
file chaqiriladi va o’zgartiriladi
17.03.2023 29

CSV Formatida ma’lumot
saqlash
17.03.2023 30

Ma'lumotlar bazasini loyihalash
 Ma'lumotlar bazasini loyihalashning asosiy bosqichlari
 Kontseptual (infologik) dizayn (loyihalash)
 Mantiqiy (datalogik) dizayn
 Fizik dizayn
17.03.2023 31

Ulman-Chen notasiyasining mohiyat-aloqa
modeli elementlari
17.03.2023 32
Yordamida ob’ektlar belgilanadi.
Yordamida ob’ekt atributlari belgilanadi. Ular
ob’ektlar bilan yo`nalishsiz chiziqlar yordamida
birlashtiriladi
Yordamida ob’ektlar orasidagi aloqalarni
belgilaymiz.
Bunda birga ko`p bog`langan A va V
orasida V ga qaratib yo`nalgan yo`nalishli
chiziq bilan ko`rsatiladi, ya’ni 1:N.
Agar A va V ob’ektlar o`rtasida N:1
bog`lanish bo`lsa, strelka A ga qarab
yo`naltiriladi.
Ko`pga – ko`p bog`lanish N:M A va V ob’ektlar
o`rtasida M: N bo`lsa, ularni ulovchi chiziq orqa
li bog`lanadi.
A va V orasida 1:1 bog`lanish bo`lsa,
yo`nalishsiz chiziq bilan bog`laymiz.

Foydali qazilma boyitish zavodi predmet sohasi uchun
mohiyat – aloqa modeli
17.03.2023 33