Ród TALKO-HRYNCEWICZ

Ród TALKO-HRYNCEWICZ
„wieczność umarłych dotąd trwa, dokąd pamięcią się im płaci”. Wisława Szymborska Saga rodu Talko-Hryncewicz
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 2 z 54
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 3 z 54 SPIS TREŚCI RÓD TALKO-HRYNCEWICZ HERBU IŁGOWSKI .......................................................................... 4 ETYMOLOGIA NAZWISKA ........................................................................................................ 5 ORIGO IMIENIA ICHMOŚCIÓW JPANÓW HRYNCEWICZÓW .................................................... 6 POTOMKOWIE ALEKSANDRA TALKO-HRYNCEWICZA.............................................................10 POTOMKOWIE PAWŁA TALKO-HRYNCEWICZA........................................................................10 ALEKSANDER I MICHAŁ – KSIĘŻA DOMINIKANIE ...................................................................11 RAFAŁ JAN TALKO-HRYNCEWICZ..........................................................................................12 JÓZEF TALKO-HRYNCEWICZ I JEGO POTOMKOWIE .............................................................12 Linia Jana syna Józefa i Potrncjany z domu SZYMANOWSKA ................................................12 Franciszek syna Jana, wnuk Józefa, prawnuk Pawła ...............................................................16 POTOMKOWIE FRANCISZKA TALKO-HRYNCEWICZA ..............................................................17 LINIA JANA LUDWIKA .............................................................................................................18 Linia Ludwika syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP .....................................................18 Linia Józefa syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP........................................................21 Linia Juliana syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP .......................................................21 Linia Dominika syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP ...................................................28 LINIA ANTONIEGO ..................................................................................................................30 Linia Szymona Tadeusza syna Antoniego...............................................................................30 Linia Wincentego syna Antoniego ..........................................................................................30 LINIA STANISŁAWA.................................................................................................................30 Linia Michała syna Stanisława i Barbary z domu BELKOWICZ.................................................30 Linia Wiktora syna Stanisława i Barbary z domu BELKOWICZ .................................................31 GNIAZDO RODOWE - IŁGÓW .....................................................................................................31 WSPÓŁCZESNY IŁGÓW ..........................................................................................................34 DZIEDZICE (POSESORZY) IŁGOWA........................................................................................38 ZAKOŃCZENIE ...........................................................................................................................40 NIEWŁAŚCIWA CHRONOLOGIA..............................................................................................40 NIEWŁAŚCIWY HERB .............................................................................................................40 NIEWŁAŚCIWE NAZWISKO .....................................................................................................42 LEPSI I GORSI HRYNCEWICZE...............................................................................................43 NAZWISKO HRYNCEWICZ W WSPÓŁCZESNEJ POLSCE .......................................................47 Analiza porównawcza za okres 1988-2001 .............................................................................50 DRZEWO GENEALOGICZNE RODU TALKO-HRYNCEWICZ.....................................................53
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 4 z 54 RÓD TALKO-HRYNCEWICZHERBU IŁGOWSKI Ród HRYNCEWICZÓW vel TALKO-HRYNCEWICZÓW przypisywany jest do herbu Iłgowski, a jako gniazdo rodowe podaje się Iłgów (lit. Ilguva) leżący obecnie na Litwie w okręgu mariampolskim, w rejonie szakowskim, w gminie Kruki. Adam Boniecki w „Herbarzu polskim” jako protoplastę tego rodu wymienia Pawła TALKO-HRYNCEWICZA posesora dóbr Kujże w powiecie lidzkim, który w 1635 roku procesował się o grunty – w sprawie tej świadczyli inni Hryncewiczowie: Wojciech i Aleksy. W niektórych źródłach (np. Minkowski, Wielcy Polacy… lub „wikitree”) podaje się, że Paweł był synem Wojciecha, wnukiem Mikołaja, prawnukiem Piotra i praprawnukiem Mikołaja.1 Herb Iłgowski według A. Bonieckiego Herb Iłgowski według Gajla 1 http://www.wikitree.com/wiki/Talko-Hryncewicz-9
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 5 z 54 Herb Iłgowski Niesiecki wywodzi od „Jędrzeja męża rycerskiego i brata jego Iwana, ciwuna wieświańskiego, posła żmudzkiego księstwa 1569 roku, ciwuna twerskiego w 1631 roku.” 2 Opisując, porównuje do herbu Abdank „na którego środku stoi strzała bez piór do góry żeleźcem, pierścień na niej taki, jak owo stawiają, gdy do pierścienia gonią; na hełmie trzy pióra strusie. Okol. fol. 350 rozumie, że Abdank i strzała koloru białego, a pierścień czerwony.” 3 Do tego herbu należy ród Hryniewiczów – być może są oni skoligaceni z Hryncewiczami. „Talko” to przydomek przyjęty przez Hryncewiczów – tak przynajmniej podaje Seweryn hr. Uruski w swoim „Herbarzu szlachty polskiej”. 4 Według potomka tego rodu – prof. Juliana TALKO-HRYNCEWICZA, na Litwie herbem Iłgowski oprócz jego rodziny pieczętowali się Aleksandrowicze, Iwanowscy, Karniccy. W XIX wieku oprócz herbu Iłgowski, spotykamy rodziny Hryncewiczów pieczętujące się herbami: Lubicz, Przyjaciel oraz Przeginia. ETYMOLOGIA NAZWISKA Zdaniem profesora Kazimierza Rymunta i innych badaczy (Ewa Szczodruch), nazwisko HRYNCEWICZ występuje w Polsce od 1635 roku i znajduje się w grupie nazwisk pochodzących od imienia Grzegorz, notowanego w Polsce od średniowiecza ( XII w.), które pochodzi od greckiego „gregorios”, czyli gorliwy, czuwający.5 Cytowany w kolejnych rozdziałach potomek rodu Hryńcewiczów uważa jednak, że jego nazwisko wywodzi się od nazwania praprzodka Hryńko, które to nazwanie wywodzi się od nazwy odmiejscowej Hryńkowo. Nazwisko (nazwanie, herb) „Iłgowski” zdaniem Jana Aleksandra Karłowicza, nie może być bezpośrednio kojarzone z apelatywem „ilgas” , ponieważ pochodzi od nazwy osobowej „Ilgas” lub od odpowiadającej im nazwie miejscowości np. „Iłgów”.6 Z powyższego wynika, 2 K.Łodzia-Czarniecki, Herbarz polski podług Niesieckiego, tom I, s.629, Gniezno 1875-1881 3 Ibidem, s.44 4 S.Uruski, Rodzina, herbarz szlachty polskiej, tom V, s.212, Warszawa 1908 5 K.Rymut, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno - etymologiczny, Kraków 1999 6 J. Karłowicz, Kilka słow o nazwiskach litewskich, „ Prace Filologiczne“, t. II,1887, s. 587
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 6 z 54 że Hryncewicze Iłgowscy mogą swoje nazwanie wywodzić od nazwy odmiejscowej (miejscowości) Iłgów. ORIGO IMIENIA ICHMOŚCIÓW JPANÓW HRYNCEWICZÓW Dzięki wspomnieniom potomka rodu Hryncewiczów możemy odtworzyć genealogię tego rodu od średniowiecza do drugiej połowy XVIII wieku. W artykule pt. „Przyczynek do historii rodów szlacheckich na Litwie”, opublikowanym w miesięczniku „Litwa i Ruś” redagowanym przez Jana Obsta, wraz z wspomnieniami odnajdujemy „Origo Imienia Ichmościów JPanów Hryncewiczów” sporządzone przez brata pradziada profesora Juliana TALKO-HRYNCEWICZ – ks. Ludwika HRYNCEWICZA. Profesor wspomina: „pamiętam, przed pół wiekiem, z lat jeszcze dziecinnych zwitek papierów, przechowywanych troskliwie przez pradziadów, dziadów i ojców moich, w starym nadniemeńskim dworze w Iłgowie. Dziad mój Jan, szambelen za czasów Stanisława Augusta i poseł na ostatni sejm Wielkiego Księstwa Warszawskiego w roku 1807 z (powiatu) Mariampolskiego i tegoż roku w drodze do Warszawy zmarły, z wielkim pietyzmem zbierał wszystkie dokumenty, pamiątki i portrety rodzinne do Iłgowa. Wśród papierów, stamtąd pochodzących, przechowuję rękopis z roku 1769 pożółkły i uszkodzony, pisany dobrze i językiem poprawnym, lecz pismem miejscami zatartym i nieczytelnym, a kopię tego rękopisu przy niniejszym podaję. Jest to rodowód Hryncewiczów, spisany według tradycji rodzinnej od czasów legendowych, następnie od XVI aż do połowy XVIII wieku, przez ks. Ludwika Hryncewicza, regenta O.O. Dominikanów w Wilnie, starca już wówczas podeszłego, zmarłego wkrótce w tymże klasztorze. Był on starszym bratem pradziada mego w linii prostej, Franciszka, starosty upickiego. Na swym pokoleniu autor zakańcza rodowód i pod nim kładzie swój podpis. Fakta w nim podane i dalszy opis stwierdza późniejszy Dekret Deputacji Wywodowej Wileńskiej z roku 1833 czerwca 20 dnia. Przepisując rękopis do druku, zachowałem w nim pisownię autora, jak również opuszczone miejsca lub nieczytelne w rękopisie. Talków, położony nad jeziorem Wiłkosznią, o 10 kilometrów na południowy zachód od Wysokiego Dworu, własności p. inżyniera Bronisława Malewskiego, jest obecnie w posiadaniu p. generała Leona Chełstowskiego. Hrynów położony o 7 kilometrów na południowy zachód od tegoż Wysokiego Dworu, należy do p. Gabriela Sokołowskiego, przez oba jeziora Wiłkosznię i Hrynkowo przepływa rzeczka Wierzchnia, łącząca też inne jeziora, leżące na północny zachód i pod Birsztanami wpadająca do Niemna. Talków i Hrynków są odległe o 22 - 25 kilometrów na południowy zachód od Trok.”7 7 J.Talko-Hryncewicz, Przyczynek do historii rodów szlacheckich na Litwie, opublikowany w miesięczniku „Litwa i Ruś” redagowanym przez Jana Obsta, cytowany przez Czesława Malewskiego w „Nasza Gazeta”
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 7 z 54 Origo Imienia Ichmościów JPanów Hryncewiczów „Za czasów Kieystuta Xiążęcia Litewskiego, a dziedzicznego Pana nad Trokami, szlachcic nazwany Talko, mieszkający w Województwie Trockiem, na tym miejscu, gdzie teraz Talkow fortuna tak nazwana, że koło jeziora tam będącego dowcipnie przemyślił nastawować kosy na wilkow, którym nogi podcinając zabijał y częste swemu xiążęciu czynił przysługi, pod te czasy, kiedy jeszcze w Litwie strzelby nie znali; z tey okoliczności był nazwany od xiążęcia Kieystuta Wiłkoszem, y za Herb dane sobie miał dwie kosy na krzyż złożone na kształt Litery X, a nad kosami wilczą głowę. Jakoż od tego Talko Wiłkosza dotąd Fortuna Talkowem, a jezioro Wiłkosznią nazywa się. Ten Talko Wiłkosz miał dwuch Synów, z których jednego nazwał imieniem swoim Talko, a drugiego Hryńko, y na onych swą majętność rozdzielił, od których jedna Talkowem, a druga Hryńkowem po dziś dzień nazywają się. Z tych dwuch Synów Talko umarł bezdzietny w młodym wieku; Hryńko zaś miał jednego Syna y tego nazwał Imieniem Oyca y Brata swego zmarłego Talko. Ten przyszedłszy do lat począł nazywać się Talko Hryńkowicz, biorąc przezwisko od Imienia Oyca swego Hryńka, który zwyczaj y dotąd trwa na Rusi. Jego zaś Talko Hryńkowicza Synowie, zatrzymując Imie Oyca swego Talka za przydomek, Hryńkiewiczami poczęli się nazywać. Imiona zaś chrześcijańskie razem z wiarą świętą przyjęli, gdy się wiara na Litwie krzewić poczęła. Ci Hryńkiewiczowie, których Braci czterech było podczas Wojny Smoleńskiej za króla Jagiełły będąc przy Xiążęciu Witoldzie, gdy się w młodych jeszcze leciech mężnie stawili się na bataliach w rekompensatę Swych dzieł Heroicznych odebrali nowy Herb..., to jest Kopię z pierścieniem na wale na wzór litery W, która jest początkowa Imienia Xiążęcia Witolda, na tą pamiątkę że od tego Xiążęcia tym Herbem są zaszczyceni. I odtąd nie już Hryńkiewiczami, ale Hryncewiczami są nazwani; przytym nadano onym tymże w Smoleńskim pewne dobra, nazwane Iłgowem, na których Dobrach, dwuch Braci tam się pozostało y za czasem ich Succesorowie nazwani są od Dóbr Iłgowa, Iłgowscy Hryńcewiczowie. Dwuch zaś do Litwy powróciło, y tych Succesorowie rozkrzewili się w Trockim, Lidzkim y Wiłkomierskim y ci dotąd nazywają się Talkowie Hryncewiczowie, jednak z Ruszczyzny częściej Hrynkowiczami nazywali się aż do Zygmunta Augusta czasów. Hryncewiczowie Lidzcy, różne possessye swoje w tym powiecie mieli, lecz za czasem adversa fortuna uszczupleni, na małych kondicyach szlacheckich mieścić się musieli y u różnych Panów na Dyspozycyach bywać. Koło Roku 1660 ... y Paweł Hryncewiczowie Bracia inter se rodzeni, tak się rozrodzili ... Urodził Bartłomieja, który był plebanem Bieniakońskim potym Eyszyskim, na Starość Penitencyariuszem katedralnym Wileńskim, y Felikxa, Felix urodził Jana, Ten urodził Kazimierza, Jerzego, Macieja y Ludwika, Jerzy urodził Leona ect, a Ludwik Bartłomieja... który ad praesens żyjący mieszkają w powiecie lidzkim. Paweł zaś urodził Alexandra, Michała, Józefa y Rafała, które dzieci in minorenitate zostawiwszy umarł. Matka ich de domo Kotkowska, takoż w krótkim czasie po mężu swym z tym się pożegnała światem. I tak te dzieci osierocone bez żadnego sposobu zostali się, przez co różnie się tarli przez lat kilka y już mało co o swoim Imieniu wiedzieć mogli, bo koligacya resztę ich substancij strawiwszy opuściła, y o nich wiedzieć nie chciała. Lecz Bóg, który jest
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 8 z 54 przedziwny y Swojej Opatrzności nad każdym, z nad temi Sirotami ten dowód Swej Opieki pokazał, bo Jaśnie w. Imć Pan Andrzej Kryszpin Wojewoda Witebski, Szeroszawski y Puński Starosta jeszcze w młodym wieku, będąc quo czasu w Powiecie Lidzkim, a postrzegszy te dzieci u X. Plebana Bieniakońskiego (który z miłosierdzia one był wziął do siebie), acz opuszczone, jednak udatne wziął w Swoją Opiekę y zawiózł Ich do Raudania na Żmuydź, y tam ich kazał edukować. I tak oddaleni od swojej familij, gdy przyszli do lat, niewiedzieli jak się podpisywać mieli, czy przez H. Hryncewiczami, czy przez R. Ryncewiczami, jak pospoliciej na Żmudzi wymawiają, y przeto raz przez H, inny raz przez R. tylko, podpisywali się; aż za czasem informowani zostali od pozostałey w Lidzkim familij swoiey. Aleksander y Michał przyszedłszy do lat wstąpili do Zakonu Ś-o Dominika, w którym pierwszy Jerzym, drugi Reginaldem są mianowani, Obydway S. Th. Doktorami, przeorami, y Prowincyałami byli jak świadczą ich portrety dawne u XX. Dominikanów Wileńskich dotąd znajdujące się. Józef zaś pierwey pokojowym potym Gubernatorem był w Raudaniu u tegoż JW Imć Pana W-dy Witebskiego, a Rafał u JW Jpana Kazimierza Kryszpina S-ty Płungiańskiego, pierwey w Swisłoczy potym w Płungianach miał dispozycyą; gdzie też będąc, pojął in Sociam Vitae Damę z tegoż Dworu Jpannę Przeradowską, y spłodził z Oną Córkę Zofją, którą potym wydał za Jmć Pana Alexandrowicza S-tę Łuksztańskiego w Wornelach w Xięstwie Żmuydz. nad Jeziorem Łuksztą. Sam zaś dla Siebie nabył Fortunę w Medyngianach, y po śmierci pierwszey Żony pojowszy drugą Annę Giecównę Sterilis fatiscessit; pogrzebiony w Wornianach w Kościele katedralnym, na którą fortunę swoją zapisał, fundując w nim Altarią, przy ołtarzu Pana Jezusa. Józef takoż będąc na dispozicij w Raudoniu pojął in Sociam Vitae JW. Pannę Potencyannę Szymanowską w Okolicy Ruczkan z parafij Wilkiskiej, z którą spłodził Syna jednego Jana. Tandem przed Olkinicką, gdy gdy JW Imć Pan Kryszpin W-da Witebski dla spokojności wyjechał za granicę, oddalił się od tey Dispozycij y wziowszy kwitancyą od JW Jpana Kazimierza Kryszpina S-ty Płungian: qua Succtra (?) y opiekuna Dóbr dostał się do Dworu JWJPana Kazimierza Sapiehy W-dy Wileń. Hetmana WXL. y pod czas okazij Olkinickiej był Rotmistrzem pod czas której gdy wszystek porządek stracił niby in recompensationem JW Imć Pan W-da dał mu administracyą w Szkudach y Woytowstwo tameczne w mieście, pozwalając plac w mieście, zaścianek o ćwierć mili nazwany Wiłkoborze, y inne pewne grunta sine alis onoribus co było cum aliquoti emolumento. Lecz w lat kilka per in vidiam Ich M. Panów Komisarzy wpędzony przez Kalkulacyą we dwadzieście pono tysięcy, iterum niemal ze wszystkiego wyzutym został przecie in vim zasług przy Wojtowstwie y zaściankach sobie nadanych utrzymał się, lecz nie długo żyjąc podczas powietrza z tym się światem pożegnał Roku 1710. Syn Jego Jan Hryncewicz będąc dobrze wyedukowanym w Królewcu w języku niemieckim y łacińskim służył na ten czas w Kurlandij u JW. JPana Kieyzerlinga za sekretarza do różnych expedycij, gdzie też poiął in Sociam vitae Jpannę Heniszankę z Domu Heningów; gdy się dowiedziawszy o śmierci Ojca swego Józefa Hryncewicza przyiechał do Szkud dla zabrania pozostałej ruchomości po Ojcu swoim, wraz od Dworu tamecznego przyaresztowany został ażeby resztę podług wyciągnioney na Oycu Jego kalkulacij a zupełnie jeszcze nie opłaconej podobno koło
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 9 z 54 pięciu tysięcy do Skarbu zapłacił. Od której napasney pretensij, gdy się nie mógł żadną exkuzą wymówić, musiał y żonę do siebie sprowadzić a sprzedając nie tylko ojcowską ruchomość, lecz y własny swój sprzęt, ten dług uspakajać. Przez co, gdy się ze wszystkiego siedząc na bruku przez czas nie mały, y napaść opłacając wycięczył. Nareszcie nie mając gdzie się obrócić, uprosiwszy u JW. JPana Sapiehy W-dy Wileń. konsens na ten że place y grunta Ojcowi swemu pozwolone, z uwolnieniem od wszelkich podatków y powiności mieyskich tam lat dziesiątek przemieszkał; nereszcie do tey przyszedł kondicij y upadku że musiał pisarstwo mieyskie cum pensione Dwuchset złł. pruskich przyjąć, na którym w lat kilka z suchot, czy też bardziey zgryzoty y alteracij, a przy tym y z trunków z tym się światem pożegnał wieku swego koło lat 37. Pozostałych Synów czterech Wiktoryna, Józefa, Franciszka y Stanisława, Imć Pan Rafał Hryncewicz Dziad Ich wraz w swoją wziął opiekę, y przeprowadził do Medyngian, razem y z Matką Anną z Heningów Hryncewiczową; których tak rozporządził: Wiktoryna oddał do Seminarium do Wilna, który za czasem był Auditorem u JWJX. Zienkowicza Wileń. Biskupa., potym Scholastykiem Prałatem Żmudz., proboszczem Wielońskim y Plebanem Olitskim. Józefa zalecił do Dworu, który potym dostawszy się do JWJX. Tyszkiewicza Biskupa Żmudz. został księdzem świeckim, był plebanem kurszańskim y kanonikiem Inflant. oraz Dziekanem Wiekszniańskim. Franciszek dostał się pierwiej do Dworu JW. JPana Tyzenhauza, Stty Szmettyńskiego, potym do JOX. Wiśniowieckiego W-dy Wileń. Hetmana W-go X. L-go po którego śmierci nabywszy Fortunę nazwaną Giereysze w Powiecie Brasławskim pojął in Sociam vitae Jpannę Ludwikę Kwintównę Skarbnikowę Brasławską. Stanisław zaś po zakońcszonych szkołach wstąpił do Zakonu Ś-o Dominika, w którym mianowany Ludwikiem ad praesens jest Regensem w Konwencie Wileńskim. Pisan Roku tysiąc siedemsetnego sześć dziesiątego dziewiątego Dnia 2 Augusta. X. Ludwik Hryncewicz Ord. Reg.” 8 Czy wspominane przez autora Talków, Hrynów, jezioro Wiłkosznia, jezioro Hrynkowo, Wysoki Dwór były tylko fikcją literacką niezbędną do stworzenia odpowiedniej legendy? Z wymienionych istnieje Wysoki Dwór (lit. Aukštadvaris) – miasteczko na Litwie, w okręgu wileńskim, w rejonie trockim, położone 30 km na zachód od Troków i 14 km na południowy zachód od Siemieliszek, nad rzeką Wierzchnią. Miejscowość położona przy drodze Troki-Birszanty. Znajduje się tu poczta, kościół, szkoła, a także pałac Malewskich zbudowany w 1837 roku dla Antoniego Malewskiego.9 Jezioro Wiłkosznia może kojarzyć się z jeziorem Wierkoksznia – pierwsze, a zarazem największe z szeregu jezior dających początek rzece Wierzchni przepływającej przez Wielki Dwór. Być może nazwy te skutecznie zaginęły na przestrzeni wieków… 8 Op.Cit., J.Talko-Hryncewicz, Przyczynek do historii rodów… 9 http://pl.wikipedia.org/wiki/Wysoki_Dw%C3%B3r
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 10 z 54 Ks. Ludwik (Stanisław Talko-Hryncewicz) w 1660 roku wymienia dwie podstawowe linie rodowe Talko-Hryncewiczów wywodzące się od dwóch braci – niewymienionego z imienia oraz Pawła. Ten niewymieniany, to prawdopodobnie Aleksander, z którym w 1635 roku Paweł występował przed sądem ziemskim. Obydwaj pochodzili z parafii raduńskiej, gdzie byli posesorami wsi (majątku) Kujże (województwo nowogrodzkie, powiat lidzki). POTOMKOWIE ALEKSANDRA TALKO-HRYNCEWICZA O tej linii w źródłach najmniej informacji. Ks. Ludwik, jako potomków „Aleksandra” wymienia: Bartłomieja i Feliksa, którego synem był Jan, a wnukami Kazimierz, Jerzy, Maciej i Ludwik. Prawnukami byli Leon (syn Jerzego) i Bartłomiej (syn Ludwika). Zapewne tego samego Aleksandra (Aleksa) wymienia Adam Boniecki w „Herbarzu polskim” w związku z świadczeniem w 1635 roku na rzecz swojego brata Pawła (posesora dóbr Kujże w powiecie lidzkim) w procesie o grunty. Bartłomiej – syn Aleksandra, rodził się około 1630 roku, prawdopodobnie w Ejszyszkach. 10 Ks. Ludwik wspomina tylko tyle, że był plebanem bieniakońskim, a następnie ejszyskim, na starość Penitencyariuszem katedralnym Wileńskim. Podaje też, że po śmierci swojego stryja Pawła przez pewien czas opiekował się jego dziećmi. Na tej tylko podstawie można przyjąć, że Bartłomiej był dużo starszy od swoich stryjecznych braci, tak wiec jego ojciec Aleksander musiał być dużo starszy od Pawła. Według Adama Bonieckiego „Bartłomiej Talko-Hryncewicz spisał rodowód rodziny i wniósł 1769 roku do akt ziemskich lidzkich”11 , czyli było to spisane w tym samym czasie, co „Origo Imienia Ichmościów JPanów Hryncewiczów” ks. Ludwika (Stanisława Hryncewicza). Prawdopodobnie jest tu mowa o Bartłomieju synu Ludwika – prawnuku Jana. POTOMKOWIE PAWŁA TALKO-HRYNCEWICZA Jako potomków Pawła wymienia: Aleksandra, Michała, Józefa i Rafała. Adam Boniecki w swoim herbarzu uzupełnia powyższy opis określając rok urodzenia Józefa na 1660, a Rafała Jana na 1662.12 Paweł i jego żona z domu Kotkowska umierają, gdy synowie są jeszcze dziećmi. Opiekę nad nimi zaczyna sprawować syn Aleksandra – Bartłomiej (ich brat stryjeczny), który w tym czasie był „plebanem Bieniakońskim” i mieszkał w powiecie lidzkim. Następnie opiekę nad dziećmi przejął Andrzej Kryszpin, który „wziął w Swoją Opiekę y zawiózł Ich do Raudania na Żmuydź, y tam ich kazał edukować”. 10 http://soleczniki.pl/ejszyszki 11 A.Boniecki, Herbarz polski… tom VII, s.382, Warszawa 1904 12 Ibidem, tom VII, s.381
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 11 z 54 ALEKSANDER I MICHAŁ – KSIĘŻA DOMINIKANIE Gdy Aleksander i Michał osiągnęli odpowiedni wiek za namową i protekcją Kryszpina wstąpili do Zakonu Świętego Dominika, „w którym pierwszy Jerzym, drugi Reginaldem są mianowani, Obydway S. Th. Doktorami, przeorami, y Prowincyałami byli jak świadczą ich portrety dawne u XX. DominikanówWileńskich dotąd znajdujące się.” Potwierdzenie tych informacji odnajdujemy u Wojciecha Wincentego Kantego Bagińskiego13 – dominikanina, który pozostawił po sobie rękopis pt. „Księga dziejów, w której od wstąpienia swego do zakonu S. Dominika w r. 1747, wolnemi od zabaw za- konnych godzinami, unikając próżnowania, tak domowe jak publiczne, godne pamięci cieka- wości umieszczają się ad majorem Del gloriom.” Rękopis ten został opracowany przez Eustachego Tyszkiewicza i wydany w Wilnie w 1854 roku pod tytułem: „Rękopis X. Bagińskiego, Dominikana Prowincyi Litewskiej (1747-1784)”. Bagiński w swoim rękopisie oprócz licznych wydarzeń historycznych z lat 1747-1784 przedstawia także szczegółowo historię zakonu Dominikanów, z którego sam się wywodził.14 Przedstawia między innymi listę „Przeorów Konwentu Wieleńskiego Św. Ducha od założenia Nowicyatu w roku 1566”. Na liście tej, jako Przeorów tego Konwentu wymienia: Jerzego HRYNCEWICZA – „Magistra, zmarłego w 1701 roku” oraz Reginalda HRYNCEWICZA, który „do 1724 roku był bakałarzem”.15 Wymienieni przez Bagińskiego Jerzy i Reginald to synowie Pawła (Talko) Hryncewicza, których Ludwik opisuje w 1769 roku w cytowanym wcześniej „Origo Imienia Ichmościów JPanów Hryncewiczów”. Zgodnie z powyższym ks. Jerzy to Aleksander, a ks. Reginald to Michał. Opisując dwóch Hryncewiczów będących dominikanami należy wyjaśnić tytularność i hierarchię w tym zakonie. Wyżej wymienieni zapisywani są jako „doktorzy teologii”, „bakalarze” i „magistrowie”. Najwyższym stopniem wśród personelu nauczającego był „lektor”, który miał prawo używać tytułu „doktora teologii”, głosić wykłady publiczne i prowadzić dysputy „de quodlibet” (na wybrany przez uczestników temat). Po kilku latach prowadzenia wykładów i kierowania partykularną szkołą teologii lektor mógł, na prośbę władz prowincji, otrzymać od kapituły generalnej skierowanie do „Studium Generale” dla odbycia wykładów „pro gradu et forma magisterii”. Zaczynano je od wykładów Biblii (lector biblicus, biblicus), a następnie Sentencji Piotra Lombarda (cursor Sententiarum). Po ich zakończeniu kandydat na magistra zostawał magistrem studentów (stanowisko mniej więcej podobne do dzisiejszego asystenta, ale o zmniejszonym zakresie działalności) i miał 13 Bagiński Wojciech Wincenty Kanty (zm. 1784) dominikanin. Ur. w Baginkach (pow. brański), z ojca Kazimierza, matki Anny z Rutkowskich. 22 XI 1747 r. wstąpił do klasztoru dominikanów w Grodnie, gdzie do końca życia przebywał. Przyjmując habit zakonny, zapisał swoją część Baginek na rzecz klasztoru W Choroszczy, Wysłany w r. 1748 na filozofję do Dereczyna (pow. Słonimski), otrzymał stopień doktora teologii. 14 Dominikanie, Zakon Kaznodziejski (łac. Ordo Praedicatorum – OP) - katolicki zakon męski założony w 1216 przez św. Dominika Guzmána. 15 Rękopis X. Bagińskiego, Dominikana Prowincyi Litewskiej (1747-1784) wydany przez Eustachego Tyszkiewicza, s. 97, Wilno 1854
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 12 z 54 zlecone wykłady z filozofii moralnej i wybranych tekstów św. Tomasza z Akwinu oraz pełnił funkcje administracyjne. W następnym roku rozpoczynał uroczyste wykłady z Sentencji i tym samym stawał się właściwym bakałarzem (baccalarius formatus). Bakałarz musiał wyłożyć wszystkie księgi Sentencji przez 4 lata, aby ostatecznie uzyskać na uniwersytecie najwyższy wówczas stopień naukowy magistra teologii (mistrza-profesora). RAFAŁ JAN TALKO-HRYNCEWICZ Rafał Jan Talko-Hryncewicz syn Pawła i nieznanej z imienia KOTKOWSKIEJ urodził się w 1662 roku. Był dwukrotnie żonaty – z nieznaną z imienia PRZERADOWSKĄ, a następnie z Anną GIECÓWNĄ. Adam Boniecki w swoim herbarzu zapisał: „był cześnikiem parnawskim i z żoną Giecówną nabył Medyngiany, a następnioe w 1740 r. Sierpiszki i sześć innych wsi na Żmudzi, które to dobra zapisał w 1747 roku na altaryę w Woronianach, oddalając od nich synowca Jana.” 16 Z opisu wynika, że Rafał Jan żył co najmnie 85 lat i nie miał męskiego potomka. Wspomniany „synowiec Jan” to syn Józefa, czyli bratanek. Cześnikiem parnawskim był w latach 1724-1747. Zmarł prawdopodobnie w 1747 roku.17 Jego córką była Zofia, która wyszła za nieznanego z imienia ALEKSANDROWICZA. JÓZEF TALKO-HRYNCEWICZ I JEGO POTOMKOWIE Z wywodu ks. Ludwika wynika, że jego dziad – Józef syn Pawła, urodzony 1660 roku, ożenił się z Potencjanną SZYMANOWSKĄ. Inne źródła podają, że była to Konstancja. Ślub musiał nastąpić około 1680 roku i miał zapewne miejsce w parafii wilkiskiej. Józef zamrł w 1710 roku. Pozostawił jedynego syna – Jana, urodzonego około 1685 roku. Linia Jana syna Józefa i Potrncjany z domu SZYMANOWSKA Jan Hryncewicz syn Józefa i Potencjany (Konstancji) Szymanowskiej, urodził się około 1685 roku. Ożenił się z Anną HENING i miał czterech synów: Józefa, Wiktoryna, Stanisława i Franciszka. Wszyscy synowie rodzili się między 1710- 1720 rokiem. Jan zmarł w wieku 37 lat – musiało to nastąpić około 1722 roku. Opiekę nad czterema nieletnimi synami Jana i nad ich matką Anną z domu HENING roztoczył stryjeczny dziadek – Rafał Jan TALKO-HRYNCEWICZ. Trzej z czterech braci (Wiktoryn, Józef, Stanisław) ze względu na swój duchowny stan byli bezrzenni i bezdzietni. O Józefie synu Jana i Anny Hening nie wiadomo nic więcej, niż wynika to z cytowanej wcześniej genealogii rodu. Można zakładać, że urodził się między 1715- 1720 rokiem. Wiadomo, że karierę duchowną rozpoczął u biskupa żmudzkiego 16 A.Boniecki, Herbarz polski… tom VII, s.381, Warszawa 1904 17 A.Rachuba, Spis urzędników Księstwa Żmudzkiego
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 13 z 54 Tyszkiewicza – był to zapewne Antoni Dominik Tyszkiewicz herbu leliwa (1692- 1762), który biskupem został w 1740 roku. W kolejnych latach był plebanem kurszańskim18 , kanonikiem inflanckim oraz dziekanem wiekszniańskim. 19 Wiktoryn, a właściwie Wiktoryn Alexander – syn Jana i Anny Hening, urodził się około 1715-1720 roku. Po skończeniu Seminarium w Wilnie, był Auditorem u Biskupa Wileńskiego. Michała Jana Zienkowicza herbu Siekierz (1670-1762) – było to zapewne po 1730 roku. W 1744 roku brał udział w Synodzie Wileńskim: „Hryncewicz Wiktoryn Alexander. Synodus dioecesana Vilnensis in ecclesia Cathedr. Vilnensi 1744. Celebrata Vilnae.”20 W 1746 roku był proboszczem olitskim21 , następnie wielońskim22 i prałatem katedralnym żmudzkim. Był „deputowany na Trybunał litewski w 1767 roku, autor opisu Wizytacji katedry wileńskiej i Synodu wileńskiego”.23 Data śmierci Wiktoriana jest niewiadoma – zapewne zmarł po 1767 roku. Stanisław syn Jana i Anny Hening, to autor rodowodu Hryncewiczów, który jako dominikanin przyjął imię Ludwik. Z litewskich24 i białoruskich25 źródeł wynika, że urodził się 29 I 1717 roku, co znajduje potwierdzenie również u cytowanego wcześniej ks. Bagińskiego. W cytowanej wcześniej genealogii rodu Hryncewiczów sam o sobie na tylko: „Stanisław zaś po zakońcszonych szkołach wstąpił do Zakonu Ś-o Dominika, w którym mianowany Ludwikiem ad praesens jest Regensem w Konwencie Wileńskim. W 1748 roku ks. Bagiński wspomina swoje bierzmowanie dominikańskie: „na Zielone Świątki od Jaśnie Wielm. JX. Alexandra Horaina Biskupa Hiereńskiego byłem bierzmowany, ojcem do tych ceremonii ofiarował się mi JX. Ludwik Hryncewicz, aktualny w Konwencie Wileńskim Ś.Ducha Filozofii Professor.” 26 Z powyższego wynika, że wówczas 31-letni ks. Ludwik był już bakałarzem wykładającym filozofię w Konwencie Wileńskim. Kolejny zapis pojawia się pod datą 1771 roku, kiedy to: „Przewielebny Ojciec Magister Ludwik Hryncewicz, z przeora Wileńskiego obrany na dniu 15 Czerwca w Grodnie Prowincjałem Prow. Litewskiej Świętego Anioła Stróża; mąż niezmiernej gorliwości, szczególnego nabożeństwa, zalecony mądrością i rostropnością (sic!). Ożywiony temi cnotami doglądał pilno tego wszystkiego co się ściągało do stanu Prowincyi, do ścisłości zakonnego życia, a nadto co do gospodarczego zarządu oraz fabryk murowanych, kościołów i klasztorów.” 27 Istotna w tym przekazie jest informacja, że 10 VI 1771 18 Kurszany (lit. Kuršėnai) - miasto na Litwie położone 23 km od Szawali, w okręgu szawelskim. 19 Wieksznie (lit. Viekšniai) - miasto na Litwie, położone w okręgu telszańskim, 13 km od Możejek. 20 Encyklopedia Estreichera, tom zbioru ogólnego XVIII, s.303 [w:] http://www.estreicher.uj.edu.pl 21 Olita (lit. Alytus) to miasto w południowej Litwie (Litwa Kowieńska) nad Niemnem 22 Wielona (lit. Veliuona) – miasteczko na Litwie, położone nad Niemnem, w rejonie jurborskim. Na Sejmie w latach 1772-1775 królewszczyznę zamieniono na dobra prywatne i przekazane na własność polskiego księcia Józefa Poniatowskiego. 23 Op.Cit. A.Boniecki, Herbarz polski, tom VII, s.381 24 https://lt.wikipedia.org/wiki/Liudvikas_Grincevi%C4%8Dius oraz http://www.raseiniuparapija.lt 25 http://www.bialorus.pl/kalendarz-historyczny?artid=3193 26 Op.Cit., Rękopis X. Bagińskiego, Dominikana Prowincyi Litewskiej (1747-1784)… s.7 27 Ibidem, s.52
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 14 z 54 roku Ludwik został Prowincjałem Prowincji Litewskiej.28 Do 1771 roku był przeorem wileńskiego klasztoru Księży Dominikanów. Litewska prowincja pw. św. Anioła Stróża z centrum w Wilnie została utworzona w 1647 roku, za panowania Władysława IV, z powodu utrudnionego nadzoru nad klasztorami prowincji ruskiej – licznymi i bardzo od siebie odległymi. Struktury zakonu uzupełniła ostatecznie powołana w 1671 roku przez związanego z Janem III Ambrożego Skopowskiego kongregacja dominikanów obserwantów św. Ludwika Bertranda oraz klasztory żeńskie. Na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej wielkie klasztory dominikańskie istniały nie tylko we Lwowie czy w Wilnie, ale również w takich miejscowościach jak Pińsk, Grodno, Nieśwież, Podkamień, Żółkiew czy Mińsk. Spełniały wówczas przeróżne funkcje – działały jako ośrodki duszpasterskie, kaznodziejskie, szkolne, naukowe, misyjne, nierzadko pielgrzymkowe skupiające kult cudownego obrazu, wreszcie jako szpitale, miejsca obrad sejmiku czy też jako kwatery dla przybywającej do miasta na sejm czy do grodu szlachty. Konwenty były centrami kultury, prowadziły szkoły, często również własne drukarnie, zakonnicy pełnili funkcje kapelanów w wojsku, kwestowali i rezydowali na dworach magnackich. Warto dodać, że klasztory łączyły ze staropolskim społeczeństwem liczne więzy i zależności, wpisywały się one trwale w obraz kultury sarmackiej, wpływając na jej kształt, a jednocześnie ulegając prądom baroku – kaznodzieje wygłaszali do zgromadzonej w świątyniach szlachty kazania, z tą samą szlachtą jednak procesowali się i prowadzili liczne spory.29 W 1777 roku po rezygnacji z Mistrzostwa Zakonu Kaznodziejskiego przez Kardynała Świętego Dworu Rzymskiego – Tomasza de Boxadors 30 , zwołani zostali z całego zakonu „Ojcowie na jeneralną wybiorczą kapitułę. Z naszej prowincyi Litewskiej Ś. Anioła Stróża, Przewielebni Magistrowie Aloizy Bukowski Prowinyał i Ludwik Hryncewicz Ex-Prowincyał [..] wespół z innemi obrali Jenerałem Zakonu X. Baltazara de Quinones.” 31 Z cytowanego opisu wynika, że w 1777 roku Ludwik nie był już Prowincjałem Litewskim. Pod rokiem 1783 Bagiński zapisuje: „[…] dnia 10 grudnia, umarł dobry zakonnik, Xiądz Ludwik Hryncewicz Św. Teologii Doktor, Exprowincyał, Przeor Rosejski, w Vilnie będący na kuracyi, wieku swego lat 66, z wodnej puchliny. Ten zakonnik pięknem i od Pana Boga będąc udarowany przymiotami, całe zakonne życie, aż ku podziwieniu innych, przepędzał na tern jedynie, co się tylko Bogu i zakonowi mogło, podobać. Od samego powołania swego do zakonu, umyślił i wykonał regularność nieodmienną życia swego: raz jadał na dzień, trunków żadnych, prócz piwa i to bardzo mało, nie pijał; znajomość z świeckiemi nie zabierał, do wczasu szedł o dziewiątej, wstawał o trzeciej, godziny 28 Prowincjał, przełożony prowincjalny – zakonnik wybrany lub mianowany na wyższego przełożonego prowincji zakonu 29 A.Markiewicz, Dominikanie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] http://www.wilanow-palac.pl/ 30 Juan Tomás de Boxadors y Sureda de San Martín (ur. 3 IV 1703 w Barcelonie, zm. 16 XII 1780 w Rzymie) − hiszpański duchowny katolicki, kardynał, dominikanin. Pochodził z arystokratycznego rodu. W 1734 wstąpił do zakonu dominikanów. W latach 1756-1777 był generałem zakonu dominikanów, 13 XI 1775 Pius VI wyniósł go do godności kardynalskiej. 31 Op.Cit., Rękopis X. Bagińskiego, Dominikana Prowincyi Litewskiej (1747-1784)… s.89
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 15 z 54 na zabawy zakonne, na modlitwy prywatne i medytacye porozkładał, i tego przez całe życie jak napilnjej dostrzegał. Prócz nauk szkolnych, które przechodził ze sławą zakonu i pożytkiem uczniów, po wielu miejscach przeorował chwalebnie, niezmyśloną miał ochotę do murowanych fabryk, jakoż po wszystkich klasztorach gdzie przeorował, znaczną potomności zostawił w fabrykach chwałę i pamięć. Został Prowincyałem bez forsy i naciągania do tego subjektów, ale szczególnie z widzianych w nim zdolności, zasług i rzadkich przymiotów, zgodnie od wszystkich był obrany, w czasie którego bez najmniejszej parcyalllosci rządził prowincyą, jednego tylko Boga, obserwę zakonną i chwałę tegoż mając przed oczyma. Na elekcyę teraźniejszego Jenerała Zakonu Baltazara de Quinones jeździł do Rzymu w charakterze definitorskim, a w całej drodze z największą przykładnością tak się sprawował, jak na dobrego zakonnika należało, y samej stolicy Rzymskiej, dziwnie był chwalony od swoichże zakonników z różnych prowincyj przybyłych, z modestyi, układu, pobożności i rozumu. Zgoła był to zakonnik, którego Bóg kochał, prowincya żałuje.” 32 Z cytowanego fragmentu wynika, że Ludwik Hryncewicz zmarł 10 XII 1783 roku i żył 66 lat, co potwierdza wcześniej podaną datę jego narodzin. Jest to informacja dosyć istotna, ponieważ pozwala na powiązanie innych faktów z jego życia nie wymienianych przez Bagińskiego, a zapisanych jedynie pod hasłem „twórca fabryk”. Ks. Ludwik Hryncewicz wymieniany jest w niektórych źródłach jako architekt tworzący w stylu „baroku wileńskiego”.33 To właśnie on uznawany jest za twórcę między innymi kościoła w Wołyńcach i fasady kościoła Misjonarzy w Wilnie.34 Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego i klasztor Misjonarzy w Wilnie położony przy jest przy ulicy Subačiaus 28 (pol. Subocz). W latach 1751-1756 nastąpiła generalna przebudowa świątyni, zwłaszcza jeśli chodzi o jej wystrój zewnętrzny. Autorem przebudowy jest najwybitniejszy wileński architekt tamtych czasów – Jan Krzysztof Glaubitz.35 Najbardziej godna uwagi jest fasada świątyni ze smukłymi, pięciokondygnacyjnymi wieżami o delikatnej, ażurowej konstrukcji. Jej autorstwo jest przypisywane Ludwikowi Hryncewiczowi. Dosyć szerokie uzupełnienie tych informacji możemy odnaleźć w „Biuletynie Konserwatorskim Województwa Podlaskiego” (zeszyt Nr 10 z 2004 roku). 36 W biuletynie tym cytowane są liczne źródła historyczne z drugiej połowy XVIII wieku, a także opracowania naukowców i znawców architektury sakralnej. Jednym z cytowanych autorytetów jest prof. Marian Morelowski, który stwierdza, że „w dniu 13 V 1774 roku jako prowincjał Ludwik 32 Ibidem, s.141-142 33 Barok wileński (szkoła wileńska) – kierunek architektury barokowej najliczniej występujący na terenach północno-wschodniej Rzeczypospolitej (Wileńszczyzna oraz Inflanty polskie) oraz incydentalnie w południowo wschodnich częściach Korony Królestwa Polskiego, której twórcy działali w latach 1735-1763 (zakończenie budowy kościoła i klasztoru w Berezweczu). Najbardziej znanym architektem szkoły był Jan Krzysztof Glaubitz, Aleksander Osikiewicz (twórca bazyliańskiej cerkwi w Borunach), B. Kosiński, Owsiukiewicz, ks. Tomasz Żebrowski. 34 M.Karpowicz, Sztuka Polska XVIII wieku, s. 91-95, Warszawa 1986 35 https://pl.wikipedia.org/wiki/Barok_wile%C5%84ski 36 Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego, zeszyt 10, s.161-162, Białystok 2004 [w:] http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=30844&from=publication
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 16 z 54 Hryncewicz przeprowadza uchwałę, aby uruchomić środki na prowadzenie fabryki kościoła w Różanymstoku”. Ten sam autor w innym swoim opracowaniu cytowanym w biuletynie podaje, że kościół w Różanymstoku powstał „za czasu słynnych rządów artystycznych ks. Remigiusza Zahorowskiego i ks. Ludwika Hryncewicza – architektów.” Stwierdza również, że „Hryncewicz zmarły w 1783 roku, wybudował klasztory w Rosieniach, Nieświerzu, Wierzbołowie, kościół z Zabiałach-Wołyńcach, fasadę świątyni misjonarzy w Wilnie, a także współpracował przy budowie kościoła w Drui i wyróżniał się w dziedzinie projektowania ołtarzy.” Na tej niwie przypisuje Hryncewiczowi „współautorstwo ołtarzy w wileńskim kościele dominikańskim Świętego Ducha oraz w Zabiałach-Wołyńcach i Różanymstoku.” Ze źródła tego dowiadujemy się, że Ludwik Hryncewicz w latach 1761-1764 był przeorem w Zabiałach-Wołyńcach, w latach 1771-1774 pełnił obowiązki prowincjała litewskiego, a w latach 1780-1782 był przeorem w Rosieniach. Dopiero w takim kontekście zrozumiałe są wcześniej cytowane słowa ks. W.W.K. Bagińskiego: „po wielu miejscach przeorował chwalebnie, niezmyśloną miał ochotę do murowanych fabryk, jakoż po wszystkich klasztorach gdzie przeorował, znaczną potomności zostawił w fabrykach chwałę i pamięć.” Ks. Ludwik (Stanisław) Hryncewicz genealogię rodu zakończył na swoim pokoleniu. Swojego brata Franciszka – w zasadzie jedynego kontynuatora linii rodowej Jana, wymienił tylko z imienia. Nie podał co się działo z nim samym i jego braćmi przez następne półwiecze, tj. do dnia spisania „Origo Imienia Ichmościów JPanów Hryncewiczów” w 1769 roku. Pozostaje więc opisać życie Franciszka syna Jana – jedynego kontynuatora tego rodu, toczącą między 1710, a 1769 rokiem. Do opisania pozostaje również kolejne półwiecze – od 1769 roku do dzia 20 VI 1833 roku, kiedy to potomkowie Pawła złożyli swoje wywody szlacheckie przed Deputacją Wywodową Wileńską. Franciszek syna Jana, wnuk Józefa, prawnuk Pawła Jedynym kontunuatorem lini rodowej Pawła Hryncewicza był jego prawnuk Franciszek urodzony około 1710 roku. Był wnukiem Józefa, synem Jana i Anny Hening. Po śmierci ojca około 1720 roku opiekę nad nim, jego rodzeństwem i matką roztoczył stryjeczny dziadek – Rafał Jan TALKO-HRYNCEWICZ. W 1744 roku Franciszek nabył starostwo Upęłę (czyli Łuksztę) od Zofii Hryncewiczowej Aleksandrowiczowej na podstawie „konsensu królewskiego z 1744 roku”. Wymieniana Zofia to córka Rafała Jana TALKO-HRYNCEWICZA, która poślubiła „Alexandrowicza Starostę Łuksztańskiego w Wornelach w Xięstwie Żmuydzkim nad Jeziorem Łuksztą” Żoną Franciszka była Ludwika KWINTA herbu Dryja, córka Antoniego „Prewysz” Kwinta. W małżeństwie tym urodziło się pięcioro dzieci – synowie: Jan Ludwik, Antoni i Stanisław oraz córki: Anna i Teresa. Było to niezwykle „rentowne” małżeństwo. Ród Kwinta był bardzo zamożny Piastowali liczne urzędy ziemskie
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 17 z 54 w powiecie brasławskim, wiłkomierskim i lidzkim. W tychże powiatach byli właścicielami wielu dóbr – między innymi Kimborciszki (od 1648), Kleszeniszki (od 1648), Kudeliszki, Smołwy inaczej Kondraciszki (od 1750), Albinowszczyzna (od 1755), Pelikany (od 1774), Antenów i Spinkowszczyzna. Od 1712 roku posiadali także starostwo świderskie. Ojciec Ludwiki – Antoni (1710-1794) był synem Jerzego i Teresy Giedrojciówny. Tak jak jego przodkowie i krewni sprawował liczne urzędy – sędzia ziemski i sędzia ziemiański brasławski w latach 1792-1794, pisarz ziemski brasławski w latach 1765-1792, strażnik brasławski w latach 1731-1765. Był elektorem Augusta III Sasa w 1733 roku, posłem na sejm 1766 roku z powiatu brasławskiego. Wyznaczany był z sejmów 1766, 1768 i 1775 do komisji mającej odgraniczyć Księstwo Żmudzkie i do kilku innych komisji (Vol. Leg.). 37 W 1783 roku do jego majętności należał dwór w Pelikanach, miasteczko Miłuńce, wsie Rymoszany, Wojnice, Misańce, Dworzyszcze, Szawłowszczyzna, Podruksze, Maciejbiszki, Juciszki, Oblikszty oraz zaścianki: Przy Białej Karczmie, Ignaciszki, Pasałniszki – łącznie 77 dymów.38 Franciszek wraz z żoną Ludwiką z domu KWINTA nabył od Zahorskich majątek Gierejsze w brasławskim (parafia Pelikany) za kwotę 13 000 fl. Ludwika wniosła do małżeństwa zapewne duży posag – w cytowanym wcześniej „Stanie Kościoła Pelikańskiego…” w 1783 roku, jako majątek tej rodziny oprócz dworu i wsi Gierejsze, wymienia się wsie Karkliniszki, Jodepurnisy oraz zaścianki: Degutynie, Karklinie, Szlininie. Franciszek Talko-Hryncewicz był starostą łuksztańskim (upickim) i chorążym Wojsk Litewskich. Zmarł prawdopodobnie przed 1775 rokiem, ponieważ podymne za Gierejsze i inne majętności płaci „JWPani Hryncewiczowa Ludwika starościna upicka”. W w 1783 roku wymieniana jest jako właścicielka wszystkich wyżej wymienionych majętności Hryncewiczów.39 Franciszek odziedziczył cały majątek po ojcu i swoich bezżennych duchownych braciach. W 1762 spisał testament, w którym cały majątek przekazał swoim dzieciom. W 1781 roku jego synowie dopełnili działu dóbr Iłgowa, Rukszan i Gierejsz.40 POTOMKOWIE FRANCISZKA TALKO-HRYNCEWICZA Kontynautorami linii rodowej wywodzącej się od Pawła Talko-Hryncewicza byli potomkowie jego prawnuka Franciszka. To oni dziedziczyli majątek Franciszka w powiecie brasławskim, wiłkomierskim i lidzkim – między innymi: Iłgowo i Rukszany, Pokłonie, Rosienie. Potomkami Franciszka i Ludwiki z domu Kwinta byli: Jan Ludwik, Antoni, Stanisław, Anna i Teresa. Synowie Franciszka byli założycielami kolejnych 37 Op.Cit. A.Boniecki, Herbarz polski, tom XIII, s.313-315 38 Stan Kościoła Pelikańskiego i plebanii jego na rozkaz Jaśnie Oświeconego Książęcia JM Ignacego Jakoba Masalsskiego Biskupa Wileńskiego czasu generalnej dziekańskiej wizyty opisany roku 1783 – sporządzony przez ks. A. Lenartowicza dziekana brasławskiego 39 K.Jodko, Źródła do dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego i Podlasia. Opisy diecezji Wileńskiej z 1764 roku pod redakcją Józefa Maroszka. Repozytorium wiedzy. Dekanat Brasław, Tom I,Białystok 2009 40 Op.Cit. A.Boniecki, Herbarz polski, tom VII, s.381
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 18 z 54 patrylinearnych (męskich) linii rodowych. Córki poprzez małżeństwa weszły do innych rodów. Anna wychodziła dwukrotnie za mąż. Pierwszym mężem był nieznany z imienia KOPEĆ41 , a drugim Romuald RATOMSKI herbu Kościesza v. Stolbok (chorąży husarski Wojsk Litewskich w 1775, sędzia grodzki brasławski w latach 1771-1778, w 1784 roku pisarz sądowy).42 Teresa, tak jak siostra wychodziła za mąż dwukrotnie. Pierwsze małżeństwo z nieznanym z nazwiska KIMBARTEM, drugie z ŚWIĄTECKIM.43 LINIA JANA LUDWIKA Jan Ludwik syn Franciszka i Ludwiki z domu KWINTA urodził się około 1750 roku, był dziedzicem Iłgowa i Rukszan. Zmarł prawdopodobnie około 1807 roku. W 1786 roku był szambelanem króla Stanisława Augusta. Jego żoną była Krystyna KARP herbu własnego (ur. około 1759, zm.1852), córka ciwuna ejragolskiego Józefa Karpia i Barbary z domu Nagurska herbu Ostoja. Mieli dwanaścioro dzieci – synów: Ludwika, Antoniego (zmarłego bezżennie po 1800 roku), Józefa, Juliana i Dominika; córki: Teodorę, Annę, Joannę, Barbarę, Judytę, Apolonię i Paulinę. Linia Ludwika syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP Ludwik syn Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP urodził się w 1778 roku w Iłgowie. Był prezydentem sądu granicznego posieńskiego. Źródła nie podają informacji o jego żonie, a jedynie o synu – Janie urodzonym w 1818 roku w Wielonie, który „po ojcu dziedziczył Ryżanówkę w kijowskim.” Jan był dwukrotnie żonaty. Pierwsze małżeństwo z nieznaną z imienia TYSZKOWSKĄ, z którą miał córkę Marię i syna Ludwika. Drugie małżeństwo z nieznaną z imienia MITKO- KOMOROWICZÓWNĄ, z którą miał córkę Helenę. Córka z pierwszego małżeństwa Ludwika z Tyszkowską – Maria, wyszła za nieznanego z imienia KOŚCIEŃSKIEGO. Ludwik urodzony w 1849 roku, syn Jana i nn Tyszkowskiej dziedziczył Ryżanówkę i Iłgowo. Jego żoną była Klaudia TARKOWSKA, z którą miał jedynego syna Andrzeja (1874-1917), który około 1890 roku żeni się z Wandą TALKO- HRYNCEWICZ (1878-1947), córką Henryka i Aliny RYMKIEWICZ! W tym miejscu warto zaznaczyć, że ojciec Wandy – Henryk, był synem Juliana i Anny MONWID- BIAŁŁOZOR herbu Wieniawa, a wnukiem Jana Ludwika TALKO-HRYNCEWICZA i Krystyny zd. KARP. 41 Op.Cit. A.Boniecki, Herbarz polski, tom VII, s.381 42 Op.Cit. K.Jodko, Źródła do dziejów… Tom I, s.444 43 Op.Cit. A.Boniecki, Herbarz polski, tom VII, s.381
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 19 z 54 Wanda Maria Talko-Hryncewicz – żona Andrzeja Andrzej i Wanda mieli sześcioro dzieci – synów: Henryka, Ludwika, Stanisława, Wojciecha oraz córki: Krystynę i Bożenę.44 Henryk (1900-1979) ożenił się z Agatą z domu WEYSZNER, z którą miał syna Jerzego i córkę Annę, która poślubiła nieznanego z imienia WITWICKIEGO. Ludwik urodził się 23 XII 1904 roku w Iłgowie - absolwent polskiego Gimnazjum w Kownie. W okresie wojny polsko-bolszewickiej 1920, jako ochotnik wstąpił do 13 Pułku Ułanów Wileńskich (odznaczony Krzyżem Walecznych) – łącznik komendanta POW na Litwie (odznaczony za tę działalność Krzyżem Niepodległości). W latach 1928-32 studiował w Akademii Handlowej w Wiedniu oraz Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie oraz Uniwersytecie w Kownie. W czasach studiów był członkiem akademickiej korporacji „WALECJA”. Studia zakończył z tytułem inżynier mechanik. W okresie okupacji niemieckiej działał w Armii Krajowej – był organizatorem siatki wywiadowczej AK na Litwie kryptonim „Wierzba”. Za swoją działalność został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari i po raz drugi Krzyżem Walecznych, a także odznaczeniami francuskimi i angielskimi. W 1940 roku został aresztowany przez NKWD – uciekł w czerwcu 1941 roku. Po wojnie pracował w przemyśle i spółdzielczości. Zapalony myśliwy i działacz myśliwski – autor licznych artykułów tematyce łowieckiej, wyróżniony najwyższym odznaczeniem łowieckim. 44 http://www.geni.com/people/Andrzej-Talko-Hryncewicz/6000000025606544782
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 20 z 54 Autor książki „Kryptonim Wierzba”. Jego żoną była Wanda z domu OSUCH. Zmarł 29 XI 1993 roku w Warszawie. Pochowany jest na warszawskich Powązkach. 45 W trakcie obchodów piątej rocznicy śmierci Ludwika przedstawiciele lokalnych władz tak scharakteryzowały jego postać: „[…] niedzielę 29 listopada minie pięć lat, gdy inż. Ludwik Hryncewicz w wieku 88 lat zakończył swe niezwykłe życie. Urodził się na Litwie w rodzinnym majątku Iłgów nad Niemnem, będącym od trzystu lat w posiadaniu Jego rodu. Naukę rozpoczętą w polskim gimnazjum w Kownie przerwał, gdy zbliżała się wojna polsko-bolszewicka. Mając 16 lat, przedostał się przez zieloną granicę i zgłosił się jako ochotnik do 13. Pułku Ułanów Wileńskich. Z koniem był zżyty od dziecka, a myśliwym był od kilku lat…”46 Stanisław (?-1989) miał dwie córki – Tatianę i Irenę. Prawdopodobnie to on i jego siostra Krystyna byli ostatnimi właścicielami Iłgowa. W 1941 roku zostali aresztowani przez NKWD i wywiezieni na Sybir. O ostatnim z synów Andrzeja – Wojciechu wiadomo tylko tyle, że zmarł w 1940 roku. O Krystynie – córce Andrzeja i Wandy, wiadomo tylko tyle, że poślubiła nieznanego z imienia MARKIEWICZA.47 Mieli córkę Łucję, która obecnie stara się o odzyskanie części majątku matki w Iłgowie. Bożena (1911-1988) córka Andrzeja, pomimo swojego kalectwa (była ociemniała) zrobiła karierę, jako śpiewaczka i solistka zespołów kameralnych. Przez lata mieszkała w Iłgowie , gdzie o jej edukację muzyczną dbał Emil Młynarski (światowej sławy skrzypek i kompozytor) skoligacony z rodem Hryncewiczów. Bożena (Beatrice) Talko-Hryncewicz-Horodnicza źródło: http://www.dvylikakedziu.lt/index.php?option=com_content&view=article&id=77&Itemid=62 45 http://www.archiwumkorporacyjne.pl/en/index.php/fraternities-museum/riga/welecja/ 46 Gazeta Stołeczna nr 278, wydanie z dnia 27/11/1998 NEKROLOGI, str. 21 47 http://www.geni.com/people/%C5%81ucja-Markiewicz/6000000025606707511
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 21 z 54 W 1941 roku wraz z rodzeństwem (Stanisławem i Krystyną) została deportowana na Syberię. Mężem Bożeny był Henryk HORODNICZUK. Zmarła 18 XI 1988 roku w Wilnie. W nekrologu zamieszczonym w „Expresie Wieczornym” z 29 XII 1988 roku zapisano: „W dniu 18 Listopada 1988 r. zmarła w Wilnie śp. BOŻENA TALKO-HRYNCEWICZ-HORODNICZY znana śpiewaczka, zasłużona artystka Litwy, człowiek o wielkich zaletach, siostra moja – Ludwik Hryncewicz.” 48 Linia Józefa syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP Józef syn Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP, urodził się w Iłgowie w 1795 roku. W 1825 roku był sędzią pokoju powiatu maryampolskiego. Był dziedzicem Pokłonia. Z żony nieznanego imienia Dowgirdówny miał dwoje dzieci – córkę Lawinię i syna Witolda. Witold urodził się w 1827 roku w Rosieniach. W 1847 roku studiował na Uniwersytecie w Dorpacie, gdzie był członkiem Korporacji Akademickiej „Konwent Polonia” założonej 3 V 1828 roku przez polskich studentów – słuchaczy tegoż Uniwersytetu. Zgodnie z podaniem twórcami byli Filareci, którzy w połowie lat 20-tych XIX wieku w związku z represjami carskimi przybyli z Wilna do Dorpatu.49 Absolwenci Dorpatu brali czynny udział w manifestacjach patriotycznych poprzedzających powstanie. Witold był jednym z organizatorów takich manifestacji – 18 VI 1861 roku w Rosieniach. Brał udział w powstaniu styczniowym, a po jego zakończeniu został zesłany na Syberię.50 Przez 15 lat przebywał na zesłaniu nad Amurem. 51 Zmarł przed 1889 rokiem. O jego potomkach źródła nic nie podają. Linia Juliana syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP Julian syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP urodził się 1 VII 1800 roku52 w Wielonie, zmarł w 22 V 1862 roku.53 Jego żoną była Anna MONWID- BIAŁŁOZOR herbu Wieniawa urodzona 6 VI 1805 roku, zmarła 5 VIII 1882 roku, córka Marcina i Katarzyny z domu RÖMER.54 W małżeństwie tym urodziło się pięcioro dzieci: Julia, Eleonora Teofila, Krystyna, trzech imion Polikarp Jan Józef oraz Henryk. Julia urodziła się około 1830 roku. Wyszła za mąż za Wiktora SZABUNIEWICZA (1821-1891) – mieli ośmioro dzieci. 55 Zmarła 18 X 1918 roku. 56 48 Nekrolog załączony do listu Małgorzaty Jasińskiej do Anieli (Nelli) RUBINSTEIN źródło: http://www.classicalplanet.com/assets/vistaDocumento3.xhtml?id=505346 49 http://www.archiwumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/dorpat/konwent-polonia/ 50 http://www.konwentpolonia.pl/biblioteka/fil-j-trynkowski-dorpatczycy-w-powstaniu-styczniowym 51 Op.Cit. A.Boniecki, Herbarz polski, tom VII, s.381 52 http://www.wikitree.com/wiki/Talko-Hryncewicz-4 53 Ibidem 54 http://www.wikitree.com/wiki/Bia%C5%82%C5%82ozor-1 55 http://www.wikitree.com/wiki/Szabuniewicz-3
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 22 z 54 Julia SZABUNIEWICZ zd. TALKO-HRYNCEWICZ O Eleonorze Teofili wiadomo tylko tyle co wynika z odnalezionego aktu chrztu. Urodziła się 25 I 1837 roku, a ochrzczona została 31 I tegoż roku w parafii św. Jana w Wilnie. Jej rodzicami byli Michał Römer – Marszałek Gubernialny oraz jego żona Rachela. Ponoć tak jak siostra wyszła za SZABUNIEWICZA. Akt urodzenia/chrztu Eleonory Teofili Hryncewicz c. Jana i Anny zd. BIAŁŁOZOR akt Nr 33/1837 Wilno (Vilnius) św. Jan 56 http://www.wikitree.com/wiki/Talko-Hryncewicz-2
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 23 z 54 Polikarp Jan Józef urodził się 12 V 1828 roku w Wilnie w parafii św. Jana. W 1863 roku wraz z bratem Henrykiem był właścicielem Iłgowa. Obydwaj za pomoc powstańcom zostali zesłani na Sybir. Polikarp zmarł 26 II 1864 roku w drodze na Sybir. Grób Polikarpa TALKO-HRYNCEWICZA w Iłgowie źródło: http://www.genealogia-okiem.pl Henryk urodził się 9 VI 1829 roku w Wielonie. Jego żoną była Alina (Anna) z domu RYMKIEWICZ. Z małżeństwem tym wiąże się romantyczna historia zaczerpnięta jakby z „Romeo i Julia”. Została ona opowiedziana przez potomka tego rodu Barbarę MŁYNARSKĄ-ARHENS: „[…] po drugiej stronie Niemna mieszkała panna równie szlacheckiego pochodzenia, jak Talko-Hryncewiczowie. Pokochała, i to z wzajemnością, młodego panicza z Hryncewiczów. Rodzice dziewczyny nie pozwalali na ślub ze względu na różnicę wyznania religijnego. Jednak zakochana panna pewnej letniej nocy po kryjomu wyszła z domu i przepłynęła przez szeroki pełnowodny Niemen do Iłgowa, gdzie na brzegu czekał na nią narzeczony. Nad ranem młodzi już byli w kościele. Tu otrzymali ślub, bo czyż mógł miejscowy księżulko nie udzielić go swemu jaśniepaństwu? Rodziny pogodziły się i przeznaczyły dla młodych część dworku.” 57 Po powstaniu styczniowym 1863 roku został zesłany na Sybir. Zmarł 14 XI 1878 roku i został pochowany na cmentarzu w Iłgowie w kwaterze rodzinnej Hryncewiczów. 57 Jadwiga Podmostko, artykuł z 13 VI 2014 [w:] http://kurierwilenski.lt/2014/06/13/sladami-polskiej-arystokracji-na-litwie/
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 24 z 54 Grób Henryka TALKO-HRYNCEWICZA w Iłgowie źródło: http://www.genealogia-okiem.pl W małżeństwie tym urodziły się cztery córki: Julia, Eleonora, Krystyna i Anna.58 Być może zmarły w dzieciństwie. W materiałach źródłowych można odnaleźć tylko informacje o najmłodszej z córek – Annie. Urodziła się 3 VII 1877 roku.59 W 1895 roku wyszła za Emila Szymona MŁYNARSKIEGO herbu Belina urodzonego w 1870 roku, syna Kazimierza i Fryderyki zd. BINBORTH. Emil był światowej sławy kompozytorem i skrzypkiem. Brali ślub w iłgowskim kościele pw. Znalezienia Krzyża Świętego. Przez trzy lata mieszkali we dworze w Iłgowie. Emil „nadzwyczaj dbał o stan dworku, którego modrzewiowy wysoki budynek, mimo wojen i czerwonej nawałnicy, szczęśliwie się zachował.” 60 Małżonkowie Młynarscy mieli pięcioro dzieci: Wandę, Bronisława, Feliksę, Annę i Anielę. Emil zmarł 5 IV 1935 roku w Warszawie. Za życia wspierał muzyczną edukację ociemniałej siostrzenicy swojej żony – Bożeny 58 W niektórych źródłach podaje się, że była jeszcze jedna córka – Henryka (ok.1878-1941), żona Ludwika GROMADZKIEGO 59 http://www.geni.com/people/Anna-M%C5%82ynarska/6000000004706932007 60 Op.Cit. Jadwiga Podmostko, artykuł z 13 VI 2014…
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 25 z 54 (Beatrice) Hryncewiczówny (1911-1988), znanej litewskiej śpiewaczki i solistki zespołów kameralnych. Bożena przez lata mieszkała w Iłgowie i była córką Andrzeja i Wandy. Emil Młynarski Anna MŁYNARSKA z domu TALKO-HRYNCEWICZ zmarła 4 VII 1960 roku w Cansas City (USA).61 Oboje pochowani są na Cmentarzu Powązkowskim. Współcześnie żyjący polski artysta i satyryk Wojciech MŁYNARSKI (ur.1941) jest stryjecznym wnukiem Emila. Aniela (zwana także Neli) córka Emila i Anny urodziła się w 1908 roku w Wilnie. W 1932 roku poślubiła starszego od niej o 22 lata Artura Rubinsteina – światowej sławy polskiego pianistę żydowskiego pochodzenia. W 1933 w Buenos Aires w Argentynie urodziła się córka Eva. Aniela „Nelli” Młynarska 61 http://www.geni.com/people/Anna-M%C5%82ynarska/6000000004706932007
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 26 z 54 Do drugiej wojny światowej para mieszkała w Paryżu, a potem przeprowadziła się do Stanów Zjednoczonych. Po rozwodzie z Arturem poślubiła Mieczysława MÜNZA. Artur Rubinstein zmarł w 1982 roku w wieku 95 lat. Aniela Rubinstein dożyła 93 lat. Zmarła 31 XII 2001 roku w Nowym Jorku. Aniela i jej mąż Artur Rubinstein, 1958 (przed portretem Emila Młynarskiego) Nela jest autorką słynnej książki kucharskiej, Nela's Cookbook, opublikowanej w Nowym Jorku w 1983. W Polsce została wydana pt. Kuchnia Neli (wyd. Muza, pełna wersja z 2001). Książka jest zapisem upodobań kulinarnych jej męża i bohemy artystycznej Nowego Jorku, Los Angeles, Paryża. Nela's Cookbook nadal stanowi źródło inspiracji dla wielbicieli talentu i sztuki życia Artura Rubinsteina.
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 27 z 54 List Małgorzaty Jasińskiej do Anieli (Nelli) RUBINSTEIN (w liście załączony nektolog) źródło: http://www.classicalplanet.com/assets/vistaDocumento3.xhtml?id=505346
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 28 z 54 Linia Dominika syna Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP Dominik był najmłodszym synem Jana i Krystyny z domu KARP. Urodził się w 1803 roku w Wielonie (Wielonce?). Był dziedzicem Rukszan. Ożenił się z Leokadią FISZER córką Adama (znanego lekarza z Kowna). Z małżeństwa tego narodziło się troje dzieci: córka Stanisława i synowie Adam urodzony około 1851 roku (zmarły bezżennie) oraz Julian . Dominik zmarł w 1855 roku, a Leokadia w 1864 roku. Stanisława urodziła się w Rukszanach około 1852 roku. W dniu 8 V 1869 roku poślubiła Jana Chryzostoma PIŁSUDSKIEGO herbu Kościesza (odmiana), urodzonego 18 VI 1845 roku, syna Stefana i Melani RÖMER herbu Laski. W małżeństwie tym urodziło się sześcioro dzieci – synowie: Stefan Dominik, Jan i Czesław oraz córki: Stanisława i Maria. Stanisława PIŁSUDSKA z domu TALKO- HRYNCEWICZ zmarła w 3 IV 1881 roku. Jan Piłsudski zmarł 16 XII 1927 roku. Oboje są pochowani na Cmentarzu Powązki (kwatera 176, rząd 6, grób 33).62 Julian urodził się 29 VIII 1850 roku naprzeciwko iłgowskiego dworu, po drugiej (prawobrzeżnej) stronie Niemna, w folwarku Rukszany (koło Kowna na Litwie). Ochrzczony został 13 IX tegoż roku w kościele w Wielonie.63 Sam w swoich wspomnieniach jako datę urodzenia podaje 25 VII 1850 roku. Po śmierci ojca w 1855 roku wraz ze swoją matką zamieszkał w Kownie u dziadków – Państwa Fiszerów. Zapewne atmosfera panująca w domu dziadków w Kownie wpłynęła na decyzję wyboru przyszłego zawodu – Adam Fiszer był wówczas znanym kowieńskim lekarzem. Dom Fiszerów (w pobliżu Ratuszu) odwiedzało liczne grono wybitnych inteligentów, a wśród nich również duchowni takiego formatu, jak biskup Maciej Wołonczewski (Motiejus Valančius), ks. Antoni Mackiewicz (Antanas Mackevičius) – późniejszy przywódca powstania 1863 r. na Litwie, poeta ks. Antoni Baranowski (Antanas Baranauskas) i inni.64 Rozpoczętą w Kownie naukę ukończył w Petersburgu. Po zakończonych niepowodzeniem staraniach o podjęcie dalszej nauki w Warszawie i Petersburgu, zdecydował się ostatecznie na studia medyczne w Kijowie i ukończył je w 1876 roku. W słownikach określany, jako „polski lekarz, antropolog i etnograf, archeolog- amator, badacz Syberii, profesor Uniwersytetu Wileńskiego i Jagiellońskiego, członek Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności.”65 Adam Boniecki opisuje go w następujący sposób „urodzony w 1830 r., dziedzic Rukszan, uczony medyk, bezdzietny z Krystyną Szabuniewiczówną”.66 Z powyższego wynika, że Boniecki „postarzył” Juliana o 20 lat. Boniecki nie pomylił się jednak co do żony 62 http://www.sejm-wielki.pl/b/7.924.101 63 http://archiwum2000.tripod.com/484/alwida.html 64 ibidem 65 Polski Słownik Biograficzny tom X, s. 55 66 Op.Cit. A.Boniecki, Herbarz polski, tom VII, s.382
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 29 z 54 Juliana, którą była Krystyną SZABUNIEWICZ urodzona 1 VII 1862 roku. Ślub został zawarty około 1891 roku. Julian Talko-Hryncewicz źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Julian_Talko-Hryncewicz Szczegółowy życiorys i dorobek naukowy Juliana można odnaleźć w miesięczniku „ALMA MATER” publikowanym przez Uniwersytet Jagielloński w Krakowie.67 Doskonałym źródłem informacji mogą być także pamiętniki Juliana – „Wspomnienia z przeżytych dni 1850-1908” (Warszawa 1930) oraz „Wspomnienia z lat ostatnich 1908-1932” (Warszawa 1932). Julian TALKO-HRYNCEWICZ zmarł 26 IV 1936 w Krakowie. Jego żona – Krystyna TALKO-HRYNCEWICZ z domu SZABUNIEWICZ zmarła 17 I 1939 roku. Oboje pochowani są w Krakowie na cmentarzu rakowickim. Kraków, Cmentarz Rakowicki – grób rodzinny 67 http://www2.almamater.uj.edu.pl/106/01.pdf
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 30 z 54 LINIA ANTONIEGO Antoni syn Franciszka i Ludwiki z domu KWINTA był rotmistrzem brasławskim. W 1784 roku w księgach sądowych brasławskich występuje dowód pozwu o majętność Wojtkuszki między Justynianem Chrzczonowiczem chorążym JKM. 68 Antoni miał trzech synów: Stefana (urodzonego w 1782 roku, prawdopodobnie zmarłego w dzieciństwie), Wincentego i Szymona Tadeusza. Linia Szymona Tadeusza syna Antoniego Szymon Tadeusz syn Antoniego (rotmistrza bracławskiego) urodził się w 1792 roku. Jego synami byli: Stanisław (1833 r.), Antoni (1835 r.) i Edward (1843 r.). Wnukami Szymona byli Stanisław urodzony w 1870 roku (syn Antoniego) i Szymon urodzony w 1888 roku (syn Edwarda). Linia Wincentego syna Antoniego Wincenty syn Antoniego (rotmistrza bracławskiego) w 1821 roku otrzymał „kapituły z działu Gierejsz i NowoDworu”.Był sędzią granicznym brasławskim. Jego żoną była nie znana z imienia PROKOPOWICZ, z której narodziło się sześciu synów: Stanisław (1821r.), Jan (1824 r.), Kazimierz (1825 r.), Bolesław (1827 r. metryka z parafii zawierskiej), Władysław (1833 r.) i Witold (1835 r.). Wnukiem Wincentego był Aleksander urodzony w 1850 roku (syna Jana), którego z kolei dziećmi byli: Wiktor (1883 r.), Nina (1885 r.), Paweł (1888 r.), Marya (1890 r.). 69 LINIA STANISŁAWA Stanisław był najmłodszym synem Franciszka i Ludwiki z domu KWINTA był chorążym wojsk litewskich w 1782 roku. Jego żoną była Barbara z domu BIELKOWICZ. 70 W 1795 roku był prezydentem komisji cywilno-wojskowej brasławskiej. W 1797 roku występuje jako sędzia grodzki brasławski, a w 1803 roku jako pisarz ziemski. Pozostawił dwóch synów: Michała i Wiktora, którzy urodzili się w Pelikanach na ziemi brasławskiej. 71 Linia Michała syna Stanisława i Barbary z domu BELKOWICZ Michał syn Stanisława i Barbary z domu BELKOWICZ urodził się w 1789 roku w Pelikanach. W 1808 roku odnotowany jako regent ziemski brasławski, a w latach 1823-1830 jako sędzia ziemski. Jego żoną była nieznana z imienia TYZENHAUZÓWNA z którą nie miał dzieci. 72 68 Op.Cit. K.Jodko, Źródła do dziejów… Tom I, s.72 69 A.Boniecki, Herbarz polski… tom VII, s.382 70 Op.Cit. K.Jodko, Źródła do dziejów… Tom I, s.433 71 A.Boniecki, Herbarz polski… tom VII, s.382 72 A.Boniecki, Herbarz polski… tom VII, s.382
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 31 z 54 Linia Wiktora syna Stanisława i Barbary z domu BELKOWICZ Wiktor syn Stanisława i Barbary z domu BELKOWICZ urodził się w 1791 roku w Pelikanach. W latach 1823-1830 odnotowano go jako sędziego grodzkiego, a w 1826 roku pełnił urząd sędziego granicznego brasławskiego.73 Nic nie wiadomo o jego potomkach. GNIAZDO RODOWE - IŁGÓW „Dwór szlachecki z drzewa lecz podmurowany, jak jego ganek i schody ku widokowi na pasy łąk zielonych, szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych”. W słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod redakcją Filipa Sulmierskiego o Iłgowie czytamy: „[…] wieś w pow. władysławowskim, o 6 w. od Kowna, od miasteczka Szaki, st. pocztowej, mil 3 i od m. pow. Władysławów mil 6, przy ujściu rz. Niki do Niemna, dla tego niegdyś Ponikie zwana, gm. Światoszyn, parafii iłgowskiej”.74 Wymienione „Ponikie” to Poniki (lit. Panykiai) leżące na wysokiej skarpie Niemna u ujścia rzeczki Nyki (Niki). Taka nazwa istniała do 1758 roku. 75 Na jednym z litewskich portali podaje się szerszy opis dworu Panykiai zwanego także dworem Nyka. Wymieniany był po raz pierwszy w źródłach historycznych w 1583 roku, chociaż niektórzy historycy uważają, że wzmianki ukazywały się już w 1559 w „rewizji Grigaliusa Valaviciusa”. Był to ponoć dwór królewski nieposiadający stałych mieszkańców, służący za letnią rezydencję. W 1583 roku wymieniany w aktach sądowych w Rosieniach w związku ze sporem zarządcy Andriusa (Adrzeja) Kosovo. Kolejny dokument z 1597 roku zawierał inwentaryzację majątku, z której ponoć wynika, że dwór stał wcześniej w zupełnie innym miejscu. 76 Sulmierski stwierdza, że jest to „gniazdo familii Hryncewiczów”, będące najstarszą wsią w okolicy, pozostającą w posiadaniu jednej rodziny. Za początek Iłgowa uznaje 1640 rok, kiedy to: „[…] Ludwik Talko-Iłgowski-Hryncewicz, prałat katedry żmudzkiej, proboszcz wieloński (jak świadczą dokumenta tam się przechowujące) nabył puste i niezaludnione miejsce z dwóch stron brzegów rz. Niemna i pozakładał wsie: po jednej stronie Niemna (w dawniejszym pow. władysławowskim) i nazwał ją Iłgowem.” 77 Wymieniany przez Sulmierskiego „Ludwik Talko-Iłgowski-Hryncewicz” to Stanisław, który jako dominikanin przyjął imię Ludwik – urodzony w 1711 roku syn Jana. Nie jest więc możliwe, aby to on nabył Panykiai (Iłgowo), ponieważ w 1640 roku nie było na świecie zarówno Stanisława, jak i jego 73 Ibidem 74 F.Sulmierski (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom III, s.266, Warszawa 1882 75 http://pl.wikipedia.org/wiki/I%C5%82g%C3%B3w 76 http://www.dvylikakedziu.lt/index.php?option=com_content&view= article&id=77&Itemid=62 77 Op.Cit. F.Sulmierski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego… tom III, s. 266
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 32 z 54 ojca. W okresie kolejnego ćwierćwiecza po 1640 roku rodzili się dopiero potomkowie Pawła – Aleksander, Michał, Józef i Rafał i tak, jak zaznacza ks. Ludwik (Stanisław) w swoim „Origo Imienia Ichmościów JPanów Hryncewiczów” żyli w innych miejscach niż Iłgowo, które wtedy jeszcze nie istniało. Paweł i jego brat Aleksander wywodzili się z powiatu lidzkiego z okolicy Kujże (parafia raduńska) – tam Paweł w 1635 roku był posesorem. Syn Pawła – Józef, do śmierci w 1710 roku mieszkał w Szkudach.78 Przez lata mieszkał tam również syn Józefa – Jan. Potomkowie Jana po śmierci ojca swoje dzieciństwo spędzili Medyngianach (lit. Medingenai) u stryjecznego dziada – Rafała Hryncewicza. Bliższa prawdy jest informacja przedstawiona w jednym z przewodników turystycznych, z którego wynika, że nad Niemnem istniał dworek Panykai zakupiony „w 1758 roku przez prałata z Wielony – Wiktora Talko- Hryncewicza Iłgowskiego (Victor Talko Grincevičius- Ilgauskas). Od tej pory Panykiai nazwano Iłgowem (Ilguva).” 79 Wiktor, a właściwie Wiktoryn był synem Jana, wnukiem Józefa i prawnukiem Pawła. Wspominany przez Sulmierskiego Ludwik był rodzonym bratem Wiktora (Wiktoryna), a oprócz nich byli jeszcze Józef i Franciszek. Ludwik zapewne miał swój udział w stworzeniu kościoła i parafii, która została erygowana w 1794 roku, czyli już po śmierci Ludwika. Sulmierski w słowniku podaje datę 1694 rok, określając że kościół iłgowski był filią Wielony. Na cytowanym wcześniej litewskim portalu przytacza się dosyć obszerne fragmenty „Origo Imienia Ichmościów JPanów Hryncewiczów” autorstwa ks. Ludwik Hryncewicza. Przedstawione zostały również wątpliwości co do poprawności dat i imion pierwszych właścicieli. Ks. Ludwik (Stanisław) w swoim „Origo Imienia Ichmościów JPanów Hryncewiczów” wspomina o czterech braciach Hryncewiczach z okresu „wojny smoleńskiej”, którym „w Smoleńskim pewne dobra, nazwane Iłgowem, na których Dobrach, dwuch Braci tam się pozostało y za czasem ich Succesorowie nazwani są od Dóbr Iłgowa, Iłgowscy Hryńcewiczowie”.(sic! Pisownia oryginalna) Wspomniani czterej bracia to być może synowie Pawła – Aleksander, Michał, Józef i Rafał. W niezgodzie pozostają daty – wojna smoleńska toczyła się w latach 1632-1634, natomiast synowie Pawła rodzili się w latach 1655-1662. W takim razie należy przyjąć, że wśród czterech braci znajdowali się Paweł i Aleksander. Niezgodna jest również pozostała część tej historii. Tak jak zostało to dowiedzione nazwa Iłgowo pojawiła się dopiero w 1758 roku. Hryncewicze nie używali nazwania „łgowski” tylko wywodzili się z herbu Iłgowski, który istniał już w 1569 roku i nie miał nic wspólnego z miejscem o nazwie Iłgów. To HRYNCEWICZe herbu Iłgowski nazwali okolice Panykai nazwą swojego herbu. Sulmierski dosyć szczegółowo opisał Iłgowo – pomylił się jedynie w określeniu dat i pierwszego właściciela: „[…] dobra te składały się z folwarków: Iłgowa, Twirbut 78 Szkudy (lit. Skuodas) – miasto na Litwie, położone w obecnym okręgu kłajpedzkim, 80 km od Kłajpedy i 2 km od granicy z Łotwą. 79 T. Krzywicki, Litwa-Przewodnik, s.366, Białystok 2005
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 33 z 54 i Misiun, na drugiej zaś stronie Niemna dobra Rukszany, składające się z folwarków: Rukszan, Goniuny i Maropola i leżące w pow. rossieńskim a dziś kowieńskim. W Iłgowie na wyniosłej górze nad Niemnem wśród malowniczej pozycyi […] wybudował dom, dokąd przyjeżdżał na letnie miesiące, a umierając przekazał tę posiadłość swemu synowcowi Franciszkowi Hryncewiczowi, staroście upickiemu.” 80 Franciszek nie był „synowcem” (bratankiem), tylko bratem. Kontynuują opis Iłgowa Sulmierski stwierdza: „[…] słynie w okolicy malowniczością widoków śród gór i parowów; ornej ziemi 38 wł., lasu 5 wł., gatunek ziemi gliniasty, miejscami piasek i kamienie. Rz. Nika co rok rozlewa, pokrywając łąki tutejsze wodą a miejscowość górzysta utrudnia znacznie gospodarstwo. Gorzelnia i cegielnia we wsi. Lud mówi narzeczem litewskiem […] W połowie XIV w. Henryk Bawarski wzniósł tu był twierdzę krzyżacką Romayn-Werder. Dobra Iłgowo lub Poniki składają się według Tow. Kred. Ziemsko z folwarków Iłgowo i Twirbuty, attynencyi Kołatkiszki i wsi nizej wymienionych. Rozl. wynosi mr. 982, folw. Iłgowo grunta orne i ogrody mr. 144, łąk mr. 22, pastwisk mr. 12, wody mr. 61, lasu mr. 29, zarośli mr. 25, nieużytki i place mr. 32; razem mr. 326. Bud. mur. 5, drewn. 19, płodozmian 12-polowy. Folw. Twirbuty grunta orne i ogrody mr. 217, łąk mr. 25, pastwisk mr. 1, wody mr. 2, lasu mr. 369, zarośli mr. 26, nieużytki i place mr. 16, razem mr. 656. Bud. mur. 2, drewn. 9, płodozmian 10-polowy. Gorzelnia, cegielnia, wiatrak, piec wapienny, pokłady kamienia wapiennego, glina, margiel. Wieś Ejginy osad 4, z gruntem mr. 121; wś Dulenciszki osad 3, z gruntem mr. 114; osada Czerbiszki osada 1; z gruntem mr. 41; wś Tucie osad 2, z gruntem mr. 90; Kmietyszki osada 1, z gruntem mr. 95; wś Żemajtele osad 4, z gruntem mr 130.” .81 Dwór w Iłgowie – szkic z XIX wieku Ludność mieszkała tam wyznania katolickiego. W 1813 roku kościół spłonął od uderzenia pioruna. Rok później został jednak wzniesiony od nowa – miał 23 m długości i 12 m szerokości. W dalszym ciągu był to kościół drewniany. Ponoć to 80 Op.Cit.,T. Krzywicki, Litwa-Przewodnik, s.366 81 Op.Cit., F.Sulmierski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego… tom III, s. 266
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 34 z 54 Wiktoryn Hryncewicz ufundował trzy dzwony (duży i dwa małe). W 1814 roku wzniesiono nowy drewniany kościół, a cała parafia wynosiła wówczas 2041 dusz. Wieś Iłgów składała się z czterech „dymów”, które zamieszkiwało 102 mieszkańców. Istnieją jeszcze dwie hipotezy związana z historią nazwy „Iłgowo” i Hryncewiczami Iłgowskimi. W czasach pogańskich okolice Panykiai porastał święty las, w którym po zbiorach, w czasie iłgów, (długich świąt), żywi wzywają umarłych, karmią, poją i myją, a potem odsyłają na powrót, skąd przyszli. Gdy pogańskie obrzędy na Litwie zostały wyparte przez chrześcijaństwo las wokół Panykiai został prawie w całości wykarczowany, ale do miejsca tego przyległo już nazwanie „iłgów” 82 W takim jednak przypadku Iłgowski nie byłby herbem, ale drugim nazwaniem Talko- Hryncewiczów. Autor cytowanego artykułu przypisuje Hryncewiczów Iłgowskich do herbu Przeginia. To z kolei rodzi kolejną hipotezę. Może faktycznie „Iłgów” był własnością Hryncewiczów już w początkach XVII wieku, ale byli Hryncewicze herbu Przyjaciel, którzy byli być może skoligaceni z Talko-Hryncewiczami. WSPÓŁCZESNY IŁGÓW Ten to okazały dwór modrzewiowy pięknie się zachował, dotrwał „w zdrowiu do naszych czasów. Jego nie tynkowane ściany zewnętrzne około 1790 r. oszalowane zostały pionowo sosnowymi deskami. W latach ostatnich dzięki energicznym działaniom Fundacji Kultury Polskiej na Litwie im. Józefa Montwiłła i dyrektora Wileńskiego Muzeum Beatrycze Hryncewiczówny, budynek poddano zabiegom restauratorskim, pomyślnie wykonanym przez kowieńskich specjalistów. Dwór prezentuje się dziś w całej swej okazałości (stoi na brzegu skarpy wysokości około 80 m, frontem zwrócony ku Niemnowi i jego brzegom)”. 83 W przededniu I wojny światowej majątek zajmował powierzchnię 400 hektarów ziemi i ponad 300 hektarów lasów. Po reformie rolnej po odzyskaniu niepodległości w 1920 roku majątek ten pozostawał w rękach Hryncewiczów, jednak jego powierzchnia ograniczyła się już do 80 hektarów. 84 Po zakończeniu II wojny światowej cały majątek został rozparcelowany, a dwór przeznaczony na ośrodek dla chorych umysłowo. W latach 90-tych XX wieku dwór miał być rozebrany, ale dzieki staraniom Fundacji Kultury Polskiej na Litwie zrezygnowano z tego i wpisano dwór do rejestru zabytków. 82 http://www.dvylikakedziu.lt/index.php?option=com_content&view=article&id=77&Itemid=62 83 Z wypowiedzi prezesa Fundacji Kultury Polskiej na Litwie im. Józefa Montwiłła, Henryka Sosnowskiego w czasie obchodów 130. Rocznicy urodzin Emila Młynarskiego 84 http://www.dvylikakedziu.lt/index.php?option=com_content&view=article&id=77&Itemid=62
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 35 z 54 Widok dworu iłgowskiego od strony parku
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 36 z 54
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 37 z 54 Dwór Hryncewiczów w Iłgowie – widok od strony Niemna żródło: http://www.genealogia.okiem.pl – foto.Wanda Kardasz, 2012 Kościół i kaplica w Iłgowie Obok kościoła znajduje się cmentarz. Starodawne zmurszałe pomniki — to historia byłych właścicieli dworku i okolicznych ziem. Tam między innymi znajdują się groby Henryka, Polikarpa, Ludwika…
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 38 z 54 Cmentarz w Iłgowie – kwatera Talko-Hryncewiczów DZIEDZICE (POSESORZY) IŁGOWA Ostatnim męskim dziedzicem Iłgowa z rodziny Talko - Hryncewiczów był syn Juliana – Henryk (1829-1878). Po nim majątek dziedziczyła jego córka Anna (1877- 1960), która została żoną Emila Młynarskiego. W ten sposób Iłgów wraz z Twirbutami i Misiunami został własnością Młynarskich. Mieszkali tutaj trzy lata. Po śmierci Emila w 1935 roku Iłgów i przyległości weszły w posiadanie rodzeństwa – Stanisława i Krystyna Hryncewiczów. Byli oni dziećmi Andrzeja i Wandy, wnukami Ludwika i Klaudii z domu TARKOWSKIEJ. Ich praprzodkiem był Paweł. Żona Andrzeja była córką Henryka TALKO-HRYNCEWICZA. Historia własności Iłgowa zamyka się na 1941 roku. W 1940 roku NKWD aresztowało wszystkich Hryncewiczów, jako wrogów ludu i skonfiskowało cały majątek. W 1941 roku Stanisław, Krystyna, jak i ich ociemniała siostra Bożena (Beatrice) zostali deportowani na Sybir. W obchodach 130.rocznicy urodzin Emila MŁYNARSKIEGO w Iłgowie uczestniczyły wyżej wspomniana Krystyna MARKIEWICZ z domu TALKO- HRYNCEWICZ i jej córka Łucja – obecnie mieszkanki Kowna. Pani Łucja ubiega się o zwrot ziemi oraz innych dóbr – do tej pory zwrócono jej 60 ha gruntów oraz budynek czworaków. Natomiast dworek, stanowiący zabytek historyczny, jest pod ochroną państwa. W obchodach brała również udział Barbara AHRENS- MŁYNARSKA – rodzona siostra Wojciecha MŁYNARSKIEGO, dla których Emil był stryjecznym dziadkiem. Wojciech MŁYNARSKI i Barbara AHRENS są dziećmi Mariana MŁYNARSKIEGO (1910-1943) i Magdaleny zd. ZDZIECHOWSKA (1916-
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 39 z 54 2004), wnukami Mariana (1875-?) i Marii SPITZMACHER, prawnukami Kazimierza i Fryderyki BRINBORTH. Pani Barbara napisała książkę pt.: „Zielnik Rodzinny”, gdzie dokumentalnie przedstawiła dzieje familijne Talko-Hryncewiczów oraz Młynarskich, częściowo też Białłozor, do których, jej zdaniem na początku XIX wieku należało część dóbr w Iłgowie. Wszystkiego o swoich przodkach dowiedziała się od swojej cioci Anieli (Neli) oraz z pamiętników babci Hryncewiczowej. 85 Na podstawie zebranych informacji można sporządzić listę kolejnych dziedziców majątku Iłgów. Jako początkową datę należy przyjąć 1758 rok – wcześniejsze daty, to tylko hipoteza. 1. Jan TALKO-HRYNCEWICZ (ok.1685-ok.1722) syn Józefa i Potencjany (Konstancji) z domu SZYMANOWSKA, wnuk Pawła – hipotetycznie mógł być pierwszym właścicielem Iłgowa i okolic. Jego żoną była Anna z domu HENING. Zmarł, gdy jego dzieci miały zaledwie po kilka lat. Możliwe, że pozostawił testament, który został dopełniony dopiero w 1758 roku przez jego synów. 2. Wiktoryn TALKO-HRYNCEWICZ (ok.1710/1715-po 1767) syn Jana i Anny z domu HENING – właściciel od 1758 roku (nabył Iłgowo lub odziedziczył po zmarłym ojcu Janie). W tym samym okresie posesorami tego majątku mogli być również bracia Wiktoryna – Stanisław (ks. Ludwik) i Franciszek. Iłgowo ponoć za życia oddał swojemu bratu Franciszkowi. 3. Franciszek TALKO-HRYNCEWICZ (ok.1710-po 1762) syn Jana i Anny z domu HENING – właściciel przed 1762 rokiem (w testamencie z 1762 roku swoim synom zapisał między innymi Iłgowo i Rukszany. Żona Franciszka – Ludwika z domu KWINTA, dziedziczyła w Gorejszach. 4. Jan Ludwik TALKO-HRYNCEWICZ (ok. 1750-ok.1806) syn Franciszka i Ludwiki z domu KWINTA – szambelanem króla Stanisława Augusta, od 1781 roku zgodnie z testamentem ojca z 1762 roku. Zmarł w 1806 roku. Jego żoną była Krystyna z domu KARP. 5. Julian TALKO-HRYNCEWICZ (1800-1862) syn Jana Ludwika i Krystyny z domu KARP. Dziedziczył jako małoletni po śmierci ojca w 1806 roku. Jego żoną była Anna z domu MONWID-BIAŁŁOZOR 6. Henryk TALKO-HRYNCEWICZ (1829-1878) syn Juliana i Anny z domu MONWID-BIAŁŁOZOR. Odziedziczył po śmierci ojca około 1862 roku. Jego żoną była Alina z domu RYMKIEWICZ. 7. Anna MŁYNARSKA z domu TALKO-HRYNCEWICZ (1877-1960) – poślubiła Emila MŁYNARSKIEGO. Odziedziczyła jako nieletnia po śmierci ojca w 1878 roku. W posiadaniu Młynarskich majątek był do 1935 roku. 85 http://archiwum2000.tripod.com/467/alwida.html
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 40 z 54 8. Stanisław i Krystyna TALKO-HRYNCEWICZ dzieci Andrzeja i Wandy z domu TALKO-HRYNCEWICZ, córki Henryka i Aliny z domu RYMKIEWICZ. Posiadali majątek od 1935 do 1941 roku. Bardzo możliwe, że swoje udziały miał również ich brat Ludwik. Wiele informacji na temat majątku Iłgów można odnaleźć w zbiorach Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie – jednostka archiwalna „Archiwum Emila Młynarskiego. Dokumenty dot. majątku Młynarskich - Iłgów z lat 1900-1940. Utwory kompozytorów polskich i obcych z dedykacjami dla E. Młynarskiego” (Zeszyt 6; pozycja 1138 sygnatura F. 50 1.157-163). 86 ZAKOŃCZENIE Nie będzie to zakończenie w pełnym tego słowa znaczeniu, ponieważ historia tego rodu jest pełna zagadek, niedopowiedzeń, domysłów i hipotez. Niewyjaśnione jest w jakikolwiek sposób, jak ród ten wszedł do herbu Iłgowski, jak również nie jest pewne czy ten właśnie herb jest właściwy. Nie jest również pewne jak jest prawidłowa forma nazwiska rodowego. Niezgodna jest także chronologia czasowa niektórych zdarzeń związanych z protoplastami tego rodu. W niniejszym opracowaniu tak naprawdę została opisana w zasadzie tylko jedna linia rodowa wywodząca się od Pawła – jednego z czterech braci walczących w „wojnie smoleńskiej”. O pozostałych liniach nie wiadomo zbyt wiele – co rodzi kolejne wątpliwości i hipotezy. NIEWŁAŚCIWA CHRONOLOGIA Autor „origo” ks. Ludwik Hryncewicz miesza niestety epoki twierdząc, że bracia ci byli „podczas Wojny Smoleńskiej za króla Jagiełły będąc przy Xiążęciu Witoldzie.” Wojna smoleńska, zwana również III wojną polsko-rosyjską toczyła się w latach 1632-1634. Książe Witold zmarł w 1430 roku, tak więc wymieniani bracia nie mogli walczyć u jego boku, ponieważ wojna smoleńska, w której brali udział toczyła się 200 lat później. Zgadza się czas– Paweł i jego hipotetyczni bracia żyli dokładnie w okresie wojny smoleńskiej. Nie mogli jednak za to, że „w młodych leciech mężnie stawili się na bataliach w rekompensatę Swych dzieł Heroicznych” otrzymać od Witolda herbu i dóbr ziemskich. NIEWŁAŚCIWY HERB Tak, jak to już było wspomniane herb Iłgowski wywodzi od „Jędrzeja męża rycerskiego i brata jego Iwana, ciwuna wieświańskiego”, a jego powstanie datowane jest na drugą połowę XVI wieku.Przez wieelu genealogów (Niesiecki, Uruski i inni) uznawany jest za odmianę herbu Abdank, do którego między innymi należy ród o bardzo podobnym nazwaniu – HRYNIEWICZ. 86 http://www.agad.archiwa.gov.pl/nauka/c02pol.xml
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 41 z 54 Herb Abdank Herb ten nosił także nazwania: Abdaniec, Abdanek, Abdank, Avdank, Awdancz, Awdaniec, Białkotka, Biłkotka, Czelejów, Habdaniec, Habdank, Haudaniec, Hawdaniec, Hebdank, Łąkotka, Łękawa, Łękawica, Skuba, Szczedrzyk. Najwcześniejsze pieczęcie z tym herbem datowane są na 1212 ro.. Na Litwę, jako Abdank został przeniesiony w 1413 roku podczas uni w Horodle. Do herbu został adoptowany bojar litewski Jan Iwaszko Gasztołd, zwany także Gasztold lub z litewska Jonas Gostautas, Jonas Goštautas. Cechą charakterystyczną tego herbu jest stylizowana litera „W”. Zdaniem ks. Ludwika Hryncewicza, litera przedstawiona w jego herbie symbolizuje Księcia Witolda, jako dobrodzieja rodu. Odnośnie herbu Abdank istnieje kilka wersji legendy herbowej. Jedna z nich mówi, że przodek Abdanków – Skuba, zabił wawelskiego smoka. Herb pierwotnie nazywał się Skubów, od imienia założycieli. Skuba na rozkaz Kraka zaszył w baranią skórę siarkę i tak przyrządzoną podrzucił smokowi wawelskiemu. Smok po zjedzeniu siarki poczuł wielkie pragnienie i rzucił się do Wisły, wypijając łapczywie wielkie ilości wody – pił, aż pękł. W nagrodę za zgładzenie potwora otrzymał od Kraka herb z literą „W” na pamiątkę węża (smoka). Wynika z powyższego, że Skuba, to znany z dziecięcych bajek „szewczyk dratewka”. Inni jednak twierdzą, że litera ta od nazwy Wawelu pochodzi (herbarz Paprockiego). W innej wersji Skuba przedstawiony jest jako człowiek niezwykłej siły, który herb otrzymał za to, że w Alemanii (Niemczech), na oczach własnego pana, tamtejszego mocarza pokonał. Również ta legenda rozgrywa się w pogańskich czasach. Trzecia wersja mówi o Skubie, sarmackim dowódcy , dowodzącym hufcem znad Wisły, rzeki zwanej także Wandalem. Właśnie od Wisły - Wandalu chorągiew pułku Skuby znaczona była „słowiańską" literą „W”. Za dzielne czyny wojenne literę tę nadano Skubie w herbie. Kolejna legenda (najczęściej przytaczana) mówi o poselstwie Skarbka z Góry do cesarza Henryka V w czasie wojny Bolesława Krzywoustego z Niemcami. Cesarz chcąc zaimponować polskiemu posłowi bogactwem, pokazywał mu wielkie skrzynie pełne złota. Skarbek zdjął wówczas z palca pierścień i ze słowami „idź złoto do złota, my Polacy bardziej się w żelazie kochamy i żelazem bronić się będziemy" wrzucił go do cesarskiego
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 42 z 54 skarbca. Zaskoczonemu cesarzowi nie pozostało nic innego jak odrzec tylko „Hab dank" (bardzo dziękuję) i od tych słów właśnie zmieniono pierwotne zawołanie herbu Skubów na Habdank. Odmian herbu Abdank jest wiele – jako uznanie za pochodność od Abdanka uznaje się łękawicę (figurę herbową) przedstawiającą literę „W”. Być może herb Iłgowski jest jedną z wielu odmian herbu Abdank. Ks. Ludwik Hryncewicz opisując początki swojego rodu datuje je na czasy Ksiecia Kiejstuta Giedyminowicza (1308/1310-1382), określając jako swojego praprzodka „Talko zwanego Wiłkoszem”. Tenże miał dwóch synów, których nazwał Talko i Hryńko. W swoim „origo” opisał herb, którym jego zdaniem pierwotnie przedstawiali się jego przodkowie – „[…] za Herb dane sobie miał dwie kosy na krzyż złożone na kształt Litery X, a nad kosami wilczą głowę.”. Opis ten w pewnym sensie przypomina herb Prus z odmianami, zwany również „Wilczekosy, Wilcze Kosy, Słubica, Falcastrum Lupinum.” W herbie tym nie ma „wilczej głowy”, ale są „wilcze kosy”. Herb Prus II NIEWŁAŚCIWE NAZWISKO Badając historię tego rodu należy rozważyć czy TALKO-HRYNCEWICZ to jedyna i prawidłowa forma nazwiska. W większości źródeł nazwisko występuje bez przydomku „TALKO”, który tak naprawdę pojawia się nie wiadomo skąd w bliżej nieokreślonym czasie. Czy w takiej sytuacji TALKO-HRYNCEWICZ i HRYNCEWICZ to jeden i ten sam ród? Zgodnie z „origo” ks. Ludwika nazwisko ukształtowało się z połączenia imion (nazwań) dwóch braci – Talko i Hryńko. Jeden z braci (Talko) umarł młodo i bezpotomnie. Potomek drugiego (Hryńko) i synowie jego ku czci ojca i stryja „zatrzymując Imie Oyca swego Talka za przydomek, Hryńkiewiczami poczęli się nazywać. Imiona zaś chrześcijańskie razem z wiarą świętą przyjęli, gdy się wiara na Litwie krzewić poczęła.” W genealogii polskiej
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 43 z 54 odnajdujemy wszystkie możliwe oboczności nazwiska (nazwania). Współcześnie żyją osoby noszące nazwisko TALKO (bez dodatku), HRYNCEWICZ (bez dodatku), TALKO-HRYNCEWICZ, HRYNIEWICZ, a także zbliżone wywodzące się zapewne z tego samego źródłosłowu – HRYNKIEWICZ, HRYŃKIEWICZ, HRYNIEWICZ, HRYNKOWICZ, HRYNCOWICZ. Pozostaje jeszcze pisownia rosyjska, litewska i białoruska, w których nie ma odpowiednika litery łacińskiej „H” w cyrylicy. Jest ona zastępowana literą „G” – a więc Hryncewicz staje się Gryncewiczem (Гpынцebич), a Hryniewicz staje się Gryniewiczem (Гpынebич). Język litewski zmienia nie tylko pierwszą literę, ale również pisownię nazwiska. W ten sposób Hryncewicz to Grincevičis, a Hryniewicz to Grinevičis. Autor „origo” stwierdza, że „z Ruszczyzny częściej Hrynkowiczami nazywali się, aż do Zygmunta Augusta czasów.” Z powyższego wynika, że nazwisko zmieniło swoje brzmienie w drugiej połowie XVI wieku – co to spowodowało? Może właśnie wtedy dawni Hrynkowicze otrzymali herb Iłgowski i dla podkreślenia tego faktu i odróżnienia od innych Hrynkowiczów nazwali się Hryncewiczami z przydomkiem „Talko”. LEPSI I GORSI HRYNCEWICZE Ks. Ludwik w „origo” wyróżnia „bogatszych” i „biedniejszych” Hryncewiczów wywodzących się z tej samej gałęzi rodowej – prawdopodobnie od potomków Wojciecha. Dwóch z braci w „smoleńskim pozostałych”, których spadkobiercy „nazwani są od Dóbr Iłgowa, Iłgowscy Hryńcewiczowie”. W opisie tym występuje bardzo duża niezgodność, ponieważ Iłgów leżało w trockim, a nie smoleńskim. O pozostałych dwóch braciach nadmienia, że do Litwy powrócili, a ich sukcesorowie „rozkrzewili się w Trockim, Lidzkim y Wiłkomierskim y ci dotąd nazywają się Talkowie Hryncewiczowie.” W tym miejscu spotykamy kolejną nieścisłość – wywodzący się z Iłgowa używali przydomku „TALKO” przed nazwiskiem, natomiast pochodzący z wileńskiego z powiatów lidzkiego i wiłkomirskiego, przeważnie występowali bez tego przydomka. Autor podaje, że „Hryncewiczowie Lidzcy, różne possessye swoje w tym powiecie mieli, lecz za czasem adversa fortuna uszczupleni, na małych kondicyach szlacheckich mieścić się musieli y u różnych Panów na Dyspozycyach bywać.” To również jest nie do końca prawdą, ponieważ nawet z „origo” ks. Ludwika wynika, że fortuna kołem się toczyła u wszystkich wymienianych przez niego Hryncewiczów. Pewnym jest natomiast, że linia wywodząca się od Pawła należała do tych „bogatszych” Hryncewiczów. Powodem lepszej kondycji finansowej tej linii były zapewne mariaże z rodami Karpiów, czy też Monwidów-Białłozorów. Ta „gorsza” linia wywodziła się zapewne od brata Pawła – Aleksandra lub od pozostałych braci, o których w zasadzie nic nie wiadomo. Świadczy o tym chociażby znikoma liczba informacji o tej linii. Część z Hryncewiczów, jak znaczna część polskich szlacheckich rodów, uległa klasowej degradacji. Z czasem stawali się chłopami, którzy zamiast fortuny mieli znój dnia codziennego. Jako przykład może posłużyć miasteczko Rudomina, które przez kilka stuleci (do końca XVIII wieku) należało do Ekonomii
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 44 z 54 Wileńskiej klucza niemieżańskiego. Inwentarze tej „Ekonomii” podają informacje o samym miasteczku, ale także o jego mieszkańcach. W 1762 roku Rudomina liczyła 15 dymów, w których żyli chłopi i rzemieślnicy. Wśród mieszkańców wymienia się między innymi nazwiska: Żółkowski, Sołowiej, Szczęsnowicz, Kaczanowski, Sajkowski, Jancewicz, Hołubowicz, Rakowski, Hryncewicz, Stankiewicz. Było także zapewne i kilka rodzin żydowskich, zajmujących się głównie handlem i lichwiarstwem. Mieszkający tam Hryncewicze byli zatem chłopami lub w najlepszym przypadku rzemieślnikami.87 Deklasacja społeczna miała również swoje odzwierciedlenie w okresie między wojennym. Znaczna część Hryncewiczów nie jest właścicielami majątków, dóbr, okolic, ale gospodarstw rolnych. W tym kontekście można wymienić np. Hryncewiczów z powiatów wilejskiego i święciańskiego zamieszkałych w 1934 roku we wsiach Plikowicze (gmina Kurzeniec) i Chocilki (gmina Świr). 88  Hryncewicz Eudokja, Marja, Elżbieta – kolonia Nr 7 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Nikifor, Anna, Helena – kolonia Nr 9 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Aleksy – kolonia Nr 23 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Bazyli – kolonia Nr 30 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Katarzyna – kolonia Nr 35 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Wlas – kolonia Nr 45 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Paraska, Emiljan,Tatjana – kolonia Nr 48 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Sylwester, Nikita – kolonia Nr 57 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Michał, Jan – kolonia Nr 62 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Filimon – kolonia Nr 69 (wieś Plikowicze);  Hryncewicz Elżbieta – kolonia Nr 21 (wieś Chociliki). Oprócz licznej reprezentacji Hryncewiczów we wsi Plikowicze mieszkały rodziny o nazwiskach: Dzieruho, Gil, Kirhet, Komarow, Milaszewski, Moroz, Ogrodowicz, Romejko, Sawczyc, Turbacz, Wysocki oraz Rodziewicz-Bielewicz – ci ostatni byli właścicielami tej wsi. W związku ze scalaniem gruntów w 1939 roku i obwieszczeniem Pisarza Hipotecznego przy Sądzie Okręgowym w Wilnie o regulacji hipotek „wywołano” właścicieli poszczególnych kolonii wsi Plikowicze do pierwiastkowego zaprowadzenia hipotek. W spisie wymieniono nazwiska właścicieli identyczne z podanymi w Dzienniku z 1934 oraz dodatkowo określono obszary kolonii i numery hipoteczne:89  Hryncewicz Eudokja, Marja, Elżbieta – kolonia Nr 7 (obszar 3,2538 ha, Nr hip. 13417/B); 87 http://archiwum2000.tripod.com/513/rudomi.html 88 Właściciele gospodarstw rolnych w woj. wileńskim w latach 1928 - 1939. Źródło: publikacje "Pisarza hipotecznego zawarte w Dzienniku Województwa Wileńskiego za lata 1928 - 1939" (materiał pochodzi z Jagiellońskiej i Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej) 89 Wileński Dziennik Wojewódzki Nr 5 z 5 V 1939 roku
©Piotr Paweł CYPLA – Warszawa 2014 Strona 45 z 54  Hryncewicz Nikifor, Anna, Helena – kolonia Nr 9 (obszar 5,6473, Nr hip. 13418/B);  Hryncewicz Aleksy – kolonia Nr 23 (obszar 2,9025 ha, Nr hip. 13420/B)  Hryncewicz Bazyli – kolonia Nr 30 i 51 (obszar 4,2429 ha, Nr hip. 13415/B);  Hryncewicz Katarzyna – kolonia Nr 35 (obszar 0,4768 ha, Nr hip.13433/B);  Hryncewicz Wlas – kolonia Nr 45 i 61 (obszar 4,3360 ha, Nr hip. 13404/B);  Hryncewicz Paraksewa i dzieci: Emiljan,Tatjana – kolonia Nr 48 i 63 (4,4126 ha, Nr hip. 13405/B);  Hryncewicz Sylwester, Nikita – kolonia Nr 57 (obszar 1,9005, Nr hip. 13419/B);  Hryncewicz Michał, Jan – kolonia Nr 62 (obszar 8,6235 ha, Nr hip. 13403/B);  Hryncewicz Filimon – kolonia Nr 69a (obszar 0,7878 ha, Nr hip. 1165). Z powyższego wykazu niezbicie wynika, że mieszkające w Plikowiczach rodziny Hryncewiczów nie były „obszarnikami”, a tylko drobnymi rolnikami. Najmniejszy obszar kolonii będący własnością Hryncewiczów wynosił zaledwie niecałe 0,5 ha, a największy 8,6 ha. W stosunku do danych podanych w 1934 roku wzrosła ilość kolonii (działek) posiadanych przez Hryncewiczów (o kolonie Nr 51, 61 i 63). Dla porównania jedna z kolonii należących do Rodziewiczów-Bielewiczów zajmowała obszar ponad 50 ha. Ilu zatem tych „lepszych” Hryncewiczów dotrwało na Litwie do okresu między wojennego? Według danych Polskiego Komitetu Wyborczego z 1920 roku oraz Polskiej Frakcji do Sejmu Litewskiego z 1926 roku na Litwie Kowieńskiej istniało w tamtych czasach prawie 2 000 polskich majątkach. Zdaniem autora liczba ta wydaje się być mocno zawyżoną. Przedstawiony wykaz zawiera znaczącą część polskich majątków. Sporządzenie kompletnego wykazu jest obecnie niemożliwe. Zasadnicze powody są dwa – z uwagi na brak źródeł oraz faktu, iż nie wszyscy Polacy na Litwie Kowieńskiej w okresie represji litewskich przyznawali się do swego pochodzenia. Ponadto, z uwagi na dokonywaną parcelację majątków i stosowanych praktyk ich podziałów pomiędzy członków rodziny, mogły zaistnieć nieścisłości przy określaniu faktycznego właściciela majątku. Zgodnie z opracowaniem pt.: „Wykaz części majątków polskich w Republice Litewskiej w latach 1919 – 1939”, zawartym w książce Jerzego Żenkiewicza tych „lepszych” Hryncewiczów raczej niewielu: 90  pod poz. 303 – Hryncewicz Ludwik – Iłgowo, powiat Wiłkomierz  pod poz. 991 – Talko-Hryncewicz – Iłgów, powiat Wyłkowyszki. Pierwszy z wymienionych – Ludwik HRYNCEWICZ i niewymieniony z imienia TALKO-HRYNCEWICZ, to zapewne jedna i ta sama rodzina. W okresie 90 J.Żenkiewicz, Ziemiaństwo polskie w Republice Litewskiej w okresie międzywojennym, [w:] http://www.umk.pl/~zenkiewicz/Publikacje/wykaz.php

Ród TALKO-HRYNCEWICZ

Recommended

More Related Content

Slideshows for you(17)

Similar to Ród TALKO-HRYNCEWICZ(20)

Recently uploaded(20)

Ród TALKO-HRYNCEWICZ