“Niets is wat het lijkt”
Achtergronden van affiniteit met complotdenken in
Nederland
Peter Achterberg

JFK: wie is verantwoordelijk voor zijn
dood?

Bepaalt de media wat we zien?

Bepaalt de media wie we zijn?

9/11: Wie zit er werkelijk achter de
aanslagen?

Wat zat er in de vaccinaties tegen de
Mexicaanse griep?

Zijn Rutte en Samson onderdeel van
de Bilderberg groep?

En Trump?

Complottheorieën in het Westen
Uitgangspunten
• Definitie: geloof dat achter de maatschappelijke
coulissen een geheime, kwaadwillende groep tracht
om de samenleving te beïnvloeden en/of het individu
te indoctrineren.
• “Agency panic” (Melley, 2000)
• Drie elementen: “niets is wat het lijkt”, “toeval bestaat
niet” en de “truth is out there’” (Barkun, 2003)

Complottheorieën in het Westen
Ontwikkelingen sinds 1960s….
• Popularisering: van subcultuur naar hoofdstroom
(Knight, 2000; Kellner 2002)
• Normalisering: van irrationele pathologie (i.e.,
Popper, 1948) naar hyper-rationaliteit (Melley,
2000)
• Transformatie: van exotische ‘ander’ (Joden,
communisten) naar moderne instituties (Knight,
2000)

Complottheorieën in het Westen
Twee vragen:
Sociologische achtergronden affiniteit met complot
theorieën?
Politieke achtergronden affiniteit met complot
theorieën?

Modernisering en cultureel onbehagen
in het Westen
• Emile Durkheim: erosie gemeenschap en anomie
• Max Weber: rationalisering moderne instituties en
vervreemding
• Globalisering
• Complottheorieën: betekenis geven aan
anonieme (mondiale) systemen

Theorie
Cultureel onbehagen in Nederland
• Institutioneel wantrouwen en anomie
• Vooral onder laag opgeleiden (i.e., Elchardus etc)
• Vooral onder mensen die onthecht zijn van
traditie (i.e., Christelijke kerk).

Hypothesen
• Lager opgeleiden en kerkelijk ongebonden
mensen hebben meer affiniteit met
complottheorieën
– Dit kan verklaard worden door anomie
– En wantrouwen ten aanzien van instituties

Gegevens
• CROCUS Survey on Worldviews in the Netherlands
III: Religion, Politics, and Anti-Institutionalism.
Rotterdam/Tilburg: CentERData. (Achterberg, P.,
Manevska, K., De Koster, W., Aupers, S., Mascini,
P., & Van der Waal, J. ;2012)
– N=1,302
– Respons: 76.1%
– Vergelijking CBS statistieken: Meer mannen, ouderen
en hogere inkomensgroepen in sample – data
gewogen!

Meting Affiniteit met
complottheorieën
• Niet direct bevraagd –
– schijn van partijdigheid
– Kans op weinig variatie
– Dus – bevraagd over mensen die allerlei dingen
vinden van een vijftal complotten
• 9/11
• Mexicaanse griep
• Maanlanding
• Dood prinses Diana
• Machtige elites

Factoranalyse

Andere metingen:
• Opleiding – gemeten in aantal jaar dat iemand nodig
heeft voor hoogst behaalde niveau
• Religie
– Religieuze participatie (hoe vaak gaat men naar de kerk – 1
(vrijwel nooit) – 7 (meer dan eens per week)
– Religieuze denominatie (RK, Protestants, Evangelisch,
Atheist – anders zijn als missing gecodeerd)
• Anomie (schaal 4 items – Alpha 0,77, eerder gebruikt
Achterberg & Houtman, 2009)
• Institutioneel wantrouwen (schaal 6 items – Alpha
0,80, eerder gebruikt Achterberg & Mascini 2013)
• Controlevars: Inkomen, Geslacht, Leeftijd

Is affiniteit met complottheorieën eigenlijk wel zo
anders dan anomie en institutioneel wantrouwen?

Resultaten
Education Religious
participation
Affinity with conspiracy
theories
-0.24***
(N=1,150)
-0.12***
(N=1,153)
Affinity with conspiracy theories
Atheists 2.11
Roman Catholics 2.21
Protestants 1.82
Evangelicals 2.15
F 6.25***
N 1,125

Resultaten

Kortom
• Minder affiniteit met complot denken onder…
– Hoger opgeleiden
– Mensen die vaak naar de kerk gaan
– Protestanten
• Anomie en institutioneel wantrouwen
verklaren dit weg
• Modernisering en cultureel onbehagen

Kortom
• Echter ook:
– Jongeren hebben meer affiniteit met complot-
denken
• Valt op geen enkele wijze weg te verklaren door
cultureel onbehagen (anomie en institutioneel
wantrouwen)
– Rooms Katholieken hebben veel meer affiniteit
met complot-denken
• Wordt wel verklaard door cultureel onbehagen…

Affiniteiten met politieke achtergrond
• Drie bevindingen:
1. ‘Non-voters’ steunen vaker complottheorieen
(Olliver & Wood, 2014 )
• Experimenteel bewijs (Jolley and Douglas 2014)

Affiniteiten met politieke achtergrond
• Drie bevindingen
2. Rechtse stemmers!
• Republikeinen vaker dan Democraten (Olliver &
Wood, 2014)

Affiniteiten met politieke achtergrond
• Drie bevindingen:
3. Rechtse én linkse populisten!
• Van Prooijen et al. (2014) extremistische ideologie
• Krouwel & Van Prooijen (2014) PVV & SP

Mogelijke verklaringen
• Uit voorgaande / de literatuur:
– ‘The need to make sense of a world which is
perceived as threatening’ (Van Prooijen et al.
2015)
– Institutioneel wantrouwen? (Sunstein and
Vermeule, 2008)
– Anders?

Onbehagen
• Cultureel onbehagen:
– Anomie (Srole, 1956) – ‘feeling threatened by the
complexities of the contemporary social and cultural
order’
– Politiek:
• Lagere opkomst onder anomische mensen (McDill, 1962; Erbe,
1964; Hövermann et al., 2014)
• Stemmen vaker voor Republicans (Templeton, 1966) en
populistisch rechts (Arzheimer, 2011; Houtman and Achterberg,
2010).
– Complot theoriëen:
• Culturele rationalisering (Weber, 1963 [1922])
• Sterke relatie (zie ook: Abalakina‐Paap et al., 1999, Van Prooijen et
al, 2015)

Instituties
• Institutioneel wantrouwen:
– Politiek:
• Minder opkomst (Karp & Banducci, 2008)
• off-centre politiek (Mair, 1999, Lau, 1985; Achterberg & Mascini,
2013)
– Complotten:
• Institutionele orde wordt bekritiseerd (Knight, 2000, Melley, 2000)
• Institutionele kennis:
– Politiek:
• Minder betrokken, minder stemmen (Galston 2001; Larcinese,
2007)
– Complotten:
• Stempel et al. (2007): ‘Those with less knowledge, believe more’.

Egalitarisme
• Egalitarisme:
– Politiek:
• Democraten (Houtman et al. 2008), Linkse (SP, PvdA,
GL) partijen (Achterberg & Houtman, 2006).
– Complotten:
• Gefocused op kwade elites, ook binnen politiek en
bedrijfsleven
• Historisch bewijs: communisme is verbonden met
sterke angst voor complotten (Van Prooijen et al, 2015)

Data en meting
• Survey U.S. (2014)
– GfK panel
– Representatief voor volwassenen in de V.S.
– 2,062 respondenten (response rate 52 %)
• 2,006 respondenten geselecteerd

Steun voor conspiracy theories
US NL
Some say that the American government is responsible for
the 9/11 attacks
0.84 0.74
Some say that viruses like Swine flu have been made by the
government to control the people
0.89 0.81
Some say that the landing on the moon in 1969 did not
really happen but was staged
0.80 0.72
Some say that princes Diana’s death wasn’t an accident but
was murder
0.75 0.75
Some say that a small elite of powerful people is secretly
pursuing the establishment of a new world order
0.66 0.74
Eigenvalue 3.13 2.84
Rsq 0.63 0.57
Cronbach’s alpha 0.84 0.80
N 1,567 1,006

Andere metingen
• Electoraat:
– U.S.: 4 categorieën (Republicans, Democrats,
Other, Non-voting)
– NL: 4 categorieën (PVV, SP, mainstream, Non-
Voting)

Resultaten US

Resultaten U.S.

Resultaten NL

Results NL

Kortom
• Republikeinen (U.S.), niet stemmers (U.S. &
NL), linkse populisten en rechtse populisten
(NL) steunen complotten meer
• Anomie verklaart alle verschillen
• Anti-institutionalisme ook…

Kortom
• In de VS – kennis verklaart waarom non-voters
voor complotten zijn
– Waarom in Nederland niet??
• In NL: egalitarianism verklaart SP aanhangers’
voorkeur voor complotten
– Niet in de VS?
– Verschillen politieke cultuur?

Resumé
• Behoorlijke populariteit complottheorieen
• Vooral onder lager opgeleiden, jongeren,
onkerkelijken en katholieken
• Verbinding met politieke stromingen: Extreem
links en rechtse kiezersgroepen
• Rol: onbehagen, institutioneel wantrouwen,
egalitarisme