2. Inhoudsopgave
Voorwoord 3
Colofon
1 De Nederlandse economie 4
Eindredactie
Niek Houterman 2 Zakelijke dienstverlening 6
Maurice van Sante
3 Industrie 13
Auteurs
Stef Bais 4 Bouw 23
Henk van den Brink
Max Erich 5 Transport en logistiek 30
Thijs Geijer
Maarten Leen 6 Groothandel 36
Rico Luman
Ferdinand Nijboer 7 Detailhandel 43
Maurice van Sante
Mirelle de Valk 8 Agrarische sector 54
Jurjen Witteveen
9 Horeca 61
10 Public en gezondheidszorg 67
Contactpersonen 74
2
3. Voorwoord
Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers
en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de
stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de
sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn
allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van
de onderneming. Kennis over deze – en andere – omgevingsfactoren is
relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de
onderneming kunnen worden gemaakt.
ING helpt ondernemers ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en
de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend Nederland publiceert het ING Economisch Bureau
regelmatig sector- en regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren,
delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest
voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKB-bedrijven. Met de Conditietest delen we met de
onderneming de strategische en financiële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische
plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over
kansen in de bedrijfsvoering.
Sectoren in economisch perspectief, richt zich op belangrijke sectoren in Nederland. Het beschrijft de
ontwikkeling van de Nederlandse economie en van zestig verschillende branches. Daarbij schetst het rapport de
belangrijkste trends voor de betreffende sector en de impact die dat het komend jaar al kan hebben. Ik vertrouw
erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar
om u hierbij verder te helpen.
Annerie Vreugdenhil
Directeur Zakelijk
ING Nederland
3
4. 1 Economie
1 De Nederlandse economie
Maarten Leen
Hoofd macro-economie
4
5. Economie: voorlopig nog geen herstel
Economische groei erg afhankelijk van de export... ...maar export staat onder druk...
Componenten economische groei Nederland
140 115
110 15
130
105 10
120
100 5
110 95 0
90 -5
100
85 -10
90
80 -15
80 75
2009 2010 2011 2012 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
_ Buitenlandse handel _ Particuliere consumptie _ Bedrijfsinvesteringen _ Overheid _ Ondernemersvertrouwen Duitsland, index (L-as) _ Exportgroei Nederland, (% j.o.j. R-as)
Bron: CBS, ING bewerkingen Index (tweede kwartaal 2009 = 100, voortschrijdend 4-kwartaals gemiddelde) Bron: ING
...waardoor er ook volgend jaar ‘overall’ geen groei zal zijn... ...en dus ook 2013 weer een moeilijk jaar wordt.
Kerncijfers Nederlandse economie, 2011-2013 (% j.o.j.) ■ Overheidsmaatregelen om het begrotingstekort te verkleinen gaan ten koste van
2011 2012 2013 de koopkracht van burgers.
Economische groei (BBP) 1,0 -1,0 -0,5 ■ De particuliere consumptie daalt ook volgend jaar weer.
Particuliere consumptie -1,0 -1,5 -0,8 ■ Ook een verzwakking van de huizenmarkt beïnvloedt de particuliere consumptie
Bedrijfsinvesteringen 8,9 -4,6 -2,7 negatief.
Uitvoer 3,9 2,7 1,7 ■ Bedrijfsinvesteringen zullen tegen deze achtergrond verder afnemen.
Invoer 3,6 2,4 1,0 ■ Groei moet vooral buiten ons land worden gezocht.
Inflatie 2,3 2,5 2,5
Werkloosheid (jaareinde) (in % beroepsbevolking) 5,8 6,8 7,4
Huizenprijs (jaargemiddelde) -2,3 -6,2 -7,6
Driemaandsrente (euribor, jaareinde 1,3 0,2 0,3
Tienjaarsrente (overheid, jaareinde) 2,19 1,75 2,10
Bron: Ecowin, voorspellingen ING
5
1 Economie
7. Dalende omzet noodzaakt accountants tot verandering
De blijvende prijsdruk sinds 2009... ...leidt tot een verdergaande consolidatieslag...
Aantal fusies/overnames en samenwerkingsverbanden
40
Ontwikkeling uurtarieven (% j.o.j.) 35
2007 2008 2009 2010 2011 2012 35
30
1e hj
25
Totaal accountancy en 20 24
administratieve 22
15
dienstverlening 5,6 3,6 2,4 0,6 2 1,2 17 16 16
10
Audit en advies 6 1,7 -0,8 -1,8 -2,6 -2,1 11 12
5
0
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012*
Bron: CBS Bron: Accountant.nl, Accountancynieuws, FD, bewerkt door ING Economisch Bureau * t/m oktober
...en een daling van de branche-omzet... ...vraagt om aanpassing van het bedrijfsmodel...
Omzetontwikkeling accountancy (% j.o.j.)
6%
■ Verdere digitalisering, automatisering en het benutten van de mogelijkheden van
4%
Standard Business Reporting.
2% ■ Een grotere focus op advisering op waardecreatie voor de klant.
■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor MKB.
0%
-2% …die verzilverd kunnen worden door…
-4%
■ Het vergroten van de kennis in ICT omdat administratie- en samenstelwerk een
-6% commodity is geworden.
2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* ■ Personeel met advieskwaliteiten aan te trekken al is de beschikbaarheid daarvan
_ Omzetgroei accountantskantoren _ Economische groei
beperkt.
■ De aanpassing van het bedrijfsmodel vraagt om een pro-actieve houding van de
Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau accountant.
7
2 Zakelijke dienstverlening
8. 2 Zakelijke dienstverlening
Advocatuur naar structureel lagere groei
De verjuridisering zorgt voor meer advocaten en kantoren... ...tegelijkertijd is er minder werk in M&A voor topadvocatuur...
M&A deals
900 270
Aantal advocaten Aantal kantoren 800 240
Waarde deals (x € 1 mld.)
700 210
1920 877 600 180
Aantal deals
1960 1.931 1.207 500 150
1980 3.726 1.331 400 120
1990 6.381 300 90
1997 9.252 2.566 200 60
2002 12.290 2.944 100 30
2007 14.882 3.762 0 0
2011 16.808 4.529
2005
Aantal deals _
2006 2007
Waarde deals
2008 2009 2010 2011
Bron: NOvA Bron: Overfusies.nl
...en druk op de tarieven zorgt voor een lager groeiperspectief... ...wat een uitdaging voor de advocatuur creëert in...
15% 15%
■ Klantgericht in plaats van sectiegericht werken bij de grote kantoren.
12% 12% ■ Investeren in diversiteit van personeel.
■ Investeren in ICT en klantportaal om kennis toegankelijk te maken.
9% 9%
…en kansen biedt in…
6% 6%
■ Ketenregisseurschap voor het juridisch ontzorgen van de klant.
3% 3%
■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor het MKB.
0% 0% ■ Aanbieden van alternatieve tariefmodellen.
1990-1999 2000-2009 2010-2020
Omzetgroei advocatuur Groei aantal advocaten
Bron: CBS, NOvA, bewerking ING Economisch Bureau
8
9. Zwakke woningmarkt vraagt ondernemerschap notariaat
Aantal woningtransacties blijft op laag niveau... ...en ook de familiepraktijk staat onder druk...
x1.000 per kwartaal Aantal gepasseerde akten
60 1200
50 1000
800
40
600
30
400
20
200
10 0
1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2008 2009 2010 2011 2012*
_ Aantal verkochte woningen (vrij van seizoenseffecten) Onroerendgoed praktijk w.v. hypotheken Familiepraktijk Ondernemingspraktijk
Bron: Kadaster Bron: KNB, Belastingdienst * tot en met september
...waarbij de instroom van notarieel talent afvlakt... ...en het lastig ondernemen blijft in 2013...
1500
■ Het aantal woningtransacties in 2013 gaat naar verwachting naar 100.000.
1250 ■ Druk op tarieven door meer concurrentie en transparantie.
1000
■ Door de juiste balans te vinden tussen ambtstaken en ondernemen.
750 …maar er liggen kansen op het gebied van…
500
■ Het reduceren van kosten door digitalisering en automatisering.
250 ■ Meer adviseren en adviesproducten ontwikkelen.
0
■ De rol van de notaris als onafhankelijk en onpartijdig adviseur blijft noodzakelijk.
2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 2011/2012
Aantal studenten notarieel recht Aantal afgestudeerden notarieel recht
Bron: CBS
9
2 Zakelijke dienstverlening
10. 2 Zakelijke dienstverlening
Flexmarkt bereikt bodem in 2013
Na een herstel daalt in 2012 de omzet in de flexmarkt... ...maar door marginale groei van de grootste afnemers...
Omzet uitzendbranche naar type personeel
30%
25%
20% 19% Verdeling uitzendkrachten naar sectoren (2011)
15%
10%
5% 33% Industrie
0% Handel
-5%
-10% Bouw
-15%
17% Publieke sector
-20%
-25% ZDV
-30%
-35%
Overig
-40% 8%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
_ Totaal _ Administratief _ Industrie _ Technisch
8% 14%
Bron: ABU Bron: CBS
...stabiliseert de omzet in 2013... ...en liggen er bedreigingen bij...
25% Omzetontwikkeling in de NL uitzendmarkt t.o.v. het BBP
-1,6
20% -1,2 ■ Te grote flexibilisering van de arbeidsmarkt leidt tot afname van de vraag naar
diensten van flexbedrijven.
15% -0,8
■ Fluctuerende omzet en margedruk verhogen de financiële risico’s.
10% -0,4
■ De werving van geschikt personeel is ook voor flexbedrijven een uitdaging.
5% 0
0% 0,4 ...en wordt de bodem bereikt.
-5% 0,8
-10% 1,2 ■ Afnemers werken aan de opbouw van een flexibele schil bij het herstel van de
-15% 1,6 economie.
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* ■ Internationalisering op het vlak van werving en plaatsing.
Omzetontwikkeling (linkeras) _ Verandering werkloosheid (rechteras)
■ Flexibilisering van de arbeidsmarkt betekent hogere arbeidsmobiliteit van ervaren
personeel.
Bron: CBS * Ramingen
10
11. Provisieverbod bepalend voor omzet assurantietussenpersonen
Meer verzekeringen via het directe kanaal... ...zet de omzetten onder druk...
Marktaandeel ATP in % Omzetontwikkeling ATP (% j.o.j.)
60 10%
58,2
54,7
5%
50
0%
40 43,4 -5%
37,9
-10%
30
-15%
_ 2005
Levensverzekeringen _ 2008
Schadeverzekeringen
2010
2009 2010 2011
Bron: GfK/TOF Bron: D & O
...maar het dalend aantal assurantietussenpersonen... ...beperkt het omzetverlies per kantoor...
7.000 1%
■ Consolidatie: Kleinschalige bedrijven verdwijnen steeds meer.
6.000 0%
■ De aanscherping van vakbekwaamheidseisen verhoogt de toetredingsdrempel.
5.000 -1% ■ De concurrentie tussen verzekeringsbedrijven neemt toe.
4.000 -2% ■ Het provisieverbod gaat in 2013 in terwijl de verzekeringsmarkt verzadigd is en de
huizenmarkt vastloopt.
3.000 -3%
■ De betalingsbereidheid voor advies moet ontwikkeld worden.
2.000 -4% ■ Premie verzekering & advieskosten zijn ontkoppeld, waardoor wanbetalingsrisico
1.000 -5% toeneemt.
0 -6% ■ De toegevoegde waarde ligt lager door verkleining van de informatievoorsprong.
2007
Aantal ATP’s _ 2008 2009
Ontwikkeling (R-as)
2010 2011 2012
Bron: CBS
11
2 Zakelijke dienstverlening
12. 2 Zakelijke dienstverlening
Reisorganisaties moeten zich aanpassen aan gedrag klant
De omzet van de totale vakantiebranche stijgt door hogere prijzen... ...terwijl het aantal fysieke reiswinkels afneemt...
Aantal reiswinkels
130 20 2500
125
120 15 2000
115
110 10 1500
105
100 5
95 1000
90 0
85 500
80 -5
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* 0
_ Prijsindex pakketreizen (2006 = 100, L-ras) _ Omzetontwikkeling reisbranche (% j.o.j. R-ras) 2000 2011 2020*
Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: ANVR * Raming ING Economisch Bureau
...maar op termijn herstelt de vakantiemarkt... ...waardoor er kansen blijven bestaan...
Aantal vakanties in mln
39
■ De groep ouderen met tijd en geld groeit.
38 ■ De combinatie van online, fysieke verkoop en distributie is succesvol.
37 ■ De rol als reisadviseur, intermediair en ontzorger meer inzetten.
36
…al komt dit slechts deels ten goede aan reisbureaus.
35
■ Er zijn branchevreemde toetreders uit de internethoek.
34
■ De informatieachterstand van reizigers is vrijwel verdwenen door internet.
33 ■ Airlines en hotelaanbieders zetten direct selling steeds verder door om de schakels
32 te verminderen.
2003 2005 2010 2011 2012* 2015* 2020*
Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau
12
14. 3 Industrie
Industrie: licht herstel na jaar van krimp
Productiekrimp in 2012, stabiel in 2013... ...waarbij de export de schade beperkt...
Ontwikkeling orders industrie
70
Productie naar branche, 2011-2013 (% j.o.j.)
65
2011 2012* 2013*
60
Industrie 3,3% -1% 0%
Voedings- en genotmiddelen 1,6% -2% 0,5% 55
Chemie -1,8% 5% -1%
50
Rubber- en kunststof 3% -3% 0,5%
Metaalbewerking 5,8% -3% 0% 45
Elektrotechnische industrie 6,4% -1% 1%
Machinebouw 7% -5% 2% 40
Transportmiddelenindustrie 22,3% -8% -5% 2010 2011 2012
Grafische industrie 1,7% -3% -1% _ Orders _ Exportorders
Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei, < 50 = krimp)
...de prijsdruk is afgenomen... ...en de lichte verbetering van de wereldeconomie perspectief biedt.
300
■ Industriële groei is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de wereldeconomie.
250
■ Economische groei in Azië en investeringsgroei in de VS bieden groeimogelijkheden
200 in 2013, in het bijzonder voor de chemie en maakindustrie.
■ Voor toeleveranciers biedt ook de Duitse industrie kansen voor groei.
150
■ De binnenlandse consumptie zal nog jaren onder druk staan, bedrijven actief op de
100 binnenlandse eindmarkt merken dit.
50
0
’07 ’08 ’09 ’10 ’11 ’12
_ GSCI-index Industriële Metalen _ GSCI-index Agrarische producten _ GSCI-index Energie
Bron: CBS Index (2005 = 100)
14
15. Voedingsmiddelen: gematigd herstel
Groei valt terug in 2012... ...en de buitenlandse omzet duikt in de min...
115 16% 20%
13%
110 10%
10%
7%
105 4%
1% 0%
100 -2%
-5%
95 -8% -10%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
-20%
Productieniveau _ Omzet voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.)
voedingsmiddelenindustrie (L-as) _ Productie voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.) _
2007 2008 2009
Ontwikkeling binnenlandse omzet (%, j.o.j.) _
2010 2011 2012
Ontwikkeling buitenlandse omzet (%, j.o.j.)
Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron:
...terwijl grondstoffenprijzen op hoog niveau blijven... ...en in 2013 slechts beperkte groei wordt voorzien.
300
■ De voedingsmiddelenindustrie krimpt met 2% in 2012, gevolgd door een lichte groei
van 0,5% in 2013.
■ De binnenlandse omzet weet zich nog staande te houden.
■ Bedrijven kampen met hoge grondstofprijzen en prijsdruk vanuit inkooporganisaties
200
retail.
■ Groeimogelijkheden bevinden zich in het buitenland door export van producten en
kennis.
100
_ 2008
Vlees _ Zuivel _
2009
Vetten _
2010
Granen
2011 2012
Bron: CBS Index (2002-2004 = 100)
15
3 Industrie
16. 3 Industrie
Chemie: sterke, maar afnemende groei
Er is een sterke groei in de chemie... ...met echter wel overcapaciteit...
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
140 40% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
130 30%
20%
120 20%
110 10% 15%
100 0%
90 -10% 10%
80 -20%
70 -30% 5%
60 -40%
0%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
Productieniveau chemische industrie (L-as) _ Omzet chemische industrie (R-as, %, j.o.j.)
-5%
_ Productie chemische industrie (R-as, %, j.o.j.) Overcapaciteit
2011
Ondercapaciteit
2012
Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS
...en relatief stabiele maar hoge inkoopprijzen... ...terwijl de productiegroei in 2013 wel lager is.
€ 100 $ 2,00
€ 90 $ 1,90 ■ De chemie groeit snel (5% in 2012) na een krimp in 2011. Voor 2013 wordt een krimp
€ 80 $ 1,80 verwacht van 1%.
€ 70 $ 1,70 ■ Een verwachte afzwakking van de euro in de 1e helft van 2013 biedt echter extra
€ 60 $ 1,60 concurrentiekracht.
€ 50 $ 1,50 ■ De langetermijnperspectieven zijn gunstig voor de (hoogwaardige) Nederlandse
€ 40 $ 1,40 chemie, maar de aansluiting op opkomende economieën moet beter. Nog altijd gaat
€ 30 $ 1,30 70% van de export naar de Europese markt.
€ 20 $ 1,20
€ 10 $ 1,10
€0 $ 1,00
2007 2008 2009 2010 2011 2012
_ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €) _ Euro-dollarkoers (R-as, $)
Bron: CBS
16
17. Rubber en kunststof: beperkt herstel
De groei zwakt af... ...en er is een aanzienlijke overcapaciteit...
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
130 20% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
120 10%
20%
110 0%
15%
100 -10%
90 -20% 10%
80 -30% 5%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
0%
Productieniveau rubber- en kunststofindustrie (L-as) _ Omzet rubber- en kunststofindustrie
_ Productie rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.) (R-as, % j.o.j.)
2011
Overcapaciteit rubber en kunststof
2012
Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS
...met hoge, maar relatief stabiele inkoopprijzen... ...die leiden tot aanhoudende margedruk.
€ 100 $ 1,80
■ De rubber- en kunststofindustrie blijft in een situatie van overcapaciteit, wat de
€ 90 $ 1,70
bestaande margedruk niet vermindert.
€ 80 $ 1,60
■ Op de binnenlandse markt biedt de voedingsindustrie enige houvast (verpakkingen),
€ 70 $ 1,50 maar de verkopen richting de bouw en maakindustrie groeien niet.
€ 60 $ 1,40 ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende
€ 50 $ 1,30 maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie
€ 40 $ 1,20 biedt nog kansen voor de Nederlandse rubber- en kunststofindustrie.
€ 30 $ 1,10
€ 20 $ 1,00
2007 2008 2009 2010 2011 2012
_ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €) _ Euro-dollarkoers (R-as, $)
Bron: Ecowin
17
3 Industrie
18. 3 Industrie
Metaalbewerking: dalende vraag over brede linie
Groei slaat om in krimp... ...en de overcapaciteit groeit...
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
130 20% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
120 10% 20%
110 0%
15%
100 -10%
10%
90 -20%
80 -30% 5%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
0%
Productieniveau metaalbewerking (L-as, index) _ Productiegroei metaalbewerking (R-as, % j.o.j.) 2011 2012
_ Omzetontwikkeling metaalbewerking (R-as, % j.o.j.) Overcapaciteit metaalbewerking
Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS
...terwijl de inkoopprijzen relatief stabiel, maar hoog blijven... ...wat leidt tot blijvende margedruk.
€ 300 $ 1,70
■ De metaalbewerking heeft te maken met een dalende vraag bij afnemers over
€ 250 $ 1,60 een brede linie. De export van de Nederlandse machinebouwers neemt af wat de
€ 200 $ 1,50
metaalbewerking merkt en in de bouw (30% van de omzet) is de situatie al langere
tijd niet rooskleurig.
€ 150 $ 1,40 ■ De situatie van overcapaciteit en druk op marges zal hierdoor voorlopig niet
€ 100 $ 1,30
verminderen.
■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende
€ 50 $ 1,20 maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie
€0 $ 1,10
biedt nog kansen voor de Nederlandse metaalbewerking.
2007 2008 2009 2010 2011 2012
Prijsindex industriële metalen (L-as, €) Euro-dollarkoers (R-as, $)
Bron: CBS
18
19. Elektrotechnische industrie: sector stabiliseert
Groei verdwijnt, maar de krimp blijft beperkt... ...waarbij de ondercapaciteit wel is omgeslagen in overcapaciteit...
Capaciteit: onvoldoende vraag -/- onvoldoende mensen,
140 30% 30% materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
130 20%
20%
120 10%
110 0% 10%
100 -10%
0%
90 -20%
80 -30% -10%
70 -40%
-20%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
-30%
Productieniveau elektrotechniek (L-as) Productie elektrotecniek (R-as, % j.o.j.) 2011 2012
Omzet elektrotecniek (R-as, % j.o.j.)
Overcapaciteit elektrotechnische industrie Ondercapaciteit elektrotechnische industrie
Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS
...en de groei uit het buitenland moet blijven komen... ...maar de problemen in Europa drukken de groeipotentie.
Ontwikkeling orders elektrotechnische industrie
70
■ De elektrotechnische industrie in Nederland presteert relatief sterk maar de dalende
65 vraag uit het buitenland krijgt nu zijn weerslag op de branche. 2012 zal hierdoor een
60 lichte productiekrimp geven.
■ In 2013 wordt een kleine verbetering verwacht, maar met name de situatie op de
55 Europese afzetmarkt baart zorgen.
50 ■ Groei zal vooral moeten komen uit de VS en Azië. De markt is echter competitief en
in de elektrotechnische industrie heerst prijsdruk. Daarom blijft de omzetontwikkeling
45 achter bij de productieontwikkeling.
40
2010 2011 2012
_ Orders _ Exportorders
Bron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp)
19
3 Industrie
20. 3 Industrie
Machinebouw: tijdelijke krimp
Groei slaat om in krimp... ...en er ontstaat overcapaciteit door vraaguitval...
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
150 50% 15% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
140 40%
130 30% 10%
120 20%
110 10%
100 5%
0%
90 -10%
80 -20% 0%
70 -30%
60 -40% -5%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
-10%
Productieniveau machinebouw (L-as) _ Productieontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.)
_ Omzetontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.)
2011
Overcapaciteit machinebouw
2012
Ondercapaciteit machinebouw
Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS
...het herstel moet komen uit het buitenland... ...maar de Nederlandse machinebouw is goed gepositioneerd.
70
■ De machinebouw heeft met name sinds het derde kwartaal van 2012 te maken met
65 een duidelijk dalende orderportefeuille. Dit komt terug in een productiedaling van
60
5% over 2012.
■ De Nederlandse machinebouw is echter een kansrijke branche met een sterke
55 positie in diverse niches. Daarbij is de aansluiting op de opkomende economieën
50
relatief goed.
■ In 2013 groeit de productie met 2% maar de lange termijn groei kan hier zeker boven
45 komen.
40
2010 2011 2012
_ Orders _ Exportorders
Bron: CBS Index (50 = geen verandering)
20
21. Transportmiddelenindustrie: twee krimpjaren na twee topjaren
De productiegroei is verdwenen... ...door een dalende vraag uit het buitenland...
60% Omzetontwikkeling transportmiddelenindustrie
150 50%
140 40%
130 30% 40%
120 20%
110 10% 20%
100 0%
0%
90 -10%
80 -20% -20%
70 -30%
60 -40% -40%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
-60%
Productieniveau transportmiddelenindustrie (L-as) _Omzet transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) 2007 2008 2009 2010 2011 2012
_ Productieontwikkeling transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) _ Omzetontwikkeling binnenland (% j.o.j.) _ Omzetontwikkeling buitenland (% j.o.j.)
Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron:
...maar de export zal wel het herstel moeten trekken... ...en is 2013 nog een krimp jaar.
Ontwikkeling orders transportmiddelenindustrie
70
■ De transportmiddelenindustrie is snel hersteld na de klap van eind 2008. De groei in
65 2010 en 2011 kwam boven de 20% uit. Deze groei was echter volledig te danken aan
60 de buitenlandse vraag.
■ Nu de buitenlandse vraag af is genomen, krimpt de productie aanzienlijk, naar
55 verwachting 8% in 2012 en 5% in 2013.
50 ■ De tijdelijke sluiting van NedCar heeft effect op de productiecijfers, maar biedt
vanaf medio 2014, wanneer de heropening gepland is, een positieve impuls voor de
45 Nederlandse transportmiddelenindustrie.
40
2010 2011 2012
_ Orders _ Exportorders
Bron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp)
21
3 Industrie
22. 3 Industrie
Grafisch: aanhoudend zwaar weer
De krimp keert terug, waardoor... ...de overcapaciteit problematisch blijft...
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
115 10% 50% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
110 5%
40%
105 0%
30%
100 -5%
95 -10% 20%
90 -15% 10%
2007 2008 2009 2010 2011 2012
0%
Productieniveau grafische industrie (L-as) _ Omzet grafische industrie (R-as, % j.o.j.) 2011 2012
_ Productie grafische industrie (R-as, % j.o.j.) Overcapaciteit grafische industrie
Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS
...en de afzetprijzen onder druk staan... ...zodat 2013 nog geen herstel laat zien.
120
■ Aanhoudende krimp in de vraag naar drukwerk.
■ Sterke afhankelijkheid van binnenlandse markt, waarbij voor veel afnemers de
110 vooruitzichten nog niet op groei duiden.
■ Overcapaciteit leidt vooral tot afname van het aantal MKB-bedrijven, het aantal
zelfstandigen neemt toe.
100 ■ Mogelijkheden om weer mee te denken in klantoplossingen door aanverwante
activiteiten te integreren.
90
2009 2010 2011 2012
_ Afzetprijzen grafische industrie _ Prijsontwikkeling papier/karton _ Prijsontwikkeling drukinkt
Bron: CBS Index (2005 = 100)
22
23. 4 Bouw
Jan van der Doelen Maurice van Sante
Sectormanager Sectoreconoom
Woningbouw
Utiliteitsbouw
Infrasector
Onderhoudsmarkt
Installatiebranche
23
4 Bouw
24. 4 Bouw
Bouw: Bodem volgend jaar bereikt
Door een flink dalende productie… …kampt de bouwsector met overcapaciteit...
Capaciteit en faillissementen bouw
-50 100
Bouwproductie naar deelsectoren, 2012-2014 (% j.o.j.) -40 80
2012 2013 2014 -30 60
-20 40
Woningbouw Nieuwbouw -9,5% -3,5% 2,0% -10 20
Verbouw -7,5% -3,0% 1,0%
Onderhoud -3,0% 1,0% 2,0% 0 0
Aantal woningen gereed 53.000 49.000 50.000 10 -20
Utiliteitsbouw Nieuwbouw -8,5% -2,5% 2,5% 20 -40
Verbouw -7,5% -1,5% 2,0% 30 -60
Onderhoud -2,5% 0,5% 2,0% 40 -80
Infrasector Nieuwbouw & verbouw -8,0% -3,0% 1,0%
Onderhoud -4,0% -2,5% 1,0% 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
Totaal bouw -7,3% -1,0% 2,0% Overcapaciteit Ondercapaciteit _ Faillissementen (R-as)
Bron: Ramingen ING Economisch Bureau Bron: MNW
...en daalt het vertrouwen bij aannemers tot een dieptepunt... …maar de bodem lijkt in 2013 bereikt...
30 ■ Aantal faillissementen blijft hoog door overcapaciteit en bijbehorende prijsdruk.
20 ■ Aantal gebouwde nieuwe woningen daalt in 2013 tot 49.000.
10 ■ Renovatie blijft een stabiele markt.
0
-10
...al zal de groei daarna nog jaren zeer gematigd zijn.
-20
-30
■ Dalende koopkracht geeft minder fnanciële ruimte aan potentiële kopers van
-40 Vertrouwensindicator blijft nieuwbouw.
-50 op historisch laag niveau
■ Lage economische groei leidt tot lage investeringen in gebouwen.
1986 1998 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door
_ Vertrouwensindicator bouw _ Beoordeling orderboeken bouw
bezuinigingen.
Bron: Ecowin
24
25. Woningbouw blijft onder druk staan
De vastgelopen woningmarkt… …laat de verkoop van nieuwbouw dalen...
-70 55.000 12.000 Aantal verkopen nieuwbouwwoningen
-73 50.000 10.000
-76 45.000
8.000
-79 40.000
6.000
-82 35.000
4.000
-85 Koopintenties en aantal transacties 30.000
ligt op historisch laag niveau 2.000
-88 25.000
1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 0
_ Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen)
2007 I II III IV 2008 I II III IV 2009 I II III IV 2010 I II III IV 2011 I II
_ Aantal verkochte woningen (rechter as)
Bron: CBS Bron: MNW
...waardoor ook in 2013 minder woningen gebouwd worden... …waarna de woningbouw licht herstelt.
110.000 Aantal gereedmeldingen en afgegeven vergunningen ■ Blijvend verlaagde overdrachtsbelasting en verhoogde BTW maken nieuwbouw
100.000 relatief duurder t.o.v. bestaande bouw.
90.000 ■ Nieuwe beperkende maatregelen voor de hypotheekrenteaftrek leiden tot
80.000 vraagdaling nieuwbouwwoningen.
70.000
■ Woningcorporaties krijgen steeds minder fnanciële ruimte voor investeringen in
woningbouw.
60.000
...maar op lange termijn is er wel uitbreidingsvraag.
50.000
■ Jaarlijkse groei van 55.000 huishoudens waarvoor woonruimte benodigd is.
40.000 ■ Gemiddeld worden er ieder jaar 15.000 woningen gesloopt waarvoor ook
30.000 12-mnds voortschrijdend gemiddelde vervangende woonruimte gebouwd moet worden.
1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door
_ Vergunningen _ Gereedmeldingen bezuinigingen.
■ Door de huurverhogingen uit het regeerakkoord voor scheefhuurders zal de
Bron: Ecowin, ING doorstroming naar nieuwbouwwoningen op termijn verbeteren.
25
4 Bouw
26. 4 Bouw
Utiliteitsbouw op lager niveau verder
Minder investeringen door lagere economische groei… …leidt tot enorme daling van het aantal vergunningen…
20% Ontwikkeling investeringen en overige investeringen 600* Afgifte vergunningen bedrijfsgebouwen
15% 500
10%
400
5%
300
0%
-5% 200
-10% 100
-15% Investeringen in bedrijfsgebouwen lopen steeds 0
minder achter op andere bedrijfsinvesteringen
-20% Voortschrijdend gemiddelde per kwartaal (% j.o.j.) 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ Hallen en Loodsen _ Kantoren _ Combinatie _ Winkels _ Scholen
Bedrijfsgebouwen _ Overige bedrijfsinvesteringen bedrijfshallen
Bron: CBS, ING Bron: CBS * In € miljoenen, voortschrijdend jaargemiddelde.
…en een tekort aan opdrachten bij U-bouwers... …waardoor ook in 2013 de productie nog krimpt...
60% % U-bouwers met te weining opdrachten als belangrijkste
belemmering voor werkzaamheden ■ Lage groei bij gebruikers van bedrijfsruimten zoals logistiek en groothandel zorgen
50% voor weinig uitbreidingsvraag.
40%
■ De hoge leegstand in kantoren (14%) zal verder stijgen (o.m. door HNW) waardoor
het overaanbod toeneemt.
30% ■ Ook winkelvoorraad is groot en leegstand stijgt (o.m. door on-line shopping).
20% …mogelijkheden voor verduurzaming en transformatie.
10%
■ Leegstaande kantoorpanden transformeren tot andere bestemmingen.
0% ■ Het verduurzamen van bestaande bedrijfsgebouwen biedt nog veel kansen.
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Bron: EIB
26
27. Gematigde krimp in infrasector
Investeringen in infra nemen af door overheidsbezuinigingen… …waardoor het vertrouwen bij infrabedrijven sterk daalt…
Investeringen infrastructuur Vertrouwensindicator
15% 40
30
10% 20
10
5% 0
-10
0%
-20
-30
-5%
-40
-10% -50
-60
-15% Ontwikkeling % j.o.j. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ B&U _ Infrasector
Bron: Ecowin Bron: EC
…en een daling van omzetten bij ingenieursbureaus… …duiden ook voor 2013 nog op een krimp...
12% Omzetten ingenieursbureaus (% j.o.j.)
10% ■ Vooral lagere overheden bezuinigen op uitgaven infrastructuur door kortingen op
8% het gemeentefonds en lagere opbrengsten uit het eigen grondbedrijf.
6% ■ Malaise in de utiliteits- en woningbouw zorgt er ook in de infrasector voor dat minder
4%
gronden bouw- en woonrijp gemaakt moeten worden.
■ Flinke bezuinigingen op infrastructuur in het regeerakkoord.
2%
0%
...op lange termijn zijn er nog veel uitdagingen.
-2%
-4% ■ Nederland beschermen tegen een hogere zeespiegel door het nieuwe waterwerken.
-6% Omzetontwikkeling % j.o.j. ■ Infrastructurele knelpunten verder oplossen.
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 H1
Bron: CBS
27
4 Bouw