SlideShare a Scribd company logo
1 of 76
Download to read offline
ING Economisch Bureau

Sectoren in economisch perspectief




      20                13
Inhoudsopgave


                     Voorwoord 3
Colofon
                     1    De Nederlandse economie 4
Eindredactie
Niek Houterman       2    Zakelijke dienstverlening 6
Maurice van Sante
                     3    Industrie 13
Auteurs
Stef Bais            4    Bouw 23
Henk van den Brink
Max Erich            5    Transport en logistiek 30
Thijs Geijer
Maarten Leen         6    Groothandel 36
Rico Luman
Ferdinand Nijboer    7    Detailhandel 43
Maurice van Sante
Mirelle de Valk      8    Agrarische sector 54
Jurjen Witteveen
                     9    Horeca 61

                     10   Public en gezondheidszorg 67

                     Contactpersonen 74




                                                         2
Voorwoord

                                            Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers
                                            en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de
                                            stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de
                                            sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn
                                            allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van
                                            de onderneming. Kennis over deze – en andere – omgevingsfactoren is
                                            relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de
                                            onderneming kunnen worden gemaakt.

            ING helpt ondernemers ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en
            de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend Nederland publiceert het ING Economisch Bureau
            regelmatig sector- en regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren,
            delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest
            voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKB-bedrijven. Met de Conditietest delen we met de
            onderneming de strategische en financiële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische
            plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over
            kansen in de bedrijfsvoering.

            Sectoren in economisch perspectief, richt zich op belangrijke sectoren in Nederland. Het beschrijft de
            ontwikkeling van de Nederlandse economie en van zestig verschillende branches. Daarbij schetst het rapport de
            belangrijkste trends voor de betreffende sector en de impact die dat het komend jaar al kan hebben. Ik vertrouw
            erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar
            om u hierbij verder te helpen.




            Annerie Vreugdenhil
            Directeur Zakelijk
            ING Nederland




                                                                                                                              3
1 Economie




1 De Nederlandse economie
                            Maarten Leen




                            Hoofd macro-economie




                                                   4
Economie: voorlopig nog geen herstel
Economische groei erg afhankelijk van de export...                                                                ...maar export staat onder druk...

                            Componenten economische groei Nederland
140                                                                                                               115
                                                                                                                  110                                                                                                 15
130
                                                                                                                  105                                                                                                 10
120
                                                                                                                  100                                                                                                  5
110                                                                                                               95                                                                                                   0
                                                                                                                  90                                                                                                   -5
100
                                                                                                                  85                                                                                                  -10
90
                                                                                                                  80                                                                                                  -15
80                                                                                                                75
             2009                     2010                       2011                          2012                     2006        2007         2008        2009      2010         2011         2012          2013
_     Buitenlandse handel   _   Particuliere consumptie    _   Bedrijfsinvesteringen     _   Overheid             _    Ondernemersvertrouwen Duitsland, index (L-as)          _   Exportgroei Nederland, (% j.o.j. R-as)

Bron: CBS, ING bewerkingen           Index (tweede kwartaal 2009 = 100, voortschrijdend 4-kwartaals gemiddelde)   Bron: ING



...waardoor er ook volgend jaar ‘overall’ geen groei zal zijn...                                                  ...en dus ook 2013 weer een moeilijk jaar wordt.


Kerncijfers Nederlandse economie, 2011-2013 (% j.o.j.)                                                            ■ Overheidsmaatregelen om het begrotingstekort te verkleinen gaan ten koste van
                                               2011                                    2012             2013        de koopkracht van burgers.
Economische groei (BBP)                                                1,0              -1,0             -0,5     ■ De particuliere consumptie daalt ook volgend jaar weer.
Particuliere consumptie                                               -1,0              -1,5             -0,8     ■ Ook een verzwakking van de huizenmarkt beïnvloedt de particuliere consumptie
Bedrijfsinvesteringen                                                  8,9              -4,6             -2,7       negatief.
Uitvoer                                                                3,9               2,7              1,7     ■ Bedrijfsinvesteringen zullen tegen deze achtergrond verder afnemen.
Invoer                                                                 3,6               2,4              1,0     ■ Groei moet vooral buiten ons land worden gezocht.
Inflatie                                                               2,3               2,5              2,5
Werkloosheid (jaareinde) (in % beroepsbevolking)                       5,8               6,8              7,4
Huizenprijs (jaargemiddelde)                                          -2,3              -6,2             -7,6
Driemaandsrente (euribor, jaareinde                                    1,3               0,2              0,3
Tienjaarsrente (overheid, jaareinde)                                  2,19              1,75             2,10

Bron: Ecowin, voorspellingen ING




                                                                                                                                                                                                                            5
 1 Economie
2 Zakelijke dienstverlening




2 Zakelijke dienstverlening
                                Sasja van As-Winters   Ferdinand Nijboer




                                Sectormanager          Sectoreconoom




                                                       Accountancy
                                                         Advocatuur
                                                           Notariaat
                                                       Flexbranche
                                      Assurantietussenpersonen
                                                       Reisbureaus




                                                                           6
Dalende omzet noodzaakt accountants tot verandering
De blijvende prijsdruk sinds 2009...                                                                           ...leidt tot een verdergaande consolidatieslag...

                                                                                                                                       Aantal fusies/overnames en samenwerkingsverbanden
                                                                                                               40
Ontwikkeling uurtarieven (% j.o.j.)                                                                            35
                           2007                   2008       2009          2010        2011          2012                                                    35
                                                                                                               30
                                                                                                     1e hj
                                                                                                               25
Totaal accountancy en                                                                                          20                                                                                24
administratieve                                                                                                                                   22
                                                                                                               15
dienstverlening                       5,6           3,6        2,4          0,6              2         1,2                            17                                 16                                16
                                                                                                               10
Audit en advies                         6           1,7       -0,8         -1,8           -2,6        -2,1                 11                                                       12
                                                                                                               5
                                                                                                               0
                                                                                                                          2005       2006       2007        2008       2009        2010         2011    2012*

 Bron: CBS                                                                                                     Bron: Accountant.nl, Accountancynieuws, FD, bewerkt door ING Economisch Bureau          * t/m oktober




...en een daling van de branche-omzet...                                                                       ...vraagt om aanpassing van het bedrijfsmodel...

                            Omzetontwikkeling accountancy (% j.o.j.)
6%
                                                                                                                ■ Verdere digitalisering, automatisering en het benutten van de mogelijkheden van
4%
                                                                                                                  Standard Business Reporting.
2%                                                                                                              ■ Een grotere focus op advisering op waardecreatie voor de klant.
                                                                                                                ■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor MKB.
0%

-2%                                                                                                             …die verzilverd kunnen worden door…
-4%
                                                                                                                ■ Het vergroten van de kennis in ICT omdat administratie- en samenstelwerk een
-6%                                                                                                               commodity is geworden.
              2007        2008        2009           2010           2011          2012*          2013*          ■ Personeel met advieskwaliteiten aan te trekken al is de beschikbaarheid daarvan
_    Omzetgroei accountantskantoren         _   Economische groei
                                                                                                                  beperkt.
                                                                                                                ■ De aanpassing van het bedrijfsmodel vraagt om een pro-actieve houding van de
Bron: CBS                                                                   * Ramingen ING Economisch Bureau      accountant.




                                                                                                                                                                                                                       7
            2 Zakelijke dienstverlening
2 Zakelijke dienstverlening



Advocatuur naar structureel lagere groei
De verjuridisering zorgt voor meer advocaten en kantoren...                              ...tegelijkertijd is er minder werk in M&A voor topadvocatuur...

                                                                                                                                              M&A deals
                                                                                                        900                                                                    270
                                       Aantal advocaten                Aantal kantoren                  800                                                                    240




                                                                                                                                                                                     Waarde deals (x € 1 mld.)
                                                                                                        700                                                                    210
1920                                                     877                                            600                                                                    180




                                                                                         Aantal deals
1960                                                   1.931                    1.207                   500                                                                    150
1980                                                   3.726                    1.331                   400                                                                    120
1990                                                   6.381                                            300                                                                     90
1997                                                   9.252                    2.566                   200                                                                     60
2002                                                  12.290                    2.944                   100                                                                     30
2007                                                  14.882                    3.762                   0                                                                        0
2011                                                  16.808                    4.529
                                                                                                                 2005
                                                                                                        Aantal deals     _
                                                                                                                        2006        2007
                                                                                                                               Waarde deals
                                                                                                                                                2008      2009   2010   2011


Bron: NOvA                                                                               Bron: Overfusies.nl



...en druk op de tarieven zorgt voor een lager groeiperspectief...                       ...wat een uitdaging voor de advocatuur creëert in...

15%                                                                               15%
                                                                                         ■ Klantgericht in plaats van sectiegericht werken bij de grote kantoren.
12%                                                                               12%    ■ Investeren in diversiteit van personeel.
                                                                                         ■ Investeren in ICT en klantportaal om kennis toegankelijk te maken.
9%                                                                                 9%
                                                                                         …en kansen biedt in…
6%                                                                                 6%
                                                                                         ■ Ketenregisseurschap voor het juridisch ontzorgen van de klant.
3%                                                                                 3%
                                                                                         ■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor het MKB.
0%                                                                                 0%    ■ Aanbieden van alternatieve tariefmodellen.
               1990-1999                  2000-2009            2010-2020
  Omzetgroei advocatuur      Groei aantal advocaten
Bron: CBS, NOvA, bewerking ING Economisch Bureau




                                                                                                                                                                                                                 8
Zwakke woningmarkt vraagt ondernemerschap notariaat
Aantal woningtransacties blijft op laag niveau...                                                           ...en ook de familiepraktijk staat onder druk...

        x1.000 per kwartaal                                                                                                                  Aantal gepasseerde akten
60                                                                                                          1200

50                                                                                                          1000

                                                                                                            800
40
                                                                                                            600
30
                                                                                                            400
20
                                                                                                            200

10                                                                                                          0
      1992       1994         1996    1998    2000     2002       2004    2006        2008    2010   2012                  2008           2009              2010                 2011             2012*
_    Aantal verkochte woningen (vrij van seizoenseffecten)                                                      Onroerendgoed praktijk    w.v. hypotheken          Familiepraktijk      Ondernemingspraktijk
Bron: Kadaster                                                                                              Bron: KNB, Belastingdienst                                                      * tot en met september




...waarbij de instroom van notarieel talent afvlakt...                                                      ...en het lastig ondernemen blijft in 2013...

1500
                                                                                                            ■ Het aantal woningtransacties in 2013 gaat naar verwachting naar 100.000.
1250                                                                                                        ■ Druk op tarieven door meer concurrentie en transparantie.
1000
                                                                                                            ■ Door de juiste balans te vinden tussen ambtstaken en ondernemen.

750                                                                                                         …maar er liggen kansen op het gebied van…
500
                                                                                                            ■ Het reduceren van kosten door digitalisering en automatisering.
250                                                                                                         ■ Meer adviseren en adviesproducten ontwikkelen.
0
                                                                                                            ■ De rol van de notaris als onafhankelijk en onpartijdig adviseur blijft noodzakelijk.
             2005/2006        2006/2007   2007/2008   2008/2009     2009/2010     2010/2011    2011/2012
     Aantal studenten notarieel recht         Aantal afgestudeerden notarieel recht
Bron: CBS




                                                                                                                                                                                                                     9
             2 Zakelijke dienstverlening
2 Zakelijke dienstverlening



Flexmarkt bereikt bodem in 2013
Na een herstel daalt in 2012 de omzet in de flexmarkt...                                                             ...maar door marginale groei van de grootste afnemers...

                                   Omzet uitzendbranche naar type personeel
30%
25%
20%                                                                                                                                            19%            Verdeling uitzendkrachten naar sectoren (2011)
15%
10%
5%                                                                                                                          33%                                  Industrie
0%                                                                                                                                                               Handel
-5%
-10%                                                                                                                                                             Bouw
-15%
                                                                                                                                                     17%         Publieke sector
-20%
-25%                                                                                                                                                             ZDV
-30%
-35%
                                                                                                                                                                 Overig
-40%                                                                                                                             8%
        2007                2008           2009               2010               2011           2012
_    Totaal          _   Administratief       _   Industrie          _   Technisch
                                                                                                                                      8%     14%


Bron: ABU                                                                                                            Bron: CBS



...stabiliseert de omzet in 2013...                                                                                  ...en liggen er bedreigingen bij...

25%                       Omzetontwikkeling in de NL uitzendmarkt t.o.v. het BBP
                                                                                                             -1,6
20%                                                                                                          -1,2    ■ Te grote flexibilisering van de arbeidsmarkt leidt tot afname van de vraag naar
                                                                                                                       diensten van flexbedrijven.
15%                                                                                                          -0,8
                                                                                                                     ■ Fluctuerende omzet en margedruk verhogen de financiële risico’s.
10%                                                                                                          -0,4
                                                                                                                     ■ De werving van geschikt personeel is ook voor flexbedrijven een uitdaging.
5%                                                                                                              0
0%                                                                                                            0,4    ...en wordt de bodem bereikt.
-5%                                                                                                           0,8
-10%                                                                                                          1,2    ■ Afnemers werken aan de opbouw van een flexibele schil bij het herstel van de
-15%                                                                                                          1,6      economie.
              2004       2005      2006   2007       2008     2009        2010       2011   2012*   2013*            ■ Internationalisering op het vlak van werving en plaatsing.

     Omzetontwikkeling (linkeras)         _   Verandering werkloosheid (rechteras)
                                                                                                                     ■ Flexibilisering van de arbeidsmarkt betekent hogere arbeidsmobiliteit van ervaren
                                                                                                                       personeel.
Bron: CBS                                                                                               * Ramingen




                                                                                                                                                                                                               10
Provisieverbod bepalend voor omzet assurantietussenpersonen
Meer verzekeringen via het directe kanaal...                                                ...zet de omzetten onder druk...

                                       Marktaandeel ATP in %                                                           Omzetontwikkeling ATP (% j.o.j.)
60                                                                                          10%
                58,2
                                                                               54,7
                                                                                            5%
50
                                                                                            0%

40              43,4                                                                        -5%

                                                                           37,9
                                                                                            -10%
30
                                                                                            -15%
_             2005
     Levensverzekeringen        _                  2008
                                    Schadeverzekeringen
                                                                          2010
                                                                                                             2009                         2010                         2011

Bron: GfK/TOF                                                                               Bron: D & O



...maar het dalend aantal assurantietussenpersonen...                                       ...beperkt het omzetverlies per kantoor...

7.000                                                                                 1%
                                                                                            ■ Consolidatie: Kleinschalige bedrijven verdwijnen steeds meer.
6.000                                                                                 0%
                                                                                            ■ De aanscherping van vakbekwaamheidseisen verhoogt de toetredingsdrempel.
5.000                                                                                 -1%   ■ De concurrentie tussen verzekeringsbedrijven neemt toe.
4.000                                                                                 -2%   ■ Het provisieverbod gaat in 2013 in terwijl de verzekeringsmarkt verzadigd is en de
                                                                                              huizenmarkt vastloopt.
3.000                                                                                 -3%
                                                                                            ■ De betalingsbereidheid voor advies moet ontwikkeld worden.
2.000                                                                                 -4%   ■ Premie verzekering & advieskosten zijn ontkoppeld, waardoor wanbetalingsrisico
1.000                                                                                 -5%     toeneemt.
0                                                                                     -6%   ■ De toegevoegde waarde ligt lager door verkleining van de informatievoorsprong.
              2007
     Aantal ATP’s      _    2008           2009
                           Ontwikkeling (R-as)
                                                          2010   2011   2012


Bron: CBS




                                                                                                                                                                                   11
            2 Zakelijke dienstverlening
2 Zakelijke dienstverlening



Reisorganisaties moeten zich aanpassen aan gedrag klant
De omzet van de totale vakantiebranche stijgt door hogere prijzen...                                               ...terwijl het aantal fysieke reiswinkels afneemt...

                                                                                                                                                         Aantal reiswinkels
130                                                                                                           20   2500
125
120                                                                                                           15   2000
115
110                                                                                                           10   1500
105
100                                                                                                            5
95                                                                                                                 1000
90                                                                                                             0
85                                                                                                                 500
80                                                                                                            -5
             2006       2007       2008        2009     2010         2011       2012*       2013*                  0
_    Prijsindex pakketreizen (2006 = 100, L-ras)         _    Omzetontwikkeling reisbranche (% j.o.j. R-ras)                         2000                       2011                          2020*

Bron: CBS                                                                       * Ramingen ING Economisch Bureau   Bron: ANVR                                                        * Raming ING Economisch Bureau




...maar op termijn herstelt de vakantiemarkt...                                                                    ...waardoor er kansen blijven bestaan...

                                          Aantal vakanties in mln
39
                                                                                                                   ■ De groep ouderen met tijd en geld groeit.
38                                                                                                                 ■ De combinatie van online, fysieke verkoop en distributie is succesvol.
37                                                                                                                 ■ De rol als reisadviseur, intermediair en ontzorger meer inzetten.
36
                                                                                                                   …al komt dit slechts deels ten goede aan reisbureaus.
35
                                                                                                                   ■ Er zijn branchevreemde toetreders uit de internethoek.
34
                                                                                                                   ■ De informatieachterstand van reizigers is vrijwel verdwenen door internet.
33                                                                                                                 ■ Airlines en hotelaanbieders zetten direct selling steeds verder door om de schakels
32                                                                                                                   te verminderen.
          2003       2005       2010        2011      2012*                  2015*                    2020*

Bron: CBS                                                                         * Raming ING Economisch Bureau




                                                                                                                                                                                                                  12
3 Industrie
                    Bert Woltheus   Rindert Ekhart        Jurjen Witteveen




                    Sectormanager   Sectormanager         Sectoreconoom




                                                      Voedingsmiddelen
                                                                  Chemie
                                                     Rubber en kunststof
                                                                   Metaal
                                            Elektrotechnische industrie
                                                          Machinebouw
                                                     Transportmiddelen
                                                             Grafimedia




                                                                             13
      3 Industrie
3 Industrie



Industrie: licht herstel na jaar van krimp
Productiekrimp in 2012, stabiel in 2013...                                                                    ...waarbij de export de schade beperkt...

                                                                                                                                            Ontwikkeling orders industrie
                                                                                                              70
Productie naar branche, 2011-2013 (% j.o.j.)
                                                                                                              65
                                                                 2011          2012*              2013*
                                                                                                              60
Industrie                                                       3,3%              -1%                 0%
Voedings- en genotmiddelen                                      1,6%              -2%               0,5%      55
Chemie                                                         -1,8%               5%                -1%
                                                                                                              50
Rubber- en kunststof                                              3%              -3%               0,5%
Metaalbewerking                                                 5,8%              -3%                 0%      45
Elektrotechnische industrie                                     6,4%              -1%                 1%
Machinebouw                                                       7%              -5%                 2%      40
Transportmiddelenindustrie                                     22,3%              -8%                -5%              2010                        2011                               2012
Grafische industrie                                             1,7%              -3%                -1%      _    Orders      _   Exportorders

Bron: CBS                                                                    * Raming ING Economisch Bureau   Bron: CBS                                  Index (50 = geen verandering, > 50 = groei, < 50 = krimp)



...de prijsdruk is afgenomen...                                                                               ...en de lichte verbetering van de wereldeconomie perspectief biedt.

300
                                                                                                              ■ Industriële groei is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de wereldeconomie.
250
                                                                                                              ■ Economische groei in Azië en investeringsgroei in de VS bieden groeimogelijkheden
200                                                                                                             in 2013, in het bijzonder voor de chemie en maakindustrie.
                                                                                                              ■ Voor toeleveranciers biedt ook de Duitse industrie kansen voor groei.
150
                                                                                                              ■ De binnenlandse consumptie zal nog jaren onder druk staan, bedrijven actief op de
100                                                                                                             binnenlandse eindmarkt merken dit.
50

0
          ’07            ’08            ’09            ’10            ’11              ’12
_    GSCI-index Industriële Metalen    _   GSCI-index Agrarische producten     _   GSCI-index Energie

Bron: CBS                                                                           Index (2005 = 100)




                                                                                                                                                                                                                 14
Voedingsmiddelen: gematigd herstel
Groei valt terug in 2012...                                                                                       ...en de buitenlandse omzet duikt in de min...

115                                                                                                         16%   20%
                                                                                                            13%
110                                                                                                         10%
                                                                                                                  10%
                                                                                                             7%
105                                                                                                          4%
                                                                                                             1%   0%
100                                                                                                         -2%
                                                                                                            -5%
95                                                                                                          -8%   -10%
         2007            2008            2009             2010           2011            2012
                                                                                                                  -20%
     Productieniveau                            _   Omzet voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.)
     voedingsmiddelenindustrie (L-as)           _   Productie voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.)         _
                                                                                                                          2007             2008             2009
                                                                                                                      Ontwikkeling binnenlandse omzet (%, j.o.j.)   _
                                                                                                                                                                             2010             2011              2012
                                                                                                                                                                        Ontwikkeling buitenlandse omzet (%, j.o.j.)
Bron: CBS                                                                                 Index (2005 = 100)      Bron:



...terwijl grondstoffenprijzen op hoog niveau blijven...                                                          ...en in 2013 slechts beperkte groei wordt voorzien.

300
                                                                                                                  ■ De voedingsmiddelenindustrie krimpt met 2% in 2012, gevolgd door een lichte groei
                                                                                                                    van 0,5% in 2013.
                                                                                                                  ■ De binnenlandse omzet weet zich nog staande te houden.
                                                                                                                  ■ Bedrijven kampen met hoge grondstofprijzen en prijsdruk vanuit inkooporganisaties
200
                                                                                                                    retail.
                                                                                                                  ■ Groeimogelijkheden bevinden zich in het buitenland door export van producten en
                                                                                                                    kennis.

100

_       2008
     Vlees      _   Zuivel      _
                             2009
                                    Vetten      _
                                                2010
                                                  Granen
                                                                       2011                2012



Bron: CBS                                                                           Index (2002-2004 = 100)




                                                                                                                                                                                                                       15
                                        3 Industrie
3 Industrie



Chemie: sterke, maar afnemende groei
Er is een sterke groei in de chemie...                                                                                ...met echter wel overcapaciteit...

                                                                                                                                   Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
140                                                                                                             40%   25%          onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
130                                                                                                             30%
                                                                                                                      20%
120                                                                                                             20%
110                                                                                                             10%   15%
100                                                                                                              0%
90                                                                                                             -10%   10%
80                                                                                                             -20%
70                                                                                                             -30%   5%
60                                                                                                             -40%
                                                                                                                      0%
         2007           2008                2009           2010             2011            2012

    Productieniveau chemische industrie (L-as)               _   Omzet chemische industrie (R-as, %, j.o.j.)
                                                                                                                      -5%

_   Productie chemische industrie (R-as, %, j.o.j.)                                                                        Overcapaciteit
                                                                                                                                                  2011
                                                                                                                                                 Ondercapaciteit
                                                                                                                                                                                    2012


Bron: CBS                                                                                    Index (2005 = 100)       Bron: CBS



...en relatief stabiele maar hoge inkoopprijzen...                                                                    ...terwijl de productiegroei in 2013 wel lager is.

€ 100                                                                                                     $ 2,00
€ 90                                                                                                      $ 1,90      ■ De chemie groeit snel (5% in 2012) na een krimp in 2011. Voor 2013 wordt een krimp
€ 80                                                                                                      $ 1,80        verwacht van 1%.
€ 70                                                                                                      $ 1,70      ■ Een verwachte afzwakking van de euro in de 1e helft van 2013 biedt echter extra
€ 60                                                                                                      $ 1,60        concurrentiekracht.
€ 50                                                                                                      $ 1,50      ■ De langetermijnperspectieven zijn gunstig voor de (hoogwaardige) Nederlandse
€ 40                                                                                                      $ 1,40        chemie, maar de aansluiting op opkomende economieën moet beter. Nog altijd gaat
€ 30                                                                                                      $ 1,30        70% van de export naar de Europese markt.
€ 20                                                                                                      $ 1,20
€ 10                                                                                                      $ 1,10
€0                                                                                                        $ 1,00
        2007           2008            2009              2010             2011           2012
_   Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €)     _    Euro-dollarkoers (R-as, $)
Bron: CBS




                                                                                                                                                                                                             16
Rubber en kunststof: beperkt herstel
De groei zwakt af...                                                                                                 ...en er is een aanzienlijke overcapaciteit...

                                                                                                                                  Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
130                                                                                                         20%      25%          onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven

120                                                                                                         10%
                                                                                                                     20%
110                                                                                                             0%
                                                                                                                     15%
100                                                                                                        -10%

90                                                                                                         -20%      10%

80                                                                                                         -30%      5%
          2007            2008               2009            2010            2011           2012
                                                                                                                     0%
     Productieniveau rubber- en kunststofindustrie (L-as)             _   Omzet rubber- en kunststofindustrie
_    Productie rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.)             (R-as, % j.o.j.)
                                                                                                                                                      2011
                                                                                                                          Overcapaciteit rubber en kunststof
                                                                                                                                                                                   2012


Bron: CBS                                                                                    Index (2005 = 100)      Bron: CBS



...met hoge, maar relatief stabiele inkoopprijzen...                                                                 ...die leiden tot aanhoudende margedruk.

€ 100                                                                                                     $ 1,80
                                                                                                                     ■ De rubber- en kunststofindustrie blijft in een situatie van overcapaciteit, wat de
€ 90                                                                                                      $ 1,70
                                                                                                                       bestaande margedruk niet vermindert.
€ 80                                                                                                      $ 1,60
                                                                                                                     ■ Op de binnenlandse markt biedt de voedingsindustrie enige houvast (verpakkingen),
€ 70                                                                                                      $ 1,50       maar de verkopen richting de bouw en maakindustrie groeien niet.
€ 60                                                                                                      $ 1,40     ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende
€ 50                                                                                                      $ 1,30       maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie
€ 40                                                                                                      $ 1,20       biedt nog kansen voor de Nederlandse rubber- en kunststofindustrie.
€ 30                                                                                                      $ 1,10
€ 20                                                                                                      $ 1,00
        2007            2008            2009              2010             2011           2012
_    Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €)     _    Euro-dollarkoers (R-as, $)
Bron: Ecowin




                                                                                                                                                                                                        17
                                         3 Industrie
3 Industrie



Metaalbewerking: dalende vraag over brede linie
Groei slaat om in krimp...                                                                                      ...en de overcapaciteit groeit...
                                                                                                                             Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
130                                                                                                     20%     25%          onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven

120                                                                                                     10%     20%
110                                                                                                      0%
                                                                                                                15%
100                                                                                                    -10%
                                                                                                                10%
90                                                                                                     -20%
80                                                                                                     -30%     5%
         2007            2008            2009          2010             2011            2012
                                                                                                                0%
     Productieniveau metaalbewerking (L-as, index)        _   Productiegroei metaalbewerking (R-as, % j.o.j.)                                  2011                           2012
_    Omzetontwikkeling metaalbewerking (R-as, % j.o.j.)                                                              Overcapaciteit metaalbewerking

Bron: CBS                                                                                Index (2005 = 100)     Bron: CBS



...terwijl de inkoopprijzen relatief stabiel, maar hoog blijven...                                              ...wat leidt tot blijvende margedruk.

€ 300                                                                                                  $ 1,70
                                                                                                                ■ De metaalbewerking heeft te maken met een dalende vraag bij afnemers over
€ 250                                                                                                  $ 1,60     een brede linie. De export van de Nederlandse machinebouwers neemt af wat de
€ 200                                                                                                  $ 1,50
                                                                                                                  metaalbewerking merkt en in de bouw (30% van de omzet) is de situatie al langere
                                                                                                                  tijd niet rooskleurig.
€ 150                                                                                                  $ 1,40   ■ De situatie van overcapaciteit en druk op marges zal hierdoor voorlopig niet
€ 100                                                                                                  $ 1,30
                                                                                                                  verminderen.
                                                                                                                ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende
€ 50                                                                                                   $ 1,20     maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie
€0                                                                                                     $ 1,10
                                                                                                                  biedt nog kansen voor de Nederlandse metaalbewerking.
         2007            2008           2009          2010          2011             2012
     Prijsindex industriële metalen (L-as, €)             Euro-dollarkoers (R-as, $)

Bron: CBS




                                                                                                                                                                                                       18
Elektrotechnische industrie: sector stabiliseert
Groei verdwijnt, maar de krimp blijft beperkt...                                                                  ...waarbij de ondercapaciteit wel is omgeslagen in overcapaciteit...

                                                                                                                                                              Capaciteit: onvoldoende vraag -/- onvoldoende mensen,
 140                                                                                                       30%    30%                                         materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
 130                                                                                                       20%
                                                                                                                  20%
 120                                                                                                       10%
 110                                                                                                        0%    10%
 100                                                                                                      -10%
                                                                                                                  0%
 90                                                                                                       -20%
 80                                                                                                       -30%    -10%
 70                                                                                                       -40%
                                                                                                                  -20%
         2007             2008            2009            2010             2011             2012
                                                                                                                  -30%
     Productieniveau elektrotechniek (L-as)              Productie elektrotecniek (R-as, % j.o.j.)                                               2011                                2012
     Omzet elektrotecniek (R-as, % j.o.j.)
                                                                                                                       Overcapaciteit elektrotechnische industrie       Ondercapaciteit elektrotechnische industrie
Bron: CBS                                                                                    Index (2005 = 100)   Bron: CBS



...en de groei uit het buitenland moet blijven komen...                                                           ...maar de problemen in Europa drukken de groeipotentie.

                           Ontwikkeling orders elektrotechnische industrie
70
                                                                                                                  ■ De elektrotechnische industrie in Nederland presteert relatief sterk maar de dalende
65                                                                                                                  vraag uit het buitenland krijgt nu zijn weerslag op de branche. 2012 zal hierdoor een
60                                                                                                                  lichte productiekrimp geven.
                                                                                                                  ■ In 2013 wordt een kleine verbetering verwacht, maar met name de situatie op de
55                                                                                                                  Europese afzetmarkt baart zorgen.
50                                                                                                                ■ Groei zal vooral moeten komen uit de VS en Azië. De markt is echter competitief en
                                                                                                                    in de elektrotechnische industrie heerst prijsdruk. Daarom blijft de omzetontwikkeling
45                                                                                                                  achter bij de productieontwikkeling.
40
        2010                                2011                                  2012
_    Orders           _   Exportorders
Bron: CBS                                        Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp)




                                                                                                                                                                                                                      19
                                         3 Industrie
3 Industrie



Machinebouw: tijdelijke krimp
Groei slaat om in krimp...                                                                                     ...en er ontstaat overcapaciteit door vraaguitval...
                                                                                                                           Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
150                                                                                                     50%    15%         onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
140                                                                                                     40%
130                                                                                                     30%    10%
120                                                                                                     20%
110                                                                                                     10%
100                                                                                                            5%
                                                                                                         0%
90                                                                                                     -10%
80                                                                                                     -20%    0%
70                                                                                                     -30%
60                                                                                                     -40%    -5%
         2007           2008           2009              2010           2011            2012
                                                                                                               -10%
     Productieniveau machinebouw (L-as)              _   Productieontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.)
                                                     _   Omzetontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.)
                                                                                                                                           2011
                                                                                                                    Overcapaciteit machinebouw
                                                                                                                                                                          2012
                                                                                                                                                   Ondercapaciteit machinebouw
Bron: CBS                                                                                Index (2005 = 100)    Bron: CBS



...het herstel moet komen uit het buitenland...                                                                ...maar de Nederlandse machinebouw is goed gepositioneerd.

70
                                                                                                               ■ De machinebouw heeft met name sinds het derde kwartaal van 2012 te maken met
65                                                                                                               een duidelijk dalende orderportefeuille. Dit komt terug in een productiedaling van
60
                                                                                                                 5% over 2012.
                                                                                                               ■ De Nederlandse machinebouw is echter een kansrijke branche met een sterke
55                                                                                                               positie in diverse niches. Daarbij is de aansluiting op de opkomende economieën
50
                                                                                                                 relatief goed.
                                                                                                               ■ In 2013 groeit de productie met 2% maar de lange termijn groei kan hier zeker boven
45                                                                                                               komen.
40
        2010                              2011                                  2012
_    Orders         _   Exportorders
Bron: CBS                                                                      Index (50 = geen verandering)




                                                                                                                                                                                                   20
Transportmiddelenindustrie: twee krimpjaren na twee topjaren
De productiegroei is verdwenen...                                                                               ...door een dalende vraag uit het buitenland...

                                                                                                                60%                       Omzetontwikkeling transportmiddelenindustrie
150                                                                                                     50%
140                                                                                                     40%
130                                                                                                     30%     40%
120                                                                                                     20%
110                                                                                                     10%     20%
100                                                                                                      0%
                                                                                                                0%
90                                                                                                     -10%
80                                                                                                     -20%     -20%
70                                                                                                     -30%
60                                                                                                     -40%     -40%
         2007            2008             2009            2010           2011           2012
                                                                                                                -60%
     Productieniveau transportmiddelenindustrie (L-as)     _Omzet transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.)           2007             2008            2009         2010             2011            2012
_    Productieontwikkeling transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.)                                          _   Omzetontwikkeling binnenland (% j.o.j.)     _   Omzetontwikkeling buitenland (% j.o.j.)
Bron: CBS                                                                                Index (2005 = 100)     Bron:



...maar de export zal wel het herstel moeten trekken...                                                         ...en is 2013 nog een krimp jaar.

                           Ontwikkeling orders transportmiddelenindustrie
70
                                                                                                                ■ De transportmiddelenindustrie is snel hersteld na de klap van eind 2008. De groei in
65                                                                                                                2010 en 2011 kwam boven de 20% uit. Deze groei was echter volledig te danken aan
60                                                                                                                de buitenlandse vraag.
                                                                                                                ■ Nu de buitenlandse vraag af is genomen, krimpt de productie aanzienlijk, naar
55                                                                                                                verwachting 8% in 2012 en 5% in 2013.
50                                                                                                              ■ De tijdelijke sluiting van NedCar heeft effect op de productiecijfers, maar biedt
                                                                                                                  vanaf medio 2014, wanneer de heropening gepland is, een positieve impuls voor de
45                                                                                                                Nederlandse transportmiddelenindustrie.
40
         2010                               2011                                2012
_     Orders           _   Exportorders
Bron: CBS                                        Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp)




                                                                                                                                                                                                              21
                                        3 Industrie
3 Industrie



Grafisch: aanhoudend zwaar weer
De krimp keert terug, waardoor...                                                                            ...de overcapaciteit problematisch blijft...
                                                                                                                          Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door
115                                                                                                   10%    50%          onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven

110                                                                                                    5%
                                                                                                             40%
105                                                                                                    0%
                                                                                                             30%
100                                                                                                   -5%

95                                                                                                    -10%   20%

90                                                                                                    -15%   10%
         2007            2008              2009         2010             2011            2012
                                                                                                             0%
     Productieniveau grafische industrie (L-as)        _ Omzet grafische industrie (R-as, % j.o.j.)                                         2011                         2012
_ Productie grafische industrie (R-as, % j.o.j.)                                                                  Overcapaciteit grafische industrie
Bron: CBS                                                                              Index (2005 = 100)    Bron: CBS



...en de afzetprijzen onder druk staan...                                                                    ...zodat 2013 nog geen herstel laat zien.

120
                                                                                                             ■ Aanhoudende krimp in de vraag naar drukwerk.
                                                                                                             ■ Sterke afhankelijkheid van binnenlandse markt, waarbij voor veel afnemers de
110                                                                                                            vooruitzichten nog niet op groei duiden.
                                                                                                             ■ Overcapaciteit leidt vooral tot afname van het aantal MKB-bedrijven, het aantal
                                                                                                               zelfstandigen neemt toe.
100                                                                                                          ■ Mogelijkheden om weer mee te denken in klantoplossingen door aanverwante
                                                                                                               activiteiten te integreren.

90
        2009                      2010                    2011                       2012
_ Afzetprijzen grafische industrie _ Prijsontwikkeling papier/karton _ Prijsontwikkeling drukinkt
Bron: CBS                                                                              Index (2005 = 100)




                                                                                                                                                                                                 22
4 Bouw
                  Jan van der Doelen        Maurice van Sante




                  Sectormanager             Sectoreconoom




                                            Woningbouw

                                           Utiliteitsbouw

                                              Infrasector

                                   Onderhoudsmarkt

                                       Installatiebranche




                                                                23
         4 Bouw
4 Bouw



Bouw: Bodem volgend jaar bereikt
Door een flink dalende productie…                                                                                   …kampt de bouwsector met overcapaciteit...

                                                                                                                                               Capaciteit en faillissementen bouw
                                                                                                                    -50                                                                                          100
Bouwproductie naar deelsectoren, 2012-2014 (% j.o.j.)                                                               -40                                                                                           80
                                         2012                                       2013                    2014    -30                                                                                           60
                                                                                                                    -20                                                                                           40
Woningbouw          Nieuwbouw                              -9,5%                    -3,5%                   2,0%    -10                                                                                           20
                    Verbouw                                -7,5%                    -3,0%                   1,0%
                    Onderhoud                              -3,0%                     1,0%                   2,0%    0                                                                                              0
                    Aantal woningen gereed                53.000                   49.000                  50.000   10                                                                                           -20
Utiliteitsbouw      Nieuwbouw                              -8,5%                    -2,5%                   2,5%    20                                                                                           -40
                    Verbouw                                -7,5%                    -1,5%                   2,0%    30                                                                                           -60
                    Onderhoud                              -2,5%                     0,5%                   2,0%    40                                                                                           -80
Infrasector         Nieuwbouw & verbouw                    -8,0%                    -3,0%                   1,0%
                    Onderhoud                              -4,0%                    -2,5%                   1,0%          1994   1996   1998     2000       2002       2004     2006        2008   2010   2012
Totaal bouw                                                  -7,3%                  -1,0%                   2,0%      Overcapaciteit      Ondercapaciteit     _    Faillissementen (R-as)

Bron: Ramingen ING Economisch Bureau                                                                                Bron: MNW



...en daalt het vertrouwen bij aannemers tot een dieptepunt...                                                      …maar de bodem lijkt in 2013 bereikt...


30                                                                                                                  ■ Aantal faillissementen blijft hoog door overcapaciteit en bijbehorende prijsdruk.
20                                                                                                                  ■ Aantal gebouwde nieuwe woningen daalt in 2013 tot 49.000.
10                                                                                                                  ■ Renovatie blijft een stabiele markt.
0
-10
                                                                                                                    ...al zal de groei daarna nog jaren zeer gematigd zijn.
-20
-30
                                                                                                                    ■ Dalende koopkracht geeft minder fnanciële ruimte aan potentiële kopers van
-40                                                                  Vertrouwensindicator blijft                      nieuwbouw.
-50                                                                  op historisch laag niveau
                                                                                                                    ■ Lage economische groei leidt tot lage investeringen in gebouwen.
    1986   1998   1990   1992   1994   1996    1998   2000    2002     2004     2006    2008       2010   2012      ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door
_   Vertrouwensindicator bouw          _   Beoordeling orderboeken bouw
                                                                                                                      bezuinigingen.

Bron: Ecowin




                                                                                                                                                                                                                   24
Woningbouw blijft onder druk staan
De vastgelopen woningmarkt…                                                                                       …laat de verkoop van nieuwbouw dalen...

-70                                                                                                      55.000   12.000                          Aantal verkopen nieuwbouwwoningen

-73                                                                                                      50.000   10.000
-76                                                                                                      45.000
                                                                                                                  8.000
-79                                                                                                      40.000
                                                                                                                  6.000
-82                                                                                                      35.000
                                                                                                                  4.000
-85                                                Koopintenties en aantal transacties                   30.000
                                                   ligt op historisch laag niveau                                 2.000
-88                                                                                                      25.000
      1998         2000       2002          2004           2006          2008            2010     2012            0
_   Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen)
                                                                                                                           2007 I II   III   IV 2008 I II   III   IV 2009 I II   III   IV 2010 I II   III   IV 2011 I II
_   Aantal verkochte woningen (rechter as)

Bron: CBS                                                                                                         Bron: MNW



...waardoor ook in 2013 minder woningen gebouwd worden...                                                         …waarna de woningbouw licht herstelt.

110.000                   Aantal gereedmeldingen en afgegeven vergunningen                                        ■ Blijvend verlaagde overdrachtsbelasting en verhoogde BTW maken nieuwbouw
100.000                                                                                                              relatief duurder t.o.v. bestaande bouw.
90.000                                                                                                            ■ Nieuwe beperkende maatregelen voor de hypotheekrenteaftrek leiden tot
80.000                                                                                                               vraagdaling nieuwbouwwoningen.
70.000
                                                                                                                  ■ Woningcorporaties krijgen steeds minder fnanciële ruimte voor investeringen in
                                                                                                                     woningbouw.
60.000
                                                                                                                  ...maar op lange termijn is er wel uitbreidingsvraag.
50.000
                                                                                                                  ■ Jaarlijkse groei van 55.000 huishoudens waarvoor woonruimte benodigd is.
40.000                                                                                                            ■ Gemiddeld worden er ieder jaar 15.000 woningen gesloopt waarvoor ook
30.000 12-mnds voortschrijdend gemiddelde                                                                            vervangende woonruimte gebouwd moet worden.
       1998         2000             2002      2004               2006              2008        2010      2012    ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door
_   Vergunningen     _    Gereedmeldingen                                                                            bezuinigingen.
                                                                                                                  ■ Door de huurverhogingen uit het regeerakkoord voor scheefhuurders zal de
Bron: Ecowin, ING                                                                                                    doorstroming naar nieuwbouwwoningen op termijn verbeteren.




                                                                                                                                                                                                                           25
                                                                4 Bouw
4 Bouw



Utiliteitsbouw op lager niveau verder
Minder investeringen door lagere economische groei…                                                                                …leidt tot enorme daling van het aantal vergunningen…

20%                         Ontwikkeling investeringen en overige investeringen                                                    600*                          Afgifte vergunningen bedrijfsgebouwen

15%                                                                                                                                500
10%
                                                                                                                                   400
5%
                                                                                                                                   300
0%
-5%                                                                                                                                200

-10%                                                                                                                               100
-15%                                                         Investeringen in bedrijfsgebouwen lopen steeds                        0
                                                             minder achter op andere bedrijfsinvesteringen
-20%    Voortschrijdend gemiddelde per kwartaal (% j.o.j.)                                                                                 1996       1998   2000       2002       2004         2006             2008            2010           2012
        1999    2000      2001     2002      2003     2004      2005     2006     2007     2008     2009      2010   2011   2012   _     Hallen en Loodsen   _   Kantoren      _     Combinatie                 _   Winkels             _    Scholen
     Bedrijfsgebouwen              _   Overige bedrijfsinvesteringen                                                                                                                 bedrijfshallen

Bron: CBS, ING                                                                                                                     Bron: CBS                                                          * In € miljoenen, voortschrijdend jaargemiddelde.




…en een tekort aan opdrachten bij U-bouwers...                                                                                     …waardoor ook in 2013 de productie nog krimpt...

60%                           % U-bouwers met te weining opdrachten als belangrijkste
                                       belemmering voor werkzaamheden                                                              ■ Lage groei bij gebruikers van bedrijfsruimten zoals logistiek en groothandel zorgen
50%                                                                                                                                  voor weinig uitbreidingsvraag.
40%
                                                                                                                                   ■ De hoge leegstand in kantoren (14%) zal verder stijgen (o.m. door HNW) waardoor
                                                                                                                                     het overaanbod toeneemt.
30%                                                                                                                                ■ Ook winkelvoorraad is groot en leegstand stijgt (o.m. door on-line shopping).

20%                                                                                                                                …mogelijkheden voor verduurzaming en transformatie.
10%
                                                                                                                                   ■ Leegstaande kantoorpanden transformeren tot andere bestemmingen.
0%                                                                                                                                 ■ Het verduurzamen van bestaande bedrijfsgebouwen biedt nog veel kansen.
               2006              2007              2008              2009              2010              2011          2012

Bron: EIB




                                                                                                                                                                                                                                                      26
Gematigde krimp in infrasector
Investeringen in infra nemen af door overheidsbezuinigingen…                                               …waardoor het vertrouwen bij infrabedrijven sterk daalt…

                                          Investeringen infrastructuur                                                                                   Vertrouwensindicator
15%                                                                                                        40
                                                                                                           30
10%                                                                                                        20
                                                                                                           10
5%                                                                                                         0
                                                                                                           -10
0%
                                                                                                           -20
                                                                                                           -30
-5%
                                                                                                           -40
-10%                                                                                                       -50
                                                                                                           -60
-15%    Ontwikkeling % j.o.j.                                                                                    2000   2001   2002 2003         2004   2005   2006   2007   2008   2009   2010   2011   2012
       2001      2002       2003       2004   2005   2006     2007   2008      2009   2010   2011   2012   _   B&U             _   Infrasector

Bron: Ecowin                                                                                               Bron: EC



…en een daling van omzetten bij ingenieursbureaus…                                                         …duiden ook voor 2013 nog op een krimp...

12%                                  Omzetten ingenieursbureaus (% j.o.j.)
10%                                                                                                        ■ Vooral lagere overheden bezuinigen op uitgaven infrastructuur door kortingen op
8%                                                                                                           het gemeentefonds en lagere opbrengsten uit het eigen grondbedrijf.
6%                                                                                                         ■ Malaise in de utiliteits- en woningbouw zorgt er ook in de infrasector voor dat minder
4%
                                                                                                             gronden bouw- en woonrijp gemaakt moeten worden.
                                                                                                           ■ Flinke bezuinigingen op infrastructuur in het regeerakkoord.
2%
0%
                                                                                                           ...op lange termijn zijn er nog veel uitdagingen.
-2%
-4%                                                                                                        ■ Nederland beschermen tegen een hogere zeespiegel door het nieuwe waterwerken.
-6%     Omzetontwikkeling % j.o.j.                                                                         ■ Infrastructurele knelpunten verder oplossen.
              2006              2007          2008          2009        2010          2011     2012 H1

Bron: CBS




                                                                                                                                                                                                                27
                                                               4 Bouw
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012
Sectoren in economisch perspectief   december 2012

More Related Content

Similar to Sectoren in economisch perspectief december 2012

Nieuw Haags Peil; zakelijke dienstverlening, brochure
Nieuw Haags Peil; zakelijke dienstverlening, brochureNieuw Haags Peil; zakelijke dienstverlening, brochure
Nieuw Haags Peil; zakelijke dienstverlening, brochureWillem van der Velden
 
Economie Barneveld 2012, presentatie
Economie Barneveld 2012, presentatieEconomie Barneveld 2012, presentatie
Economie Barneveld 2012, presentatieWillem van der Velden
 
Presentatie Regionaal Economische Thermometer
Presentatie Regionaal Economische ThermometerPresentatie Regionaal Economische Thermometer
Presentatie Regionaal Economische ThermometerRaboGN
 
20140514 someren
20140514 someren20140514 someren
20140514 someren0493496321
 
Presentatie Officenter Aalst - Oktober 2018
Presentatie Officenter Aalst - Oktober 2018Presentatie Officenter Aalst - Oktober 2018
Presentatie Officenter Aalst - Oktober 2018Koen Batsleer
 
CV agc van den Dungen_persoonlijke achtergrond
CV agc van den Dungen_persoonlijke achtergrond CV agc van den Dungen_persoonlijke achtergrond
CV agc van den Dungen_persoonlijke achtergrond Ton van den Dungen
 
Officenter Hubs in Limburg : introductiepresentatie
Officenter Hubs in Limburg :  introductiepresentatieOfficenter Hubs in Limburg :  introductiepresentatie
Officenter Hubs in Limburg : introductiepresentatieKoen Batsleer
 
Slideshare NPS branchemonitor Store Support
Slideshare NPS branchemonitor Store SupportSlideshare NPS branchemonitor Store Support
Slideshare NPS branchemonitor Store SupportStore Support
 
Sociale innovatie in de ingenieursbranche - Themaochtend 10 oktober 2013
Sociale innovatie in de ingenieursbranche - Themaochtend 10 oktober 2013Sociale innovatie in de ingenieursbranche - Themaochtend 10 oktober 2013
Sociale innovatie in de ingenieursbranche - Themaochtend 10 oktober 2013DeltekBenelux
 
20100601 Presentatie Robin
20100601 Presentatie Robin20100601 Presentatie Robin
20100601 Presentatie RobinRobin de Haan
 
20100601 Presentatie Robin
20100601 Presentatie Robin20100601 Presentatie Robin
20100601 Presentatie RobinRobin de Haan
 
Key Account Notes (KAM201302)
Key Account Notes (KAM201302)Key Account Notes (KAM201302)
Key Account Notes (KAM201302)Crowdale.com
 
Abn amro VOS 2011 media
Abn amro VOS 2011 mediaAbn amro VOS 2011 media
Abn amro VOS 2011 mediaMarketingfacts
 
Visie op 2013-14. Uitdagend met met perspectief
Visie op 2013-14. Uitdagend met met perspectief Visie op 2013-14. Uitdagend met met perspectief
Visie op 2013-14. Uitdagend met met perspectief raboutrecht
 
Ondernemersavond 26 maart: Utrecht Centraal, werk in uitvoering
Ondernemersavond 26 maart: Utrecht Centraal, werk in uitvoeringOndernemersavond 26 maart: Utrecht Centraal, werk in uitvoering
Ondernemersavond 26 maart: Utrecht Centraal, werk in uitvoeringraboutrecht
 
Magazine Het Ondernemersbelang Rivierenland 5 2011
Magazine Het Ondernemersbelang Rivierenland 5 2011Magazine Het Ondernemersbelang Rivierenland 5 2011
Magazine Het Ondernemersbelang Rivierenland 5 2011HetOndernemersBelang
 
Introductiepresentatie OFFICENTER GEEL
Introductiepresentatie OFFICENTER GEELIntroductiepresentatie OFFICENTER GEEL
Introductiepresentatie OFFICENTER GEELKoen Batsleer
 
Economisch profiel Groene Hart Noord, volledig rapport
Economisch profiel Groene Hart Noord, volledig rapportEconomisch profiel Groene Hart Noord, volledig rapport
Economisch profiel Groene Hart Noord, volledig rapportWillem van der Velden
 
MKB Visie 2013-2015
MKB Visie 2013-2015 MKB Visie 2013-2015
MKB Visie 2013-2015 RaboGN
 
Powerpoint CV - R Niewold
Powerpoint CV - R NiewoldPowerpoint CV - R Niewold
Powerpoint CV - R NiewoldRikkert Niewold
 

Similar to Sectoren in economisch perspectief december 2012 (20)

Nieuw Haags Peil; zakelijke dienstverlening, brochure
Nieuw Haags Peil; zakelijke dienstverlening, brochureNieuw Haags Peil; zakelijke dienstverlening, brochure
Nieuw Haags Peil; zakelijke dienstverlening, brochure
 
Economie Barneveld 2012, presentatie
Economie Barneveld 2012, presentatieEconomie Barneveld 2012, presentatie
Economie Barneveld 2012, presentatie
 
Presentatie Regionaal Economische Thermometer
Presentatie Regionaal Economische ThermometerPresentatie Regionaal Economische Thermometer
Presentatie Regionaal Economische Thermometer
 
20140514 someren
20140514 someren20140514 someren
20140514 someren
 
Presentatie Officenter Aalst - Oktober 2018
Presentatie Officenter Aalst - Oktober 2018Presentatie Officenter Aalst - Oktober 2018
Presentatie Officenter Aalst - Oktober 2018
 
CV agc van den Dungen_persoonlijke achtergrond
CV agc van den Dungen_persoonlijke achtergrond CV agc van den Dungen_persoonlijke achtergrond
CV agc van den Dungen_persoonlijke achtergrond
 
Officenter Hubs in Limburg : introductiepresentatie
Officenter Hubs in Limburg :  introductiepresentatieOfficenter Hubs in Limburg :  introductiepresentatie
Officenter Hubs in Limburg : introductiepresentatie
 
Slideshare NPS branchemonitor Store Support
Slideshare NPS branchemonitor Store SupportSlideshare NPS branchemonitor Store Support
Slideshare NPS branchemonitor Store Support
 
Sociale innovatie in de ingenieursbranche - Themaochtend 10 oktober 2013
Sociale innovatie in de ingenieursbranche - Themaochtend 10 oktober 2013Sociale innovatie in de ingenieursbranche - Themaochtend 10 oktober 2013
Sociale innovatie in de ingenieursbranche - Themaochtend 10 oktober 2013
 
20100601 Presentatie Robin
20100601 Presentatie Robin20100601 Presentatie Robin
20100601 Presentatie Robin
 
20100601 Presentatie Robin
20100601 Presentatie Robin20100601 Presentatie Robin
20100601 Presentatie Robin
 
Key Account Notes (KAM201302)
Key Account Notes (KAM201302)Key Account Notes (KAM201302)
Key Account Notes (KAM201302)
 
Abn amro VOS 2011 media
Abn amro VOS 2011 mediaAbn amro VOS 2011 media
Abn amro VOS 2011 media
 
Visie op 2013-14. Uitdagend met met perspectief
Visie op 2013-14. Uitdagend met met perspectief Visie op 2013-14. Uitdagend met met perspectief
Visie op 2013-14. Uitdagend met met perspectief
 
Ondernemersavond 26 maart: Utrecht Centraal, werk in uitvoering
Ondernemersavond 26 maart: Utrecht Centraal, werk in uitvoeringOndernemersavond 26 maart: Utrecht Centraal, werk in uitvoering
Ondernemersavond 26 maart: Utrecht Centraal, werk in uitvoering
 
Magazine Het Ondernemersbelang Rivierenland 5 2011
Magazine Het Ondernemersbelang Rivierenland 5 2011Magazine Het Ondernemersbelang Rivierenland 5 2011
Magazine Het Ondernemersbelang Rivierenland 5 2011
 
Introductiepresentatie OFFICENTER GEEL
Introductiepresentatie OFFICENTER GEELIntroductiepresentatie OFFICENTER GEEL
Introductiepresentatie OFFICENTER GEEL
 
Economisch profiel Groene Hart Noord, volledig rapport
Economisch profiel Groene Hart Noord, volledig rapportEconomisch profiel Groene Hart Noord, volledig rapport
Economisch profiel Groene Hart Noord, volledig rapport
 
MKB Visie 2013-2015
MKB Visie 2013-2015 MKB Visie 2013-2015
MKB Visie 2013-2015
 
Powerpoint CV - R Niewold
Powerpoint CV - R NiewoldPowerpoint CV - R Niewold
Powerpoint CV - R Niewold
 

Sectoren in economisch perspectief december 2012

  • 1. ING Economisch Bureau Sectoren in economisch perspectief 20 13
  • 2. Inhoudsopgave Voorwoord 3 Colofon 1 De Nederlandse economie 4 Eindredactie Niek Houterman 2 Zakelijke dienstverlening 6 Maurice van Sante 3 Industrie 13 Auteurs Stef Bais 4 Bouw 23 Henk van den Brink Max Erich 5 Transport en logistiek 30 Thijs Geijer Maarten Leen 6 Groothandel 36 Rico Luman Ferdinand Nijboer 7 Detailhandel 43 Maurice van Sante Mirelle de Valk 8 Agrarische sector 54 Jurjen Witteveen 9 Horeca 61 10 Public en gezondheidszorg 67 Contactpersonen 74 2
  • 3. Voorwoord Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van de onderneming. Kennis over deze – en andere – omgevingsfactoren is relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de onderneming kunnen worden gemaakt. ING helpt ondernemers ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend Nederland publiceert het ING Economisch Bureau regelmatig sector- en regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren, delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKB-bedrijven. Met de Conditietest delen we met de onderneming de strategische en financiële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over kansen in de bedrijfsvoering. Sectoren in economisch perspectief, richt zich op belangrijke sectoren in Nederland. Het beschrijft de ontwikkeling van de Nederlandse economie en van zestig verschillende branches. Daarbij schetst het rapport de belangrijkste trends voor de betreffende sector en de impact die dat het komend jaar al kan hebben. Ik vertrouw erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar om u hierbij verder te helpen. Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Nederland 3
  • 4. 1 Economie 1 De Nederlandse economie Maarten Leen Hoofd macro-economie 4
  • 5. Economie: voorlopig nog geen herstel Economische groei erg afhankelijk van de export... ...maar export staat onder druk... Componenten economische groei Nederland 140 115 110 15 130 105 10 120 100 5 110 95 0 90 -5 100 85 -10 90 80 -15 80 75 2009 2010 2011 2012 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 _ Buitenlandse handel _ Particuliere consumptie _ Bedrijfsinvesteringen _ Overheid _ Ondernemersvertrouwen Duitsland, index (L-as) _ Exportgroei Nederland, (% j.o.j. R-as) Bron: CBS, ING bewerkingen Index (tweede kwartaal 2009 = 100, voortschrijdend 4-kwartaals gemiddelde) Bron: ING ...waardoor er ook volgend jaar ‘overall’ geen groei zal zijn... ...en dus ook 2013 weer een moeilijk jaar wordt. Kerncijfers Nederlandse economie, 2011-2013 (% j.o.j.) ■ Overheidsmaatregelen om het begrotingstekort te verkleinen gaan ten koste van 2011 2012 2013 de koopkracht van burgers. Economische groei (BBP) 1,0 -1,0 -0,5 ■ De particuliere consumptie daalt ook volgend jaar weer. Particuliere consumptie -1,0 -1,5 -0,8 ■ Ook een verzwakking van de huizenmarkt beïnvloedt de particuliere consumptie Bedrijfsinvesteringen 8,9 -4,6 -2,7 negatief. Uitvoer 3,9 2,7 1,7 ■ Bedrijfsinvesteringen zullen tegen deze achtergrond verder afnemen. Invoer 3,6 2,4 1,0 ■ Groei moet vooral buiten ons land worden gezocht. Inflatie 2,3 2,5 2,5 Werkloosheid (jaareinde) (in % beroepsbevolking) 5,8 6,8 7,4 Huizenprijs (jaargemiddelde) -2,3 -6,2 -7,6 Driemaandsrente (euribor, jaareinde 1,3 0,2 0,3 Tienjaarsrente (overheid, jaareinde) 2,19 1,75 2,10 Bron: Ecowin, voorspellingen ING 5 1 Economie
  • 6. 2 Zakelijke dienstverlening 2 Zakelijke dienstverlening Sasja van As-Winters Ferdinand Nijboer Sectormanager Sectoreconoom Accountancy Advocatuur Notariaat Flexbranche Assurantietussenpersonen Reisbureaus 6
  • 7. Dalende omzet noodzaakt accountants tot verandering De blijvende prijsdruk sinds 2009... ...leidt tot een verdergaande consolidatieslag... Aantal fusies/overnames en samenwerkingsverbanden 40 Ontwikkeling uurtarieven (% j.o.j.) 35 2007 2008 2009 2010 2011 2012 35 30 1e hj 25 Totaal accountancy en 20 24 administratieve 22 15 dienstverlening 5,6 3,6 2,4 0,6 2 1,2 17 16 16 10 Audit en advies 6 1,7 -0,8 -1,8 -2,6 -2,1 11 12 5 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* Bron: CBS Bron: Accountant.nl, Accountancynieuws, FD, bewerkt door ING Economisch Bureau * t/m oktober ...en een daling van de branche-omzet... ...vraagt om aanpassing van het bedrijfsmodel... Omzetontwikkeling accountancy (% j.o.j.) 6% ■ Verdere digitalisering, automatisering en het benutten van de mogelijkheden van 4% Standard Business Reporting. 2% ■ Een grotere focus op advisering op waardecreatie voor de klant. ■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor MKB. 0% -2% …die verzilverd kunnen worden door… -4% ■ Het vergroten van de kennis in ICT omdat administratie- en samenstelwerk een -6% commodity is geworden. 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* ■ Personeel met advieskwaliteiten aan te trekken al is de beschikbaarheid daarvan _ Omzetgroei accountantskantoren _ Economische groei beperkt. ■ De aanpassing van het bedrijfsmodel vraagt om een pro-actieve houding van de Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau accountant. 7 2 Zakelijke dienstverlening
  • 8. 2 Zakelijke dienstverlening Advocatuur naar structureel lagere groei De verjuridisering zorgt voor meer advocaten en kantoren... ...tegelijkertijd is er minder werk in M&A voor topadvocatuur... M&A deals 900 270 Aantal advocaten Aantal kantoren 800 240 Waarde deals (x € 1 mld.) 700 210 1920 877 600 180 Aantal deals 1960 1.931 1.207 500 150 1980 3.726 1.331 400 120 1990 6.381 300 90 1997 9.252 2.566 200 60 2002 12.290 2.944 100 30 2007 14.882 3.762 0 0 2011 16.808 4.529 2005 Aantal deals _ 2006 2007 Waarde deals 2008 2009 2010 2011 Bron: NOvA Bron: Overfusies.nl ...en druk op de tarieven zorgt voor een lager groeiperspectief... ...wat een uitdaging voor de advocatuur creëert in... 15% 15% ■ Klantgericht in plaats van sectiegericht werken bij de grote kantoren. 12% 12% ■ Investeren in diversiteit van personeel. ■ Investeren in ICT en klantportaal om kennis toegankelijk te maken. 9% 9% …en kansen biedt in… 6% 6% ■ Ketenregisseurschap voor het juridisch ontzorgen van de klant. 3% 3% ■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor het MKB. 0% 0% ■ Aanbieden van alternatieve tariefmodellen. 1990-1999 2000-2009 2010-2020 Omzetgroei advocatuur Groei aantal advocaten Bron: CBS, NOvA, bewerking ING Economisch Bureau 8
  • 9. Zwakke woningmarkt vraagt ondernemerschap notariaat Aantal woningtransacties blijft op laag niveau... ...en ook de familiepraktijk staat onder druk... x1.000 per kwartaal Aantal gepasseerde akten 60 1200 50 1000 800 40 600 30 400 20 200 10 0 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2008 2009 2010 2011 2012* _ Aantal verkochte woningen (vrij van seizoenseffecten) Onroerendgoed praktijk w.v. hypotheken Familiepraktijk Ondernemingspraktijk Bron: Kadaster Bron: KNB, Belastingdienst * tot en met september ...waarbij de instroom van notarieel talent afvlakt... ...en het lastig ondernemen blijft in 2013... 1500 ■ Het aantal woningtransacties in 2013 gaat naar verwachting naar 100.000. 1250 ■ Druk op tarieven door meer concurrentie en transparantie. 1000 ■ Door de juiste balans te vinden tussen ambtstaken en ondernemen. 750 …maar er liggen kansen op het gebied van… 500 ■ Het reduceren van kosten door digitalisering en automatisering. 250 ■ Meer adviseren en adviesproducten ontwikkelen. 0 ■ De rol van de notaris als onafhankelijk en onpartijdig adviseur blijft noodzakelijk. 2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 2011/2012 Aantal studenten notarieel recht Aantal afgestudeerden notarieel recht Bron: CBS 9 2 Zakelijke dienstverlening
  • 10. 2 Zakelijke dienstverlening Flexmarkt bereikt bodem in 2013 Na een herstel daalt in 2012 de omzet in de flexmarkt... ...maar door marginale groei van de grootste afnemers... Omzet uitzendbranche naar type personeel 30% 25% 20% 19% Verdeling uitzendkrachten naar sectoren (2011) 15% 10% 5% 33% Industrie 0% Handel -5% -10% Bouw -15% 17% Publieke sector -20% -25% ZDV -30% -35% Overig -40% 8% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ Totaal _ Administratief _ Industrie _ Technisch 8% 14% Bron: ABU Bron: CBS ...stabiliseert de omzet in 2013... ...en liggen er bedreigingen bij... 25% Omzetontwikkeling in de NL uitzendmarkt t.o.v. het BBP -1,6 20% -1,2 ■ Te grote flexibilisering van de arbeidsmarkt leidt tot afname van de vraag naar diensten van flexbedrijven. 15% -0,8 ■ Fluctuerende omzet en margedruk verhogen de financiële risico’s. 10% -0,4 ■ De werving van geschikt personeel is ook voor flexbedrijven een uitdaging. 5% 0 0% 0,4 ...en wordt de bodem bereikt. -5% 0,8 -10% 1,2 ■ Afnemers werken aan de opbouw van een flexibele schil bij het herstel van de -15% 1,6 economie. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* ■ Internationalisering op het vlak van werving en plaatsing. Omzetontwikkeling (linkeras) _ Verandering werkloosheid (rechteras) ■ Flexibilisering van de arbeidsmarkt betekent hogere arbeidsmobiliteit van ervaren personeel. Bron: CBS * Ramingen 10
  • 11. Provisieverbod bepalend voor omzet assurantietussenpersonen Meer verzekeringen via het directe kanaal... ...zet de omzetten onder druk... Marktaandeel ATP in % Omzetontwikkeling ATP (% j.o.j.) 60 10% 58,2 54,7 5% 50 0% 40 43,4 -5% 37,9 -10% 30 -15% _ 2005 Levensverzekeringen _ 2008 Schadeverzekeringen 2010 2009 2010 2011 Bron: GfK/TOF Bron: D & O ...maar het dalend aantal assurantietussenpersonen... ...beperkt het omzetverlies per kantoor... 7.000 1% ■ Consolidatie: Kleinschalige bedrijven verdwijnen steeds meer. 6.000 0% ■ De aanscherping van vakbekwaamheidseisen verhoogt de toetredingsdrempel. 5.000 -1% ■ De concurrentie tussen verzekeringsbedrijven neemt toe. 4.000 -2% ■ Het provisieverbod gaat in 2013 in terwijl de verzekeringsmarkt verzadigd is en de huizenmarkt vastloopt. 3.000 -3% ■ De betalingsbereidheid voor advies moet ontwikkeld worden. 2.000 -4% ■ Premie verzekering & advieskosten zijn ontkoppeld, waardoor wanbetalingsrisico 1.000 -5% toeneemt. 0 -6% ■ De toegevoegde waarde ligt lager door verkleining van de informatievoorsprong. 2007 Aantal ATP’s _ 2008 2009 Ontwikkeling (R-as) 2010 2011 2012 Bron: CBS 11 2 Zakelijke dienstverlening
  • 12. 2 Zakelijke dienstverlening Reisorganisaties moeten zich aanpassen aan gedrag klant De omzet van de totale vakantiebranche stijgt door hogere prijzen... ...terwijl het aantal fysieke reiswinkels afneemt... Aantal reiswinkels 130 20 2500 125 120 15 2000 115 110 10 1500 105 100 5 95 1000 90 0 85 500 80 -5 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* 0 _ Prijsindex pakketreizen (2006 = 100, L-ras) _ Omzetontwikkeling reisbranche (% j.o.j. R-ras) 2000 2011 2020* Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: ANVR * Raming ING Economisch Bureau ...maar op termijn herstelt de vakantiemarkt... ...waardoor er kansen blijven bestaan... Aantal vakanties in mln 39 ■ De groep ouderen met tijd en geld groeit. 38 ■ De combinatie van online, fysieke verkoop en distributie is succesvol. 37 ■ De rol als reisadviseur, intermediair en ontzorger meer inzetten. 36 …al komt dit slechts deels ten goede aan reisbureaus. 35 ■ Er zijn branchevreemde toetreders uit de internethoek. 34 ■ De informatieachterstand van reizigers is vrijwel verdwenen door internet. 33 ■ Airlines en hotelaanbieders zetten direct selling steeds verder door om de schakels 32 te verminderen. 2003 2005 2010 2011 2012* 2015* 2020* Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau 12
  • 13. 3 Industrie Bert Woltheus Rindert Ekhart Jurjen Witteveen Sectormanager Sectormanager Sectoreconoom Voedingsmiddelen Chemie Rubber en kunststof Metaal Elektrotechnische industrie Machinebouw Transportmiddelen Grafimedia 13 3 Industrie
  • 14. 3 Industrie Industrie: licht herstel na jaar van krimp Productiekrimp in 2012, stabiel in 2013... ...waarbij de export de schade beperkt... Ontwikkeling orders industrie 70 Productie naar branche, 2011-2013 (% j.o.j.) 65 2011 2012* 2013* 60 Industrie 3,3% -1% 0% Voedings- en genotmiddelen 1,6% -2% 0,5% 55 Chemie -1,8% 5% -1% 50 Rubber- en kunststof 3% -3% 0,5% Metaalbewerking 5,8% -3% 0% 45 Elektrotechnische industrie 6,4% -1% 1% Machinebouw 7% -5% 2% 40 Transportmiddelenindustrie 22,3% -8% -5% 2010 2011 2012 Grafische industrie 1,7% -3% -1% _ Orders _ Exportorders Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei, < 50 = krimp) ...de prijsdruk is afgenomen... ...en de lichte verbetering van de wereldeconomie perspectief biedt. 300 ■ Industriële groei is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de wereldeconomie. 250 ■ Economische groei in Azië en investeringsgroei in de VS bieden groeimogelijkheden 200 in 2013, in het bijzonder voor de chemie en maakindustrie. ■ Voor toeleveranciers biedt ook de Duitse industrie kansen voor groei. 150 ■ De binnenlandse consumptie zal nog jaren onder druk staan, bedrijven actief op de 100 binnenlandse eindmarkt merken dit. 50 0 ’07 ’08 ’09 ’10 ’11 ’12 _ GSCI-index Industriële Metalen _ GSCI-index Agrarische producten _ GSCI-index Energie Bron: CBS Index (2005 = 100) 14
  • 15. Voedingsmiddelen: gematigd herstel Groei valt terug in 2012... ...en de buitenlandse omzet duikt in de min... 115 16% 20% 13% 110 10% 10% 7% 105 4% 1% 0% 100 -2% -5% 95 -8% -10% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -20% Productieniveau _ Omzet voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.) voedingsmiddelenindustrie (L-as) _ Productie voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.) _ 2007 2008 2009 Ontwikkeling binnenlandse omzet (%, j.o.j.) _ 2010 2011 2012 Ontwikkeling buitenlandse omzet (%, j.o.j.) Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: ...terwijl grondstoffenprijzen op hoog niveau blijven... ...en in 2013 slechts beperkte groei wordt voorzien. 300 ■ De voedingsmiddelenindustrie krimpt met 2% in 2012, gevolgd door een lichte groei van 0,5% in 2013. ■ De binnenlandse omzet weet zich nog staande te houden. ■ Bedrijven kampen met hoge grondstofprijzen en prijsdruk vanuit inkooporganisaties 200 retail. ■ Groeimogelijkheden bevinden zich in het buitenland door export van producten en kennis. 100 _ 2008 Vlees _ Zuivel _ 2009 Vetten _ 2010 Granen 2011 2012 Bron: CBS Index (2002-2004 = 100) 15 3 Industrie
  • 16. 3 Industrie Chemie: sterke, maar afnemende groei Er is een sterke groei in de chemie... ...met echter wel overcapaciteit... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door 140 40% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven 130 30% 20% 120 20% 110 10% 15% 100 0% 90 -10% 10% 80 -20% 70 -30% 5% 60 -40% 0% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Productieniveau chemische industrie (L-as) _ Omzet chemische industrie (R-as, %, j.o.j.) -5% _ Productie chemische industrie (R-as, %, j.o.j.) Overcapaciteit 2011 Ondercapaciteit 2012 Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS ...en relatief stabiele maar hoge inkoopprijzen... ...terwijl de productiegroei in 2013 wel lager is. € 100 $ 2,00 € 90 $ 1,90 ■ De chemie groeit snel (5% in 2012) na een krimp in 2011. Voor 2013 wordt een krimp € 80 $ 1,80 verwacht van 1%. € 70 $ 1,70 ■ Een verwachte afzwakking van de euro in de 1e helft van 2013 biedt echter extra € 60 $ 1,60 concurrentiekracht. € 50 $ 1,50 ■ De langetermijnperspectieven zijn gunstig voor de (hoogwaardige) Nederlandse € 40 $ 1,40 chemie, maar de aansluiting op opkomende economieën moet beter. Nog altijd gaat € 30 $ 1,30 70% van de export naar de Europese markt. € 20 $ 1,20 € 10 $ 1,10 €0 $ 1,00 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €) _ Euro-dollarkoers (R-as, $) Bron: CBS 16
  • 17. Rubber en kunststof: beperkt herstel De groei zwakt af... ...en er is een aanzienlijke overcapaciteit... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door 130 20% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven 120 10% 20% 110 0% 15% 100 -10% 90 -20% 10% 80 -30% 5% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0% Productieniveau rubber- en kunststofindustrie (L-as) _ Omzet rubber- en kunststofindustrie _ Productie rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.) (R-as, % j.o.j.) 2011 Overcapaciteit rubber en kunststof 2012 Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS ...met hoge, maar relatief stabiele inkoopprijzen... ...die leiden tot aanhoudende margedruk. € 100 $ 1,80 ■ De rubber- en kunststofindustrie blijft in een situatie van overcapaciteit, wat de € 90 $ 1,70 bestaande margedruk niet vermindert. € 80 $ 1,60 ■ Op de binnenlandse markt biedt de voedingsindustrie enige houvast (verpakkingen), € 70 $ 1,50 maar de verkopen richting de bouw en maakindustrie groeien niet. € 60 $ 1,40 ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende € 50 $ 1,30 maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie € 40 $ 1,20 biedt nog kansen voor de Nederlandse rubber- en kunststofindustrie. € 30 $ 1,10 € 20 $ 1,00 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €) _ Euro-dollarkoers (R-as, $) Bron: Ecowin 17 3 Industrie
  • 18. 3 Industrie Metaalbewerking: dalende vraag over brede linie Groei slaat om in krimp... ...en de overcapaciteit groeit... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door 130 20% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven 120 10% 20% 110 0% 15% 100 -10% 10% 90 -20% 80 -30% 5% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0% Productieniveau metaalbewerking (L-as, index) _ Productiegroei metaalbewerking (R-as, % j.o.j.) 2011 2012 _ Omzetontwikkeling metaalbewerking (R-as, % j.o.j.) Overcapaciteit metaalbewerking Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS ...terwijl de inkoopprijzen relatief stabiel, maar hoog blijven... ...wat leidt tot blijvende margedruk. € 300 $ 1,70 ■ De metaalbewerking heeft te maken met een dalende vraag bij afnemers over € 250 $ 1,60 een brede linie. De export van de Nederlandse machinebouwers neemt af wat de € 200 $ 1,50 metaalbewerking merkt en in de bouw (30% van de omzet) is de situatie al langere tijd niet rooskleurig. € 150 $ 1,40 ■ De situatie van overcapaciteit en druk op marges zal hierdoor voorlopig niet € 100 $ 1,30 verminderen. ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende € 50 $ 1,20 maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie €0 $ 1,10 biedt nog kansen voor de Nederlandse metaalbewerking. 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Prijsindex industriële metalen (L-as, €) Euro-dollarkoers (R-as, $) Bron: CBS 18
  • 19. Elektrotechnische industrie: sector stabiliseert Groei verdwijnt, maar de krimp blijft beperkt... ...waarbij de ondercapaciteit wel is omgeslagen in overcapaciteit... Capaciteit: onvoldoende vraag -/- onvoldoende mensen, 140 30% 30% materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven 130 20% 20% 120 10% 110 0% 10% 100 -10% 0% 90 -20% 80 -30% -10% 70 -40% -20% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -30% Productieniveau elektrotechniek (L-as) Productie elektrotecniek (R-as, % j.o.j.) 2011 2012 Omzet elektrotecniek (R-as, % j.o.j.) Overcapaciteit elektrotechnische industrie Ondercapaciteit elektrotechnische industrie Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS ...en de groei uit het buitenland moet blijven komen... ...maar de problemen in Europa drukken de groeipotentie. Ontwikkeling orders elektrotechnische industrie 70 ■ De elektrotechnische industrie in Nederland presteert relatief sterk maar de dalende 65 vraag uit het buitenland krijgt nu zijn weerslag op de branche. 2012 zal hierdoor een 60 lichte productiekrimp geven. ■ In 2013 wordt een kleine verbetering verwacht, maar met name de situatie op de 55 Europese afzetmarkt baart zorgen. 50 ■ Groei zal vooral moeten komen uit de VS en Azië. De markt is echter competitief en in de elektrotechnische industrie heerst prijsdruk. Daarom blijft de omzetontwikkeling 45 achter bij de productieontwikkeling. 40 2010 2011 2012 _ Orders _ Exportorders Bron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp) 19 3 Industrie
  • 20. 3 Industrie Machinebouw: tijdelijke krimp Groei slaat om in krimp... ...en er ontstaat overcapaciteit door vraaguitval... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door 150 50% 15% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven 140 40% 130 30% 10% 120 20% 110 10% 100 5% 0% 90 -10% 80 -20% 0% 70 -30% 60 -40% -5% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -10% Productieniveau machinebouw (L-as) _ Productieontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.) _ Omzetontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.) 2011 Overcapaciteit machinebouw 2012 Ondercapaciteit machinebouw Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS ...het herstel moet komen uit het buitenland... ...maar de Nederlandse machinebouw is goed gepositioneerd. 70 ■ De machinebouw heeft met name sinds het derde kwartaal van 2012 te maken met 65 een duidelijk dalende orderportefeuille. Dit komt terug in een productiedaling van 60 5% over 2012. ■ De Nederlandse machinebouw is echter een kansrijke branche met een sterke 55 positie in diverse niches. Daarbij is de aansluiting op de opkomende economieën 50 relatief goed. ■ In 2013 groeit de productie met 2% maar de lange termijn groei kan hier zeker boven 45 komen. 40 2010 2011 2012 _ Orders _ Exportorders Bron: CBS Index (50 = geen verandering) 20
  • 21. Transportmiddelenindustrie: twee krimpjaren na twee topjaren De productiegroei is verdwenen... ...door een dalende vraag uit het buitenland... 60% Omzetontwikkeling transportmiddelenindustrie 150 50% 140 40% 130 30% 40% 120 20% 110 10% 20% 100 0% 0% 90 -10% 80 -20% -20% 70 -30% 60 -40% -40% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -60% Productieniveau transportmiddelenindustrie (L-as) _Omzet transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ Productieontwikkeling transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) _ Omzetontwikkeling binnenland (% j.o.j.) _ Omzetontwikkeling buitenland (% j.o.j.) Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: ...maar de export zal wel het herstel moeten trekken... ...en is 2013 nog een krimp jaar. Ontwikkeling orders transportmiddelenindustrie 70 ■ De transportmiddelenindustrie is snel hersteld na de klap van eind 2008. De groei in 65 2010 en 2011 kwam boven de 20% uit. Deze groei was echter volledig te danken aan 60 de buitenlandse vraag. ■ Nu de buitenlandse vraag af is genomen, krimpt de productie aanzienlijk, naar 55 verwachting 8% in 2012 en 5% in 2013. 50 ■ De tijdelijke sluiting van NedCar heeft effect op de productiecijfers, maar biedt vanaf medio 2014, wanneer de heropening gepland is, een positieve impuls voor de 45 Nederlandse transportmiddelenindustrie. 40 2010 2011 2012 _ Orders _ Exportorders Bron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp) 21 3 Industrie
  • 22. 3 Industrie Grafisch: aanhoudend zwaar weer De krimp keert terug, waardoor... ...de overcapaciteit problematisch blijft... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door 115 10% 50% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven 110 5% 40% 105 0% 30% 100 -5% 95 -10% 20% 90 -15% 10% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0% Productieniveau grafische industrie (L-as) _ Omzet grafische industrie (R-as, % j.o.j.) 2011 2012 _ Productie grafische industrie (R-as, % j.o.j.) Overcapaciteit grafische industrie Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS ...en de afzetprijzen onder druk staan... ...zodat 2013 nog geen herstel laat zien. 120 ■ Aanhoudende krimp in de vraag naar drukwerk. ■ Sterke afhankelijkheid van binnenlandse markt, waarbij voor veel afnemers de 110 vooruitzichten nog niet op groei duiden. ■ Overcapaciteit leidt vooral tot afname van het aantal MKB-bedrijven, het aantal zelfstandigen neemt toe. 100 ■ Mogelijkheden om weer mee te denken in klantoplossingen door aanverwante activiteiten te integreren. 90 2009 2010 2011 2012 _ Afzetprijzen grafische industrie _ Prijsontwikkeling papier/karton _ Prijsontwikkeling drukinkt Bron: CBS Index (2005 = 100) 22
  • 23. 4 Bouw Jan van der Doelen Maurice van Sante Sectormanager Sectoreconoom Woningbouw Utiliteitsbouw Infrasector Onderhoudsmarkt Installatiebranche 23 4 Bouw
  • 24. 4 Bouw Bouw: Bodem volgend jaar bereikt Door een flink dalende productie… …kampt de bouwsector met overcapaciteit... Capaciteit en faillissementen bouw -50 100 Bouwproductie naar deelsectoren, 2012-2014 (% j.o.j.) -40 80 2012 2013 2014 -30 60 -20 40 Woningbouw Nieuwbouw -9,5% -3,5% 2,0% -10 20 Verbouw -7,5% -3,0% 1,0% Onderhoud -3,0% 1,0% 2,0% 0 0 Aantal woningen gereed 53.000 49.000 50.000 10 -20 Utiliteitsbouw Nieuwbouw -8,5% -2,5% 2,5% 20 -40 Verbouw -7,5% -1,5% 2,0% 30 -60 Onderhoud -2,5% 0,5% 2,0% 40 -80 Infrasector Nieuwbouw & verbouw -8,0% -3,0% 1,0% Onderhoud -4,0% -2,5% 1,0% 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Totaal bouw -7,3% -1,0% 2,0% Overcapaciteit Ondercapaciteit _ Faillissementen (R-as) Bron: Ramingen ING Economisch Bureau Bron: MNW ...en daalt het vertrouwen bij aannemers tot een dieptepunt... …maar de bodem lijkt in 2013 bereikt... 30 ■ Aantal faillissementen blijft hoog door overcapaciteit en bijbehorende prijsdruk. 20 ■ Aantal gebouwde nieuwe woningen daalt in 2013 tot 49.000. 10 ■ Renovatie blijft een stabiele markt. 0 -10 ...al zal de groei daarna nog jaren zeer gematigd zijn. -20 -30 ■ Dalende koopkracht geeft minder fnanciële ruimte aan potentiële kopers van -40 Vertrouwensindicator blijft nieuwbouw. -50 op historisch laag niveau ■ Lage economische groei leidt tot lage investeringen in gebouwen. 1986 1998 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door _ Vertrouwensindicator bouw _ Beoordeling orderboeken bouw bezuinigingen. Bron: Ecowin 24
  • 25. Woningbouw blijft onder druk staan De vastgelopen woningmarkt… …laat de verkoop van nieuwbouw dalen... -70 55.000 12.000 Aantal verkopen nieuwbouwwoningen -73 50.000 10.000 -76 45.000 8.000 -79 40.000 6.000 -82 35.000 4.000 -85 Koopintenties en aantal transacties 30.000 ligt op historisch laag niveau 2.000 -88 25.000 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 0 _ Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen) 2007 I II III IV 2008 I II III IV 2009 I II III IV 2010 I II III IV 2011 I II _ Aantal verkochte woningen (rechter as) Bron: CBS Bron: MNW ...waardoor ook in 2013 minder woningen gebouwd worden... …waarna de woningbouw licht herstelt. 110.000 Aantal gereedmeldingen en afgegeven vergunningen ■ Blijvend verlaagde overdrachtsbelasting en verhoogde BTW maken nieuwbouw 100.000 relatief duurder t.o.v. bestaande bouw. 90.000 ■ Nieuwe beperkende maatregelen voor de hypotheekrenteaftrek leiden tot 80.000 vraagdaling nieuwbouwwoningen. 70.000 ■ Woningcorporaties krijgen steeds minder fnanciële ruimte voor investeringen in woningbouw. 60.000 ...maar op lange termijn is er wel uitbreidingsvraag. 50.000 ■ Jaarlijkse groei van 55.000 huishoudens waarvoor woonruimte benodigd is. 40.000 ■ Gemiddeld worden er ieder jaar 15.000 woningen gesloopt waarvoor ook 30.000 12-mnds voortschrijdend gemiddelde vervangende woonruimte gebouwd moet worden. 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door _ Vergunningen _ Gereedmeldingen bezuinigingen. ■ Door de huurverhogingen uit het regeerakkoord voor scheefhuurders zal de Bron: Ecowin, ING doorstroming naar nieuwbouwwoningen op termijn verbeteren. 25 4 Bouw
  • 26. 4 Bouw Utiliteitsbouw op lager niveau verder Minder investeringen door lagere economische groei… …leidt tot enorme daling van het aantal vergunningen… 20% Ontwikkeling investeringen en overige investeringen 600* Afgifte vergunningen bedrijfsgebouwen 15% 500 10% 400 5% 300 0% -5% 200 -10% 100 -15% Investeringen in bedrijfsgebouwen lopen steeds 0 minder achter op andere bedrijfsinvesteringen -20% Voortschrijdend gemiddelde per kwartaal (% j.o.j.) 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ Hallen en Loodsen _ Kantoren _ Combinatie _ Winkels _ Scholen Bedrijfsgebouwen _ Overige bedrijfsinvesteringen       bedrijfshallen Bron: CBS, ING Bron: CBS * In € miljoenen, voortschrijdend jaargemiddelde. …en een tekort aan opdrachten bij U-bouwers... …waardoor ook in 2013 de productie nog krimpt... 60% % U-bouwers met te weining opdrachten als belangrijkste belemmering voor werkzaamheden ■ Lage groei bij gebruikers van bedrijfsruimten zoals logistiek en groothandel zorgen 50% voor weinig uitbreidingsvraag. 40% ■ De hoge leegstand in kantoren (14%) zal verder stijgen (o.m. door HNW) waardoor het overaanbod toeneemt. 30% ■ Ook winkelvoorraad is groot en leegstand stijgt (o.m. door on-line shopping). 20% …mogelijkheden voor verduurzaming en transformatie. 10% ■ Leegstaande kantoorpanden transformeren tot andere bestemmingen. 0% ■ Het verduurzamen van bestaande bedrijfsgebouwen biedt nog veel kansen. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Bron: EIB 26
  • 27. Gematigde krimp in infrasector Investeringen in infra nemen af door overheidsbezuinigingen… …waardoor het vertrouwen bij infrabedrijven sterk daalt… Investeringen infrastructuur Vertrouwensindicator 15% 40 30 10% 20 10 5% 0 -10 0% -20 -30 -5% -40 -10% -50 -60 -15% Ontwikkeling % j.o.j. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ B&U _ Infrasector Bron: Ecowin Bron: EC …en een daling van omzetten bij ingenieursbureaus… …duiden ook voor 2013 nog op een krimp... 12% Omzetten ingenieursbureaus (% j.o.j.) 10% ■ Vooral lagere overheden bezuinigen op uitgaven infrastructuur door kortingen op 8% het gemeentefonds en lagere opbrengsten uit het eigen grondbedrijf. 6% ■ Malaise in de utiliteits- en woningbouw zorgt er ook in de infrasector voor dat minder 4% gronden bouw- en woonrijp gemaakt moeten worden. ■ Flinke bezuinigingen op infrastructuur in het regeerakkoord. 2% 0% ...op lange termijn zijn er nog veel uitdagingen. -2% -4% ■ Nederland beschermen tegen een hogere zeespiegel door het nieuwe waterwerken. -6% Omzetontwikkeling % j.o.j. ■ Infrastructurele knelpunten verder oplossen. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 H1 Bron: CBS 27 4 Bouw