1. Γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα
Μπορεί να υπάρχει ασυμφωνία στο αν τα τρόφιμα σήμερα είναι ασφαλέστερα σε σχέση με το
παρελθόν, αλλά σίγουρα η διαδικασία εφαρμογής της ασφάλειάς τους έχει γίνει πλέον πιο
πολύπλοκη σε σχέση με οποιαδήποτε στιγμή του παρελθόντος. Παρά το γεγονός ότι έχουν
αντιμετωπιστεί πολλές από τις προκλήσεις του παρελθόντος, αναπτύχθηκαν νέα προβλήματα.
Την επιστημονική κοινότητα έχει απασχολήσει την τελευταία δεκαετία, αλλά και πιο πριν, το
θέμα των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων. Αν τα φάρμακα είναι το ένα εργαλείο που
χρησιμοποιείται από τους κτηνοτρόφους για την βελτίωση της παραγωγής, τότε σίγουρα το
άλλο είναι η γενετική μηχανική. Με τον όρο αυτό νοείται η μεταφορά γενετικού υλικού (DNA)
από οργανισμούς ενός είδους σε οργανισμούς ενός άλλου.
Τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι προέρχονται από ή
περιέχουν κάποιο συστατικό, το οποίο προέρχεται από γενετικά τροποποιημένο φυτικό ή
ζωικό οργανισμό. Ο τελευταίος ορίζεται ως ένας οργανισμός στον οποίο με επιλεκτική
επέμβαση στο γενετικό του υλικό έχει επιτευχθεί η παραγωγή προϊόντων είτε ανθεκτικών σε
ορισμένους μικροοργανισμούς ή παράσιτα είτε με καινούριες ιδιότητες όπως βελτιωμένα
οργανοληπτικά χαρακτηριστικά ή μεγαλύτερο χρόνο συντήρησης.
Μέχρι τώρα, τα περισσότερα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα φυτικής προέλευσης είναι
ανθεκτικά σε έντομα και σε ζιζανιοκτόνα, αφού, μέσω της γενετικής μηχανικής, μεταφέρονται
σε αυτά γονίδια αντίστασης στα παρασιτοκτόνα και στα έντομα. Μερικά χαρακτηριστικά
παραδείγματα τέτοιων προϊόντων είναι η σόγια, το σιτάρι, το καλαμπόκι, η κόκκινη πιπεριά, η
πατάτα με λιγότερο άμυλο, η ελαιοκράμβη, η τομάτα που δεν ωριμάζει, οι φράουλες, τα
αγγούρια, τα ζαχαρότευτλα, τα καρότα, τα μήλα, τα καρύδια, τα σταφύλια, ο καφές με
μικρότερη περιεκτικότητα σε καφεΐνη, το πεπόνι που δεν ωριμάζει, το πιπέρι, φρούτα πιο
γλυκά και το ρύζι.
Αναλυτικότερα, οι μεταφορές γονιδίων μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να κάνουν τις
σοδειές ανθεκτικές σε ζιζάνια και ‘άτρωτες’ σε ζιζανιοκτόνα, να ενισχύσουν τη θρεπτική
ποιότητα των καρπών ή ακόμα και να δημιουργήσουν τρόφιμα με ιατρικές ιδιότητες – όπως οι
πατάτες που δρουν προληπτικά ενάντια στην ηπατίτιδα, οι μπανάνες που εμβολιάζουν αυτούς
που τις τρώνε ενάντια στην χολέρα και το κολοκύθι που προλαμβάνει την τερηδόνα των
δοντιών.
Έτσι, δημιουργήθηκαν καλαμπόκια μεγαλύτερου μήκους και ανθεκτικά σε συγκεκριμένα
παράσιτα, σόγια ανθεκτική σε συγκεκριμένο ζιζανιοκτόνο (στο Round Up) πάντα με την
προσδοκία χρησιμοποίησης λιγότερων ζιζανιοκτόνων, λιγότερης ρύπανσης του υπεδάφους και
των υπόγειων υδάτων και φυσικά λιγότερων χημικών υπολειμμάτων στα τρόφιμα.
Εφαρμογές όμως της γενετικής τροποποίησης βρίσκουμε και στα βρώσιμα ζώα με αποτέλεσμα
να έχουμε παραγωγή πουλερικών που παρουσιάζουν ανοσία σε θανατηφόρους ιούς, αυξημένη
παραγωγή γάλακτος μέσω της χρήσης βοείας ανασυνδυασμένης αυξητικής ορμόνης καθώς και
διαγονιδιακούς σολομούς που αποκτούν το επιθυμητό μέγεθος σε ένα χρόνο, τη στιγμή που οι
καλλιεργούμενοι χρειάζονται τρία χρόνια.
Τα ερωτήματα που τίθενται είναι κατά πόσο χρειαζόμαστε τα γενετικά τροποποιημένα
τρόφιμα και αν από την κατανάλωσή τους υπάρχουν πιθανοί κίνδυνοι για την υγεία του
ανθρώπου. Οι υποστηρικτές της χρήσης των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών θεωρούν
την όλη διαδικασία επέμβασης ως ένα φυσικό επακόλουθο της παραδοσιακής γενετικής για
την παραγωγή νέων ποικιλιών. Οι απώτεροι στόχοι είναι:

2. η παραγωγή πιο υγιεινών τροφίμων και η προστασία του περιβάλλοντοη αύξηση του όγκου
παραγωγής και η βελτίωση των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών των τροφίμων και η
αύξηση του οικονομικού κέρδους.
Έτσι, με τη χρήση γενετικά τροποποιημένων φυτών και ζώων περιορίζεται η χρήση
φυτοφαρμάκων, ζιζανιοκτόνων και εντομοκτόνων. Επιπρόσθετα, τα γενετικά τροποποιημένα
τρόφιμα μπορούν να εμπλουτιστούν με αντιοξειδωτικές ουσίες, βιταμίνες ή ακόμη και να
προστατεύσουν τους καταναλωτές από διάφορες λοιμώξεις.
Τα φρούτα, οι καρποί και τα λαχανικά συντηρούνται καλύτερα ή αντέχουν περισσότερο στο
ψύχος και έχουν βελτιωμένα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά. Τέλος, οι πρωτεΐνες των
μεταλλαγμένων τροφίμων παράγονται κατά φυσικό τρόπο και μέχρι σήμερα τουλάχιστον δεν
υπάρχουν στοιχεία πως η κατανάλωσή τους μπορεί να έχει επιπτώσεις στα γονίδια του
ανθρώπου.
Εκτός όμως από όλα τα θετικά στοιχεία δε λείπουν και οι ποικίλοι προβληματισμοί για τη
χρήση τους. Οι πολέμιοι της γενετικής μηχανικής φοβούνται πως οι τεχνικές αυτές θα έχουν
μόνο βραχυπρόθεσμες ωφέλειες και ότι με την πάροδο του χρόνου και την αλληλεπίδραση
φυτών και ζιζανίων ή εντόμων θα δημιουργηθούν ανθεκτικότερα στελέχη, τα οποία θα
απαιτούν τοξικότερες και μεγαλύτερες ποσότητες ζιζανιοκτόνων.
Ένα άλλο θέμα που ανέκυψε ήταν π.χ. αυτό της ‘ψεύτικης φρεσκάδας’ της ντομάτας Flavr
Savr. Προϊόν γενετικής μηχανής, η ντομάτα αυτή δημιουργήθηκε με στόχο την μεγαλύτερη
διάρκεια ζωής της στα ράφια των καταστημάτων. Αλλά ποιός καταναλωτής θα αγόραζε μια
ντομάτα που έδειχνε φρέσκια αλλά ουσιαστικά είχε χάσει την θρεπτική της αξία εξαιτίας του
χρόνου που είχε περάσει; Μεγάλη είναι και η έλλειψη πληροφόρησης του κοινού για αυτού
του είδους τα προϊόντα.
Το κοινό δεν γνωρίζει ότι ίσως να καταναλώνει ήδη τρόφιμα με γενετικά τροποποιημένα
συστατικά ή π.χ. σε κάποιες χώρες όπως η Ελλάδα δεν έχει γίνει ολοκληρωτική ενσωμάτωση
των ευρωπαϊκών οδηγιών για την σήμανση τέτοιων τροφίμων. Από την μια πλευρά οι
πρακτικές δυσκολίες της εφαρμογής των κανονισμών είναι πολλές και από την άλλη χρειάζεται
μακροχρόνια έρευνα (βάθους 40 ή και περισσότερων ετών) για να αποδειχθεί ότι η
κατανάλωση αυτών των προϊόντων είναι ασφαλής.
Συνεχίζοντας, η γύρη του γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού έχει κατηγορηθεί ότι μπορεί
να σκοτώσει πεταλούδες του είδους ‘μονάρχης’ και να διαταράξει έτσι την οικολογική
ισορροπία. Τα ανθεκτικά γονίδια σε συγκεκριμένο αντιβιοτικό μπορεί να προκαλέσουν, με
άγνωστους ακόμα μηχανισμούς, την εμφάνιση ανθεκτικότητας και σε άλλα αντιβιοτικά.
Η ανθεκτικότητα αυτή ίσως να μπορεί μέσω των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων να
περάσει στον άνθρωπο. Ορισμένα παράσιτα, μετά και από λίγες γενιές μπορεί να αποκτήσουν
ανοσία. Τα γενετικά τροποποιημένα φυτά μπορεί να προκαλέσουν την ανάπτυξη ουσιών με
τοξικές ιδιότητες. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ένα σύνδρομο ηωσινοφιλίας-
μυαλγίας το οποίο είχε αποδοθεί στην κατανάλωση διαιτητικού συμπληρώματος με
τρυπτοφάνη, που είχε παραχθεί από γενετικά τροποποιημένα βακτηρίδια.
Οι τελευταίες εξελίξεις σχετικά με τα τρόφιμα που περιέχουν γενετικά τροποποιημένα
συστατικά δεν είναι τόσο ευχάριστες. Μετά από κοινή απόφαση των Υπουργών Γεωργίας της
Ευρωπαϊκής Ένωσης, εννεαπλασιάστηκε το ανώτατο όριο γενετικά τροποποιημένων
οργανισμών που μπορεί να περιέχει μια τροφή η οποία χαρακτηρίζεται ‘βιολογική’.
Μέχρι τώρα, το όριο αυτό είχε καθοριστεί στα επίπεδα του 0,1% μια και ήταν το κατώτατο
όριο ξένων οργανισμών το οποίο μπορούσε να ανιχνευθεί. Πρακτικά η απόφαση αυτή για
τους καταναλωτές σημαίνει πως σε τρόφιμα τα οποία θα χαρακτηρίζονται ‘βιολογικά’ θα
μπορεί να υπάρχει σε ποσοστό 0,9% γενετικά τροποποιημένος οργανισμός.

3. Πάλι το θέμα της επιλογής του πολίτη τίθεται υπό αμφισβήτηση και η βιοηθική έρχεται στο
προσκήνιο: ‘Σε μια δημοκρατική Ευρωπαϊκή Ένωση μπορούν οι πολίτες να επιλέξουν αποχή
από τέτοιου είδους τρόφιμα ή θα τα καταναλώσουν θέλοντας και μη’;
Συμπερασματικά, θα πρέπει να αναφερθεί αυτό που συνηθίζουν να λένε όλοι οι υπεύθυνοι
ασφαλείας οποιουδήποτε κλάδου επιστημών: ‘Ο όρος απόλυτη ασφάλεια δεν μπορεί να
επιτευχθεί ποτέ και ο μεγαλύτερος παράγοντας κινδύνου είναι ο ίδιος ο άνθρωπος’. Εκείνο που
όμως μπορεί να γίνει είναι μια σοβαρή και υπεύθυνη προσπάθεια για να ελαχιστοποιηθούν οι
κίνδυνοι. Και προς αυτή την κατεύθυνση οι τεχνικές δεν λείπουν.
Τις περισσότερες φορές το θεωρητικό πλαίσιο υπάρχει. Η εφαρμογή του συναντά δυσκολίες
και οι αιτίες είναι πολλές και ποικίλης φύσης. Μια καλύτερη ενημέρωση του κοινού από
εξειδικευμένους επιστήμονες κρίνεται επίσης απαραίτητη.
Γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα σε σχέση με το περιβάλλον και τον άνθρωπo
Η ανακάλυψη του τροχού, της τυπογραφίας, της μηχανής εσωτερικής καύσης, του
ηλεκτρονικού υπολογιστή, υπήρξαν σταθμοί που επηρέασαν σε ανυπολόγιστο
βαθμό τη ζωή μας. Η γενετική μηχανική (ΓΜ) έφερε τη βιοτεχνολογική
επανάσταση που προκάλεσε και προκαλεί σεισμική αλλαγή της ανθρώπινης ζωής.
Υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στις άλλες τεχνολογικές εξελίξεις και τη
ΓΜ. Ενώ τις άλλες εξελίξεις τις παρατηρήσαμε και τις χρησιμοποιήσαμε, τη ΓΜ
(πέρα από τις άμεσες επιπτώσεις της στα έμβια όντα) κυριολεκτικά την τρώμε!
Για πολλά χρόνια ο άνθρωπος προσπάθησε να επηρεάσει την ανάπτυξη των φυτών
και των ζώων με όποια μέσα διέθετε και ιδιαίτερα με τη γενετική βελτίωση. Έτσι
αναπτύχθηκαν καλύτερες ποικιλίες φυτών, καλύτερες φυλές ζώων. Η συμβατική
γενετική βελτίωση φυτών και ζώων είναι μια μακροχρόνια διαδικασία και υπόκειται
σε κάποιους περιορισμούς που έχουν τεθεί από την ίδια τη φύση. Αντίθετα, με τη
ΓΜ η έκταση και η ένταση (ταχύτητα) των γενετικών μεταβολών μπορούν να
αυξηθούν δραστικά, αφού μπορούμε να προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε ένα ή
περισσότερα γονίδια “κόβοντας και ράβοντας” γενετικό υλικό από δύο ή
περισσότερα είδη. Έτσι οι επιδιωκόμενες βελτιώσεις μπορούν να επιτευχθούν σε
πολύ συντομότερο χρόνο.
Επιπλέον η ΓΜ προσφέρει τη δυνατότητα να ξεπεράσουμε τους φραγμούς που μας
βάζει η φύση και να συνδιάσουμε γονίδια από πολύ διαφορετικά είδη τα οποία
ποτέ δεν θα μπορούσαν να βρεθούν στον ίδιο πυρήνα κάτω από φυσικές
συνθήκες. Με άλλα λόγια, γονίδια από ένα επίπεδο ζωής (π.χ. ζώα) μπορούν να
εισαχθούν σε κάποιο άλλο (π.χ. φυτά). Αυτό από μια άποψη ακούγεται υπέροχο.
Από την άλλη μεριά όμως, μιλάμε για μια νέα επανάσταση. Η επανάσταση της
βιοτεχνολογίας, θρυμματίζει την εικόνα μας για τη ζωή και τη φύση με έναν πολύ
προσωπικό και άμεσο τρόπο, δημιουργώντας πολλά θεμελιώδη ερωτηματικά. Γιατί
τελικά θέλουμε να μεταφέρουμε ένα γονίδιο ψαριού σε κάποιο φυτό ή να
ανταλλάξουμε γονίδια ανάμεσα σε εντελώς διαφορετικά είδη φυτών; Γιατί να
εφαρμόσουμε γενετική μηχανική;
Η απάντηση των εταιρειών που επένδυσαν στην τεχνολογία αυτή είναι:
- λύση προβλημάτων,
- προστασία από ασθένειες χωρίς ή με λιγότερα φάρμακα,
- όφελος για το περιβάλλον, τον παραγωγό, τον Καταναλωτή,
- αύξηση της παραγωγής για να χορτάσουμε τους πεινασμένους στις τρίτες χώρες.

4. Αν και όλα αυτά είναι θεωρητικά μέσα στις δυνατότητες της νέας αυτής
τεχνολογίας, το ποιες δυνατότητες τελικά θα αξιοποιηθούν θα εξαρτηθεί από τις
επιλογές και τα συμφέροντα των εταιρειών που ελέγχουν το χώρο αυτό. Και τα
συμφέροντα των εταιρειών συχνά δεν συμβαδίζουν με εκείνα του παραγωγού, του
Καταναλωτή ή του περιβάλλοντος.
Όσο για το πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας, αυτό δεν είναι απλά ένα πρόβλημα
έλλειψης τροφίμων (όπως γλαφηρότατα έδειξαν οι μελέτες του Νομπελίστα
οικονομολόγου Αμάρτια Σεν), αλλά ένα πρόβλημα άνισης κατανομής (αγαθά
υπάρχουν αλλά σε “λάθος θέση”). Παράλληλα, θα ήταν αφελές να πιστέψουμε ότι
οι εταιρείες ΓΜ αποφάσισαν τελικά να επενδύσουν πακτωλούς χρημάτων για να
συνεισφέρουν στην επίλυση ενός προβλήματος που αποτελεί (και δυστυχώς θα
αποτελεί) ντροπή για ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Η εκτίμηση των Καταναλωτών είναι ότι όλα τα παραπάνω μπορεί να αποτελούν
στόχους των εφαρμογών ΓΜ, απώτερος όμως σκοπός των εταιρειών είναι (λογικά
και θεμιτά) το χρήμα. Και εδώ είναι που ελοχεύει ο κίνδυνος. Γιατί άσχετα από τη
σχετική σπουδαιότητα των δυνατών εφαρμογών για τον άνθρωπο και το
περιβάλλον, οι τελικές επιλογές μπορεί να κριθούν στο επίπεδο της κερδοφορίας.
Η βιοτεχνολογία μπήκε ήδη στα χρηματιστήρια ως ο επόμενος προπομπός της
οικονομίας. Δισεκατομμύρια δολλάρια και Ευρώ πέφτουν στην έρευνα της
βιοτεχνολογίας. Και οι επενδυτές προσδοκούν γρήγορα και μεγάλα κέρδη. Σε
γενικές γραμμές οι επενδύσεις αφορούν δύο τομείς: τη γεωργία και την ιατρική.
Στην ιατρική έχουμε ήδη κάποια σημαντικά θετικά αποτελέσματα (φθηνότερη,
περισσότερη, καθαρότερη ινσουλίνη γαι τους διαβητικούς) αλλά και σοβαρές
προοπτικές επίλυσης δυσεπίλυτων προβλημάτων υγείας (δυνατότητες διάγνωσης
δύσκολων ασθενειών, δυνατότητες γονιδιακής θεραπείας επάρατων ασθενειών -
γονιδιακή θεραπεία καρκίνου, aids, κ.λ.π.). Ποιος αλήθεια μπορεί να κριτικάρει
τέτοιες εφαρμογές;
Εκεί που υπάρχει σκεπτικισμός και ανησυχία είναι σε εφαρμογές όπου τα μεν
οφέλη για τον Καταναλωτή είναι ανύπαρκτα ή ασήμαντα, ενώ οι πιθανοί και ορατοί
κίνδυνοι για σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στον άνθρωπο, στις ανθρώπινες
κοινωνίες και στο περιβάλλον είναι πολλοί και συχνά υπερβαίνουν τις γνωστές
κλίμακες κινδύνων. Πρόκειται για τις εφαρμογές στη γεωργία. Οι λόγοι είναι
προφανείς. Οι γενετικά τροποποιημένες πρώτες ύλες χρησιμοποιούνται για
ζωοτροφή ή για παραγωγή τροφίμων. Τα τρόφιμα τα τρώμε και επηρεάζουν άμεσα
την υγεία μας!
Από την άλλη μεριά, η διασπορά στη φύση γενετικού υλικού σε πολλούς
διαφορετικούς, νέους και απρόβλεπτους (από τη φύση) συνδιασμούς συνιστά μια
σοβαρή απειλή για τη βιοποικιλότητα και την ισορροπία που τόσο σοφά
αναπτύχθηκε και τόσο αρμονικά λειτούργησε για εκατομμύρια χρόνια.Το
πατεντάρισμα γενετικού υλικού και η μονοπώλησή του σε συνδιασμό με τεχνικές
αποκλεισμού της δυνατότητας χρησιμοποίησης μέρους της σοδειάς για σπόρο
(τεχνολογία terminator) ανατρέπουν εκ θεμελίων το θεσμό της παραδοσιακής
γεωργίας και δημιουργούν τεράστια ηθικά και πολιτικά ζητήματα, αφού οδηγούν
με μαθηματική ακρίβεια στον έλεγχο της παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων από
μερικές πολυεθνικές εταιρείες.
Είναι φανερό επομένως ότι, η εφαρμογή ΓΜ για παραγωγή τροφίμων είναι μια
υπόθεση με πολλές και σημαντικές διαστάσεις, πέρα από την ασφάλεια των
τροφίμων και την υγεία του Καταναλωτή. Αυτές οι διαστάσεις πρέπει να

5. διερευνηθούν σε ικανοποιητικό πλάτος και βάθος προκειμένου να μπορέσουμε να
αποφανθούμε για τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις της νέας αυτής τεχνολογίας.
Τελικά, ποιο είναι το κόστος της υποσχόμενης αφθονίας; Τι επιπτώσεις έχουν οι
νέες αυτές τεχνολογίες στην ποιότητα και ασφάλεια των τροφίμων; Ποιες είναι οι
συνέπειες της εφαρμογής τους στο περιβάλλον και τα οικοσυστήματα; Ποιοι είναι
οι κίνδυνοι και ποια τα οφέλη; Ποιος οφελείται και ποιος κινδυνεύει; Ποιες είναι οι
προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσει σήμερα και στο μέλλον ο παραγωγός, ο
βιομήχανος, ο Καταναλωτής; Ποιες είναι οι ανάγκες σήμανσης και νομοθεσίας;
Ποια είναι τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την προστασία του Καταναλωτή
και του περιβάλλοντος;