1. 1
Bijeenkomsten mindfulness in het recht-groep aan de UvA
September-oktober 2014:
Pilot vierweekse workshop ‘Mindfulness in het recht’ met een groep professionals.
Ter voorbereiding van de cursus voor studenten.
Vanaf november 2014 maandelijkse bijeenkomsten (eerste woensdag van de
maand).
November 2014: Vergeving
Geleid door Wikke Monster, advocaat.
Onder meer artikel van Geert Corstens besproken uit De Gids, nummer 6, 2014: ‘De
kracht van vergeving’ en het filmpje van Jack Kornfield “12 principles to
forgiveness” (https://www.youtube.com/watch?v=h-RBTd23RN0’).
December 2014: Vergeving
Geleid door Thom Dieben, advocaat.
Hij heeft gesproken over Rwanda en transitional justice middels de Gacaca
rechtbanken. (http://en.wikipedia.org/wiki/Gacaca_court).
Januari 2015: Mindfulness en ethiek
Geleid door Klaartje Freeke, advocaat.
Gesproken over dit thema aan de hand van een filmpje van de University of Miami
en een talk van Jon Kabat Zinn over mindfulness en ethiek.
(https://www.youtube.com/watch?v=vcN9OaYs7gE (vanaf minuut 35:50)
en http://www.diydharma.org/ethical-foundation-jon-kabat-zinn.
Februari 2015: Restorative circles
Geleid door Charlotte Keijzer, voormalig rechter en president van de rechtbank
Groningen.
Restorative circles is een soort mediation+: alle betrokkenen in een conflict worden
erbij betrokken (denk aan familie, een school, vrienden, naasten). Zie het volgende
filmpje met meer informatie hierover:
http://www.restorativecircles.org/video en;
http://en.wikipedia.org/wiki/Restorative_justice voor meer achtergrondinformatie
over restorative justice.
Charlotte heeft ook een een semi-simulated circle gehouden met ons als
proefpersonen, zodat we konden ervaren hoe het werkt.
April 2015: Mindful luisteren
Geleid door Mirjam Ebbinge, mindfulness-based psychotherapeut

2. 2
Oefeningen van de training Search Inside Yourself van Google (dat z'n werknemers
aan de hand van mindfulnessoefeningen meer rendabel, creatief en gelukkig hoopt
te laten zijn). Zie voor meer informatie:
- https://siyli.org/improve-communication-mindful-listening/
- http://www.sciencedaily.com/releases/2015/02/150204125943.htm
- http://psychcentral.com/lib/the-skill-of-mindful-listening/00020000
Mei 2015: Sustainable Justice
Geleid door Alexander de Savornin Lohman, oud-advocaat en oprichter ‘center for
sustainable justice’
http://www.sustainablejustice.org/index.php?id=initiatiefnemer&taal=ned).
Hij kwam ons vertellen over sustainable justice. Deze beweging gaat over het
integreren van de beginselen van duurzaamheid in het recht. Alexander is een van
de grondleggers van sustainable justice in Nederland en werkt samen met bekende
namen wereldwijd (bijvoorbeeld Kim Wright, schrijfster van het boek Lawyers as
peacemakers, http://cuttingedgelaw.com/node).
Juni 2015: Vrijplaats Tool
Geleid door Alexandra van Smoorenburg, conflictdeskundige.
Zij kwam ons vertellen over de door haar ontwikkelde methode van
conflictbeslechting, de Vrijplaats Tool. Zij werkt daarbij onder meer met de
beginselen van mindfulness. Alexandra maakt zich sterk voor haar eigen vorm van
herstelrecht en heeft onder meer een initiatief opgezet in Amsterdam-Zuid waarbij
professionele coaches zich vrijwillig inzetten voor conflictcoaching voor minima.
Verder is Alexandra docent aan de Volksuniversiteit en bij meditatiecentrum
Shambala. Zie bijvoorbeeld de volgende link voor een cursus die zij daar binnenkort
geeft: https://www.smore.com/zzkqk.
Oktober 2015: Vergeving en verzoening
Geleid door Margot de Heus en Jan Piet Baas, journeytherapeuten (www.nvjt.nl)
Zij gaven een presentatie geven over vergeving en verzoening. Over de
mogelijkheden en de misverstanden erover. Ze hebben met ons een oefening
gedaan over vergeven van Brandon Bays, de persoon achter de Journey.
November 2015: Liefde
Geleid door Klaartje Freeke, advocaat.
We bespraken: The art of loving van filosoof Erich Fromm. Hij schrijft over oneness,
over hoe we allemaal een zijn en hoe liefde die eenheid bevordert. Het gaat over
het verschil tussen liefde van een geliefde of een moeder en liefde van alledag. Als
je je best doet voor een cliënt of vriendelijk bent voor een wederpartij, kan liefde de
drijfveer, de achterliggende kracht, zijn. Maar meestal noem je dat dan anders,
zoals empathie of mededogen. Of je kan iemand vergeven dat hij jou iets heeft

3. 3
aangedaan, dat kan uit liefde. Dat is de brug naar het tweede boek: Vergeving in
het strafrecht van Jacques Claessen, universitair docent aan de Universiteit
Maastricht. Jacques schrijft over de verhouding tussen liefde en rechtvaardigheid.
Hij benoemt de visie dat liefde aan rechtvaardigheid ten grondslag ligt: zonder
liefde kan er geen rechtvaardigheid zijn; zonder wortel geen boom.
December 2015: Opstellingen
Geleid door Digna de Bruin, (oud)advocaat, mediator en yogadocent
(www.debruinadvocatuur.nl en www.rechtinbalans.nl) en Ger Bos, coach op het
gebied van lichaamswerk en trainer systemisch werk (www.gerbos.nl).
Familieopstellingen zijn bij sommigen bekend, maar er bestaan ook zoiets als
organisatie-opstellingen en maatschappelijke opstellingen. Met een opstelling
probeer je een conflict in kaart te brengen en inzichtelijk te maken.
Februari 2016: Het roer om
Geleid door Jan Sjöcrona, oud-advocaat, bekend van grote fraudezaken (Ahold,
Clickfonds, Deuss) en nu coach. Zie: http://sjocronacoaching.expert/
Een paar jaar geleden is hij radicaal gestopt met het vak waar hij zo succesvol in
was. Inmiddels heeft hij zich om laten scholen tot coach. Hij kan als geen ander
vertellen over de valkuilen en de verbeterkansen in ons werkgebied, over wat hem
dreef om het roer om te gooien en hoe hij andere juristen (en andere professionals)
inmiddels inspireert om hun hart te volgen.
Maart 2016: De spiritualiteit van de Jezuïten
Geleid door Nikolaas Sintobin SJ, voormalig wetenschappelijk medewerker bij de
Universiteit Leuven en voormalig advocaat (Stibbe).
SJ staat voor “Societas Jesu”: Nikolaas Sintobin heeft al in 1989 de overstap
gemaakt van de academie en advocatuur naar de Sociëteit van Jezus, beter bekend
als de jezuïeten. Als priester en pater doet hij veel aan geestelijk begeleidingswerk
onder meer door het begeleiden van retraites en het geven van voordrachten en
workshops. Nikolaas heeft met ons een meditatieoefening gedaan en een
presentatie gegeven over de spiritualiteit van de Jezuïeten en hoe die bij uitstek
relevant is voor toepassing in het (drukke) leven van alledag en een ethisch
zelfonderzoek te doen bij de vraag: hoe doe ik het juiste?
April 2016: Mindful luisteren
Naar aanleiding van inbreng strafrechter Geert Jansen (rechtbank Amsterdam):
‘Voor mij als (straf)rechter is luisteren erg belangrijk. Ik wijs collega's die ik opleid er
vaak op dat er veel manieren zijn van luisteren en dat je je dat wel moet realiseren
als je bezig bent. Een beginnend rechter kan nauwelijks adequaat, laat staan
mindful, luisteren maar kan het wel leren. M.i. maakt adequaat luisteren erg veel uit
voor oordeelsvorming en acceptatie van de uiteindelijke beslissing.

4. 4
Overigens: luisteren doen we allemaal dagelijks, professioneel en/of anderszins en
dan is het wellicht aardig om van gedachten te wisselen hoe je eigenlijk luistert en
of dit op de dag verschillend is.’
Juni 2016: Stemwerk
Geleid door Leonieke Niessen, jurist (samen met Digna de Bruin eigenaar van de
Rechtmakers, een kantoor dat zich vooral richt op duurzaam contracteren) en
docent soulvoice. Met Leonieke hebben we oefeningen gedaan in ons stemgebruik,
ademhaling. Je stem weerspiegelt hoe jij je voelt en wie je bent. Als een van de
belangrijkste middelen van de jurist, hoe gebruiken wij onze stem eigenlijk? Hoe
kun je letterlijk de juiste toon vinden?
September 2016: Workshop mindfulness in law in de V.S.
Geleid door Charles Halpern, director van de University of California, Berkeley.
Charles Halpern weet als geen ander juristen te inspireren tot een meer menselijke
kijk op ons werk. Halpern is een van de grondleggers van het vak ‘Mindfulness in
Law’ dat in de VS aan meerdere universiteiten wordt gedoceerd.
Tijdens de workshop heeft Charles Halpern met ons stilgestaan bij wat mindfulness
in het recht betekent en hoe we dat kunnen integreren in ons werk. Dat doet hij aan
de hand van oefeningen en het delen van zijn ervaringen. Verder heeft Charles
verteld welke initiatieven er in Amerika gaande zijn op dit gebied. Hij is
bijvoorbeeld ook een van de initiatiefnemers van het Mindful Justice project – een
beweging waarin alle betrokkenen in het rechtsbedrijf worden getraind op het
gebied van een meer bewuste aanpak van het werk.
November 2016: Vergeving door slachtoffer
Geleid door Tim Overdiek, journalist bij de NOS en schrijver van het boek ‘Tranen
van liefde’.
Tim heeft ons verteld over dit boek dat hij schreef, naar aanleiding van het
overlijden van zijn vrouw. Ze kwam om het leven als gevolg van een aanrijding door
een motoragent. Hij vertelde niet alleen hoe hij in staat was om die motoragent te
vergeven maar ook over zijn rol en ervaringen als slachtoffer in een strafzaak.
Januari 2017: Soefisme in het rechtsbedrijf
Geleid door Disa Jironet, officier van justitie in Amsterdam.
Zij heeft ons haar verhaal verteld: over de rol van het soefisme in haar werk als
officier. Aan de hand van een aantal teksten en meditaties zal ze uitleggen hoe die
kunnen helpen bij het vinden van de kern (van het ware waaruit je wil handelen) en
de moed (om je te begeleiden bij uiteindelijk daarnaar handelen).

5. 5
Maart 2017: Geweldloze communicatie (I)
Geleid door Tamar Lange, psychiater en Wikke Monster, advocaat.
Tamar heeft ons deze avond een inleiding gegeven in het gedachtengoed en de
methodieken van geweldloze (verbindende) communicatie
https://nl.wikipedia.org/wiki/Geweldloze_communicatie). De grondlegger hiervan
was Marshal Rosenberg, die wereldwijd navolging heeft gekregen door zijn
inzichten en effectieve inzet bij uiteenlopende conflicten. Tamar zal ook ingaan op
Rosenberg's visie op het strafrecht en mogelijkheden tot waarachtige verzoening.
Samen met Wikke Monster heeft ze enkele dilemma's uit de rechtspraktijk geschetst
en tegen het licht gehouden.
Juli 2017: Geweldloze communicatie (II)
Geleid door Tamar Lange, psychiater en Wikke Monster, advocaat.
Een korte terugblik op de vorige keer en delen van ervaringen (door bijvoorbeeld
veranderde blik of gebruik van de geweldloze communicatie) en een inleiding van
de inzichten van Marshall Rosenberg in het (straf-)recht. Ook hebben we
verschillende praktijksituaties en stellingen samen besproken, in het licht van
geweldloze communicatie.
Oktober 2017 : Congres ‘Lawyers as Changemakers; jouw (r)evolutie in het recht’
Klaartje Freeke, Disa Jironet, Arthur Hol en Kelly Jille organiseerden het congres:
Lawyers as changemakers. Centraal staat de vraag: hoe gaan wij zelf (en samen)
zorgen voor een positieve verandering in het recht zodat het menselijker wordt?
De dag werd ingeleid door Kim Wright, schrijfster van het boek Lawyers as
changemakers, die vertelde over de internationale beweging van juristen die zich
op dit gebied begeven, het gebied van integrative law (de kapstok van o.a.
holistisch recht, mindful law). Daarna hebben Madeleine Boerma en Arthur Hol een
oefening met ons gedaan die gericht is op het vaststellen en visualiseren van onze
eigen waarden en visie in ons werk. In de middag waren er workshops zijn van Disa,
Digna de Bruin, Eileen Barker en Mirjam Gilhuis waarin we in kleinere groepen
zullen inzoomen op de praktijk en de vaardigheden die wij kunnen gebruiken in ons
werk.
Januari 2018: Integriteit. Een conceptuele inleiding en aandacht voor de
weerbarstige praktijk
Onze gastspreker is Iris van Domselaar, universitair docent rechtsfilosofie, ethiek en
integriteit aan de UvA. Ze publiceert hierover veelvuldig (zie hierbij een link naar
haar recente stuk On tragic legal choices:
http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17521483.2017.1384123) en
organiseert allerlei bijeenkomsten (zoals haar symposium aan de Zuidas: Legal
ethics and corporate lawyers: friends or foes?). Haar proefschrift draagt de prachtige

6. 6
naam The fragility of rightness. Met Iris gingen we in discussie over wat wij kunnen
leren over moraal en wat ons betreft voegen we daar een mindfulness-aspect aan
toe. Mindfulness betekent namelijk letterlijk: gewetensvol(heid). Hoe gewetensvol
werken juristen tegenwoordig en hoe staan wij zelf hierin?
Maart 2018: Hoe blijven wij juristen heel in ons werk?
Onze gastspreker is Jaap Voigt (www.jaapvoigt.nl, hieronder meer). Hij gaf een
lezing over onze moraal en onze menselijkheid, met als centrale vraag: hoe blijven
wij juristen in ons werk heel? Onder grote werkdruk verliezen wij soms onze
menselijkheid uit het oog. Hoe gaan wij, onder zware omstandigheden, om met
onszelf en met degenen die op ons pad komen (verdachten, slachtoffers, rechters,
advocaten etc) of met lastige ethische problemen? Hoe blijven wij, in die zin, heel?
Jaap is adviseur, trainer en oprichter van opleidingsinstituut Itip. Hij heeft in het
verleden vele trainingen gegeven aan leden van het OM en de politie, o.a. over de
professionele moraal en hij heeft ambtenaren begeleid als gewetensfunctie.
Inmiddels is hij 76, schrijver en (over)drager van ontzettend veel kennis over
bronboeken, zoals hij ze noemt, onder meer van Chinese levenswijsheid (I Tjing,
Tao, Zhuang Zi), van Plato, het Boeddhisme en het Hindoeïsme. In 2003 vertaalde
hij de Dao de Jing (of Tao te Ching) naar het Nederlands.
Mei 2018: Yoga Nidra
Elske Steen, yogadocente, zal ons inleiden in de wereld van de yoga nidra. Yoga
nidra is geen gewone yoga maar meer een vorm van meditatie. Nidra betekent
slaap en als redelijke leek op dit vlak begrijp ik het zo dat het een
ontspanningsoefening kan zijn die je energie geeft omdat je je even totaal
ontspant, alsof je slaapt. Bovendien goed toe te passen in ons drukke bestaan als
jurist.
Hoewel dit een typische oefening is die je beter kunt ervaren dan erover praten of
lezen, hier een bijna academische verhandeling over yoga nidra en de oorsprong
ervan: http://theluminescent.blogspot.nl/2015/01/yoganidra.html
Juli 2018: Court Dance en Dorota Gazy
Dorota Gazy (Warschau, 1988) is na haar studie Kunstgeschiedenis in 2017
afgestudeerd aan de Design Academy in Eindhoven. In haar film Court Dance
brengt Dorota op prachtige wijze in beeld wat een zittingszaal teweeg kan brengen
bij mensen: bij een verdachte, het slachtoffer, betrokkenen en bij Justitie. Het gaat
daarbij om vragen als: wat doet de ruimte met mij, met anderen en wat gebeurt er
met ons als wij daar zijn? Dorota heeft met de dansers van haar film ook live
opgetreden en elke keer weet zij mensen te raken omdat haar beelden ons dingen
vertellen die we misschien wel wisten maar nog niet konden benoemen.

7. 7
September 2018: Klaartje Freeke - Recht en mythologie
Klaartje Freeke vertelt over symbolen in het recht: Justitia, haar moeder Themis en
de Egyptische godin Ma’at. Wat kunnen wij leren van deze godinnen en wat
vertellen zij ons over het recht en haar oorsprong?
November 2018: Carolien Pentinga – Prison Yoga
Op woensdag 21 november zal advocaat, mediator en yogadocente Carolien
Pentinga ons vertellen over haar verhaal: haar achtergrond als strafrechtadvocaat,
hoe zij in contact kwam met Prison Yoga in de VS en later in Nederland. Carolien
heeft in de VS en in Nederland vele cursussen en opleidingen gedaan om
gedetineerden yogales te geven en hoe om te gaan met hun trauma's. Zij zal ons
vertellen over hoe die lessen gaan en ook wat oefeningen met ons doen.
Februari 2019: Jacques Claassen – Recht vanuit mystiek perspectief
Op woensdag 6 februari gaf Jacques Claessen ons een presentatie over zijn
dissertatie Misdaad en straf, een herbezinning op het strafrecht vanuit mystiek
perspectief. Meer hierover is te lezen in de boekbespreking van John Blad. Jacques
is universitair hoofddocent straf(proces)recht in Maastricht, publiceert geregeld over
herstelrecht, vergeving en verzoening.
April 2019: Eileen Barker - vergeving
Eileen is vergevingscoach en docent. Als jurist en mediator gaat zij een stap verder
dan waar meeste mensen stoppen, namelijk door met haar cliënten te onderzoeken
of er ook zoiets mogelijk is als vergeving. Eileen heeft ons verteld wat vergeving in
kan houden en hoe het in de praktijk van een jurist kan worden geïntegreerd.
April 2019: Jaap Voigt en Carolien Pentinga – Inspiratie en yoga
Jaap Voigt gaf een lezing over de verschillende vormen van pijn en hoe wij
daarmee omgaan. Aansluitend een yogales van advocate Carolien Pentinga.
Juni 2019: Mounir El Maach – Community courts
Naar Amerikaans voorbeeld heeft Rechtbank Oost-Brabant in Eindhoven een
wijkrechtbank opgericht. Mounir heeft ons verteld over hoe dat proces eruit ziet,
wie er betrokken zijn en wat het kan betekenen voor de verdachte, zijn of haar leven
(schulden, huurproblematiek, gezondheid etc).

8. 8
Juli 2019: Kim Wright – integrative law movement
Kim is de schrijfster van de boeken Lawyers as changemakers en Lawyers as
peacemakers. Zij reist al jaren de wereld rond om vernieuwers in het recht met
elkaar te verbinden, nieuwe werkwijzen te delen en te onderzoeken hoe het recht
kan meegaan met deze tijd.
Oktober 2019: Peter Rombouts – recht en beweging/dans
Peter Rombouts is danser en maakt via dans zichtbaar wat er in organisaties speelt.
Deze avond geeft hij vorm aan de vraag hoe kwetsbaarheid ruimte kan krijgen in de
zittingszaal, waar de sfeer gespannen is, waar er angsten zijn, strakke protocollen.
Wat is er nodig om onder die omstandigheden kwetsbaar te durven zijn?
We staan stil bij de moord op Derk Wiersum.
November 2019: Wilbert Geijtenbeek – rechtvaardigheid bezien vanuit oude
bronnen, deel I: de bijbel
We organiseren een drieluik over de vraag: wat is rechtvaardigheid? Bezien vanuit
oude bronnen, wijsheden en verhalen. De eerste keer komt bijbelkenner en schrijver
Wilbert Geijtenbeek* vertellen over rechtvaardigheid in het licht van het bijbelse
narratief. Eigenlijk is de hele bijbel een verhaal over recht en genade. In vrijwel alle
verhalen van de bijbel maken de hoofdpersonen er een rommeltje van. Dat begint
al op het moment dat Adam en Eva van de vrucht eten van de boom van kennis van
goed en kwaad. En het houdt maar niet op (duizenden jaren later nog steeds niet).
Kortom, een eeuwenoud boek en een gigantische bron over menselijkheid en
medemenselijkheid waar we nog altijd veel van kunnen leren en eindeloos over
kunnen discussiëren.
Januari 2020: Jaap Voigt – rechtvaardigheid bezien vanuit oude bronnen, deel II: de
Tao te Tsjing (Dao de Jing)
De vertaling van de Dao de Jing van Jaap Voigt (zie boven), kwam in 2003 uit. De
bestudering ervan houdt hem nog altijd dagelijks bezig. Deze avond gaat over de
vraag wat rechtvaardigheid betekent in het licht van deze oude wijsheid. Het Dao
(of Tao) is de onnoembare kracht, de bron van leven, misschien wel datgene wat in
het Christendom, het Jodendom, God wordt genoemd. Het wordt ook wel vertaald
als de Weg. De Dao manifesteert zich in ons leven als “De”, wat door sommige

9. 9
schrijvers wordt vertaald als deugd. Jaap doet dat in zijn boek bewust niet, en
omschrijft De als de werking van het Dao. De uitdrukking van de eenheid, zoals
rechtvaardigheid.
Februari 2020: Omar Kaddouri – rechtvaardigheid bezien vanuit oude bronnen,
deel III: de geest van de Koran en de bijbel
Omar Kaddouri, jongerenbegeleider bij Spirit. Omar is grootgebracht met de Islam,
de Koran en de overleveringen. Inmiddels heeft Omar een geheel eigen zienswijze
van geloof, religie en spiritualiteit en over zijn eigen zoektocht zal hij ons vertellen.
Omar vertelt naar aanleiding van zijn eigen zoektocht en levensvragen over het
thema rechtvaardigheid, bezien vanuit teksten van de Koran, de overleveringen, de
bijbel (OT en NT) en zijn eigen visie.