ՄԱՅՔԵԼՍՈՆԸ ԵՎ ԼՈՒՅՍԻ ԱՐԱԳՈՒԹՅՈՒՆԸ: ԲԵՌՆԱՐԴ ՋԵՖՖ: http://matematika.advandcash.biz/luysi-araguthyuny/

1. Բ Ե Ո Ն Ա Ր Դ Ջ Ե Ֆ Ֆ
Մ Ա . Յ Ք Ե Լ Ս Ո Ն Ը
Ե Վ
Լ Ո Ւ Յ Ս Ի Ա Ր Վ Գ Ո Ւ Օ Յ Ո Ի ն Օ
« Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն » ' Հ Ր Ա Տ Ա Ր Ա Կ Չ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն
Ե Ր Ե Ա Ա Ն 1 9 ( 5 8

2. Ռուսերենից թ ա րգ մա ն ե ց
Լ՛, ԱՃԵՄՅԱՆԸ
Бернард Джефф
М айкельсон и скорость света
(На армянском языке)
И здательство «Айастан»,
Ереван, 1968

3. Ա Ռ Ա Ջ Ա Բ Ա Ն
Ֆ ի զ ի կ ա յի ց ա ն կ ա ց ա ծ գ ր ք ո ւմ կարելի է գտ ն ե լ Մ ա յքե լս ո նի փորձի
ն կ ա ր ա գ ր ո ւթ յո ւն ը : Ն ա ցույց տ վե ց, որ Երկրի շա րժումը չի ա զդում լույ­
սի տ ա ր ա ծ մ ա ն ա րա գ ո ւթ յա ն վրա : Ա յդ փորձը դա րձ ա վ հ ա ր ա բ ե ր ա կ ա ն ո ւ­
թ յա ն հա տ ուկ տ ես ութ յա ն կ ա ր և ո ր ա գ ո ւյն է քս պ ե ր ի մ ե ն տ ա լ հի մ քե ր ի ց մեկը:
Ֆ ի զիկ ոս ը կա մ ֆ ի զ ի կ ա կ ա ն օ պ տ ի կա յի մ ա ս ն ա գ ե տ ը Մ ա յքե լս ո ն ի ա ն վա ն ը
հա ճա խ է հա նդի պ ո ւմ : Մինչև, ա յժմ կ իր ա ռվում ե ն նրա ս տ ե զ ծ ա ծ և նրա
ա ն ուն ը կրող ս ա րքեր ը. Մ ա յքե լսո նի ին տ ե ր ֆ ե ր ո մ ե տ ր ը , ա ս տ ղա յին ինտ եր-
ֆ ե րո մե տ րը, էշելոնը: Ս ա կա յն ա յդ հիա նա լի փ որձ ա րա ր-ֆ իզ ի կո ս ի գի տ ա կ ա ն
կ ե ն ս ա գր ո ւթ յո ւն ը հա մ ե մ ա տ ա բ ա ր ք ի չ է հա յտ նի : Մ ի ն չդ ե ռ գ ի տ ո ւթ յա ն պ ա տ ­
մությա ն մեջ հ ե տ ա ք ր ք ի ր և ուսա նելի է ոչ մ իա յն գ ի տ ա կ ա ն գա ղ ա փ ա ր ն ե ր ի
զ ա ր գ ա ց մ ա ն պ ա տ մությունը, ա յլն գ ի տ ո ւթ յա ն ն շա ն ա վ ո ր կերտ ո ղների
կ յա նք ը:
Ալբերտ Մ ա յքե լսո նի գ ի տ ա կ ա ն գ ո ր ծո ւն ե ո ւթ յո ւն ը բ ն ո րոշ է իր ա ր տ ա ս ո ­
վոր ն պ ա տ ա կ ա ս լա ց ո ւթ յա մ բ : Բոլորովին էլ պ ա տ ա հ ա կ ա ն չէ, որ հենց Մայ-
ք ե պ ո ն ի ն հա ջո ղ վ ե ց դ ժ վա ր և ն ուր բ փ որձե րո վ հա սնել ա յդպ իս ի մեծ
ն վա ճո ւմ ն եր ի: Ս ա յք ե լս ո ն ը միշտ իր ա ռա ջ դնում էր ա մ ե նա դ ժ վ ա ր խըն-
դիրները, վի թ խ ա րի հ ա մ ա րձ ա կ ութ յա մ բ կիրա ռում էր ա յն ժամանակվսւ
հա մա ր մեծ մ ա սշտ ա բ ն ե րի փ որձեր ե հա սնում ա ր դ յո ւն ք ն ե ր ի զա ր մ ա ն ա ­
լի ճշտ ո ւթյա ն: Ա ն հրա ժեշտ էր ունենսզ Մ ա յքե լս ո ն ի հա մ ա րձ ա կ ութ յունը ե
3

4. փ որձ ա րա րա կ ա ն ա րվեստ ը, որ պ եսզի 1882 թ վ ա կ ա ն ի ն դրվեր «Մ ա յք ե լ-
սոնի վւորձը» իր ա ռա ջին վա ր ի ա ն տ ո վ : Ի րո ք, ս պ ա ս վ ող է ֆ ե կ տ ը փ ա ս տ ո ­
րեն չէ ր գե ր ա զ ա ն ց ո ւմ չա փ ո ւմ ն եր ի պ ա տ ա հ ա կ ա ն ս խ ա լները: Ա րդեն ա լդ
իսկ ա ռա ջին փ որձից Մ ա լք ե լս ո ն ը ճիշտ հ ե տ ևութ յուն ա րեց «ե թ ե ր ա յի ն
ք ա մ ո ւ» բ ա ց ա կ ա յո ւթ յա ն մա սի ն: Ի ր ե ն հա տ ուկ հ ա մ ա ռո ւթ յա մ բ Մա յքել-
սոնը չէր թողնում ա յդ հա րցը, մ ի ն չև որ 1887 թ վ ա կ ա ն ի ն Մորլիի հետ
միա սին կ ա տ ա ր ա ծ ն շա ն ա վոր փ որձը ց ույց տ վ ե ց զգա լի ո ր ե ն ավելի
ճ շգրիտ և հուսալի ա ր դ յո ւն ք ն ե ր : Ն ո ւյն պ ի ս ի զա րմ ա ն ա լի հա մա ռությա մբ
Մ ա յքե լս ո նը իր ա մ բո ղ ջ կ յա ն ք ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ վե ր ա դ ա ռ ն ո ւմ էր լույսի ա րա ­
գո ւթ յա ն մ ե ծութ յա ն չա փ ո ւմ ն եր ին , երկա ր տ ա ր ին եր ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ կւստարե-
րսգործում էր իր ս ա ր ք ե ր ը և ճշտ ում ա ր դ յո ւն ք ն ե ր ը : Մ ա յքե լսո նի ժա մա նա կ
ս տ ա ց վ ո ղ ա ր դ յո ւն ք ն ե ր ի ճշտ ո ւթ յա մ բ ոչ ո ք չէր կ ա րող հա մ եմ ա տ վ ել նրս.
հետ : Ո ւշա գրա վ է, որ լույսի ա րա գո ւթ յա ն նրա ս տ ա ց ա ծ ա ր ժ ե քը ճշտվեց
մ իա յն 15— 2 0 տարի ա ռա ջ, երբ չա ւիմա ն հա մա ր ս կ զ բ ո ւն ք ո ր ե ն նոր տ ե խ ­
ն ի կ ա կ ա ն հն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն նե ր ա ռ ա ջա ցա ն :
Ս ով ետ ա կա ն ըն թերցողի ուշա դր ութ յա նը ա ռա ջա ր կ վ ո ղ ա մերիկ ա ­
ցի մ ա ս ս ա յա կ ա ն ա ց ն ո ղ Բ. Զ ե ֆ ֆ ի գ ի ր ք ը Մ ա յքե լսո նի կ ե ն ս ա գր ո ւթ յա ն
մ ա նր ա մա ս ն U վ ա ռ շ ա ր ա դ ր ա ն ք ն է: Մ ա յքե լսո նի կ յա ն ք ի Նկ ա րա գրո ւ­
թյո ւն ից, հեղ ին ա կ ի բ ե ր ա ծ մ ա նր ա մ ա ս ն տ եղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց, ա ռա նձին
միջա դե պ ե րի ց ու փ ա ս տ եր ից ս տ ե ղ ծ վ ո ւմ է գ ի տ ն ա կ ա ն ի ց ա յտ ո ւն և ի ն ք ­
ն ա տ իպ կերւզարը: Մ ա յքե լս ո ն ի գ ի տ ա կ ա ն գո ր ծո ւն եո ւթ յո ւն ը ա նցյա լ դա-
րի վերջի և մեր դա րի ս կ զբի ա մե րիկ յա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ ոչ միշտ էր
հեշտ , իզուր չէ հե ղ ին ա կ ը ա յդ ք ա ն հա ճա խ հիշա տ ա կում մ իջո ցն ե ր ը և դո­
լա րները: Ի հա րկե, ճիշտ չէ, ին չպ ե ս ա յդ ա ն ում է Բ. Ջ ե ֆ ֆ ը , Մ ա յքե լսո նի
ա շխ ա տ ա ն ք ի դ ժ վ ա ր ի ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ը բ ա ց ա տ ր ե լ ն ր ա ն ո վ , որ ա յն ժա մ ա ­
նա կ, հա կա ռա կ ն ե րկ ա յի , «մ ա ք ո ւր » գի տ ո ւթ յա մ բ զ բա ղ վե լը Ա Մ Ն ֊ո ւ մ չէր
խ ր ա խ ուս վո ւմ : Այժմ էլ Ա Մ Ն ֊ո ւ մ գիտ ւսկա ն ուսո ւմ ն ա սի րութ յունն ե րը խ ր ա ­
խուսվում են միա յն ա յն պ ա տ ճա ռո վ, որ ա մ ե րիկ յա ն բ ի զ ն ե ս մ ե ն ն ե ր ը հ ա ս ­
կ ա ցել են, որ իս կ ա կ ա ն գ ի տ ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը ե ր բ ե ք ա ն պ տ ո ւղ չի լի­
նում և միշտ ի վերջո « օ գ ո ւ տ » է բեր ում տ եխ ն ի կ ա կ ա ն նոր կիրա ռումների
ձևով:
Փ ո ք ր -ի ն չ ավելի ք ի չ է հա ջո ղվել հե ղ ի ն ա կ ի ն ց ույց տ ալ Մ ա յքե լսո նի
փորձի ն շա ն ա կ ութ յուն ը ա յն փ որձերի և տ ե ս ութ յունն ե րի շրջա նա կում,
ո ր ոն ք նախւսպ ատ րւսստ եյ են է յն շ տ ե յն ի հ ա ր ա բ ե ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն հա տ ուկ

5. տ ես ութ յա ն ստ եղծում ը : Ի միջի այլոց, ա յդ հ ա ր ցե ր ի հա ն րա մ ա տ չե լի շա ­
ր ա դ ր ա ն ք ը չ ա փ ա զ ա ն ց դ ժ վա ր ե: Մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ ն ե րկ ա յո ւմ ս հ ա զ ի վ թե
իմա ստ ունի հա ն րա մ ա տ չե լի զ ր ք ո ւյկ ո ւմ ա մ ե ն ա յն մ ա նր ա մ ա ս ն ո ւթ յա մ բ
վերլուծել ա յն դ ժ վ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ու հ ա կ ա ս ութ յուն ն ե րը, որ ո ն ց բ ա խ վ ե լ
է ֆ ի զ ի կ ա ն հա ր ա բ ե ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն տ ես ո ւթ յա ն ս տ ե ղծում ի ց ա ռ ա ջ: Մայ
քելս ոն ի փ որձը, պ ե տ ք է ը ն դգծ ե լ, ընդմիշտ կմնա գի տ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ու­
թյա ն մեջ ի բ ր և հիա նա լի ն վա ճո ւմ ա մենից ա ռա ջ ա յն պ ա տ ճա ռո վ, որ
դա րձ ա վ ա յն ս կ զ բ ո ւն ք ն ե ր ի է ք ս պ ե ր ի մ ե ն տ ա լ հիմքը, որ ոն ց վրա կ ա ռ ո ւց ­
վ ա ծ է է յն շ տ ե յն ի հ ա ր ա բ ե ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն հա տ ուկ տ ես ութ յունը : Պ ե տ ք է
նկաւոի ունենա լ, որ ն ե րկա յում ս հ ա ր ա բ ե ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն տ ե ս ութ յունը ֆ ի ­
զիկ ա յի ա ր դ ե ն ս ո վ որա կ ա ն զ ի ն ա ն ո ց ն է, կ ե ն ց ա ղ ը : Ա յդ տ ե ս ութ յունը ա յժմ
ա րդե ն հա ս տ ա տ վ ո ւմ է ա մ ե ն օ ր յա փ որձ ե րո վ' տ ա ր ր ա կ ա ն ա րա գա շա ր ժ
մ ա սնիկների, օ ր ի ն ա կ ' էլե կ տ ր ոն նե ր ի, պ րոտ ոն ն ե րի, մ ե զո ն ն ե ր ի և այլ
մ ա սն ի կն ե րի հետ կ ա տ ա րվ ող փ որձ ե րո վ: Ս ա կա յն դա ա ռա ն ձ ի ն հա րց է,
Ի Մ ա յքե լս ո ն ի կ ե ն ս ա գ ր ո ւթ յա ն հ ե ղ ին ա կ ը , ըստ երևույթ ին , ճիշտ է վ ա ր ­
վում կ ա ն գ չա ռ ն ե լո վ դրա վրա : Իսկ ի ն չ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ է «ա ն շ ա ր ժ » կամ
«տ ա ր վ ո ղ ե թ ե ր ի » օ գ տ ի ն ա րվ ող դի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , ին չպ ե ս ն ա և նրա
մ ե խ ա նի կ ա կ ա ն մոդելները ստ ե ղծե լու տ ա ր բե ր փ որձ ե րի ն, ա պ ա դ ր ա ն ք ,
« ջ ե ր մ ա ծ ն ի » տ ես ութ յա ն ն մ ա ն , ա ր դ ե ն պ ա տ կ ա ն ո ւմ են պ ա տ մ ո ւթ յա նը :
Մ ա յքե լսո նի ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ց հետ ո ֆ ի զ ի կ ա ն հս կ ա յա կ ա ն ա ռա ջ­
ընթա ց ք ա յլ Է արել: Գ տ ն վ ե լ ե ն տ ե խ ն ի կ ա կ ա ն բ ոլո րով ին նոր մ ի ջո ցն ե ր
բ ա ր դ ա գ ո ւ յն ֆ ի զ ի կ ա կ ա ն Է ք սպ ե րի մե ն տ նե րի ա ն ց կ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր: Հ ա տ ­
կ ա պ ես ա ր ա գ է զ ա ր գ ա ն ո ւմ գի տ ո ւթ յո ւն ը մեր երկրռւմ, որ ն իր գ ի տ ն ա ­
կ ա նն ե ր ի ն մ ե ծ հն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր է ընձեռում: Բ ա յց և մեր ժա մ ա նա կ
գի տ ա կ ա ն խոշոր ա ր դ յո ւն ք ն ե ր ստ ա ն ա լու հա մա ր ա ն հ ր ա ժ ե շտ ե ն ո չ միայն'
տ ե խ ն ի կ ա կ ա ն մ ի ջո ցն ե ր , այլև մ ե ծ հա մ ա ռո ւթ ո ւն ու հա մ ա րձ ա կ ություն,
գի տ ո ւթ յա ն հա ն դե պ ո ւն ե ց ա ծ ա ն շա հ ա խ ն դ ի ր ն վի ր վ ա ծո ւթ յո ւն , հս կ ա յա ­
կա ն դժ վ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր հա ղ թա հա րելո ւ պ ա տ ր ա ս տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն : Ա յդ պ ա տ ­
ճա ռո վ Մ ա յքե լս ո նի գ ի տ ա կ ա ն ուդու պ ա տ մ ութ յունը հ ե տ ա ք ր ք ի ր և ուսա ­
նելի է հա տ կ ա պ ե ս սովորո ղ երիտ ա սա րդությւսն հա մա ր, որ ը պ ա տ ր ա ս տ ­
վում է իրեն գ ի տ ո ւթ յա ն ը ն վի րե լ կա մ ա ռա ջի ն ք ա յլե ր ն է ա ն ում : Ն ր ա
հա մա ր էլ ա ռա ջի ն հեր թին ն ա խ ա տ ե ս վ ո ւմ է այս գ ր ք ո ւ յկ ը :
Մ. Դ. ԴԱԼԱՆԻՆ

6. Խ ո ւս ա փ ե ցե ք հրաժարվել ձեր մեջ ծն վ ա ծ դատ ողու­
թյունից այն պ ա տճա ռով միայն, որ դա ծեղ շփոթեցնում
ե իր նորուլպամբ: Դրա փոխարեն ջա նա դրա բա ր ծա նրու­
թ եթ և արեք և կշռա դա տ եցեք: Եթե պարղվի, որ ճշմա­
րիտ է, ընդունեցեք: Եթե սխալ է, վճռականորեն հրա­
ժա րվեցեք:
կ Ո Ի Կ Ր Ե Ց Ի Ո Ս (96 — 55 թթ. մ. թ. ա. )
X
Թ ե թ և ա թ և ա ղա վնին, սրընթաց ճեղքելով օդը և դի­
մադրություն դգալով, ենթադրում է, թե դատարկ տարւս-
ծությսւն մեջ ավելի հեշտ կլիներ թռչել:
Ի Մ Ա Ն Ո Ւ Ի Լ Կ Ա Ն Տ ( 1 7 2 4 - 1 8 0 4 )

7. 1
ԾՈՎԱՑԻՆ ՍՊԱՆ ՉԱՓԵՑ ԼՈԻՅՍԻ ԱՐԱԳՈԻԹՅՈԻՆԸ
2 8 7 9 թ վ ա կ ա ն ի գ ա ր ն ա ն ը ((Ն յ ո ւ ֊Յ ո ր ք թ ա ր ք и)) թ ե ր թ ը Հ ա ֊
ղ ո ր դ ո ւ մ էլս ( (Ա մ ե ր ի կ ա յի դ ի տ ա կ ա ն հ ո ր ի զ ո ն ո ւ մ հ ա յտ ն վ ե ց
մ ի ն որ պ ա յծ ա ռ ա ս տ ղ ։ Ծ ո վ ա յի ն ծ ա ռ ա յո ւ թ յա ն կ ր տ ս ե ր լ ե յ ֊
տ ե ն ա ն տ , Ան ա պ ո լի иի Ծ ո վ ա յի ն ա կա դ ե մ ի ա յ ի շ ր շա ն ա վ ա ր տ
Ա լբ ե ր տ Ա . Մ ա յք ե լ ս ո ն ր , որը դ ե ռ ք ս ա ն յ ո թ տ ա ր ե կ ա ն էլ
չ կ ա , ն շ ա ն ա կա լի ց հ ա շ ո ղ ո ւ թ յա ն հ ա ս ա վ օ ս լտ ի կ ա յի ա ս պ ա ֊
ր ե զ ո ւ մ . նա չ ա փ ե ց լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը ) ) ։ ((9փ տ ո ւ թ յո ւ ն ը ճ ժ ո ֊
ղ ո վ ր դ ի ն )) վ ե ր ն ա գ ր ո վ խ մ բ ա գ ր ա կ ա ն հ ո դ վ ա ծ ո ւ մ ((Ղ եյլ ի
տ ր ի ր յո ւն )) թ ե ր թ ը գ ր ո ւ մ է ր , ((Հ ե ռ ա վ ո ր Ն և ա դ ա յի Վ ի ր ջ ի ն ի ա ֊
Սի տ ի հ ա ն ք ա փ ո ր ն ե ր ի ք ա ղ ա ք ի տ ե ղա կ ա ն թ ե ր թ ր հ պ ա ր տ ո ւ ֊
թ յ ա մ բ հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ է , ((Մեր ք ա ղ ա ք ո ւ մ ա ր ղ ո ւղ ա ր դի խ ա ն ո ւ թ ֊
պ ա ն Սե մ յո ւ ե լ Մ ա յ ք ե լս ոն ի ո ր դ ի ն , կ ր տ ս ե ր լ ե յտ ե ն ա ն տ Ա լ ֊
բ ե ր տ Ա* Մ ա յք ե լ ս ո ն ր , գի տ ա կ ա ն հ ի ա ն ա լի ն վ ա ճ ո ւ մ ո վ գ ր ա վ ե ց
ողշ ե ր կ ր ի ո ւշ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը * ն ա չ տ փ ե ց լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը ) ) ։
Լույսի ա ր ա գ ո ւթ յ ա ն մ ա ս ի ն մ տ ա ծ ո ւ մ և վ ի ճ ա բ ա ն ո ւմ էի ն

8. դեռն.ս հին ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ց , ս ա կ ա յն Մ ա յք ե լ ս ո ն ի ց ա ռա շ
մ ի ա յ ն ե ր ե ք գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ի բ ո լո ր ն էլ ֆ ր ա ն ս ի ա ց ի ն ե ր է ի ն )
հ ա շ ո ղ վ ե ց չ ա փ ե լ ա յն ե ր կ ր ա յի ն մ ի շո ց ն երի օ գ ն ո ւ թ յ ա մ բ ։ Ղ ա
շ ա տ հ ին և շ ա տ բ ա ր դ պ ր ո բ լ ե մ է ր ։ Մ ա յք ե լ ս ո ն ի ց ա ռ ա շ ա մ ե ֊
ր ի կ յա ն մ ա յ ր ց ա մ ա ք ո ւ մ ոչ մ ե կ ը ն ո ւ յն ի ս կ չէ ր էլ վ ա ր ձ ե լ կ ա ֊
տ ա ր ե լ ա յ գ բ ա ր գ էք и պ երի մ ե ն տ ը ։
Ս ա կ ա յն ն ա խ ո ր դ հ ա ր յ ո ւ ր ա մ յա կ ն ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ վ1ի էի՜
լա փ ա ն ե ր ը և գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը լ ո ւ յս ի հ ա տ կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի մ ա ֊
ս ի ն կ ո ւ տ ա կ ե լ էի ն տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի բ ա վ ա կ ա ն հ ա ր ո ւս տ
պ ա շ ա ր ։ Մ եր թ վ ա ր կ ո ւ թ յո ւ ն ի ց ե ր ե ք հ ա ր յո ւր տ ա ր ի ա ռ ա ջ ,
ա յն օ ր ե ր ի ն , ե ր բ Է վ կ լի դ ե ս ր ս տ ե ղ ծ ե ց ի ր ե ր կ ր ա չ ա փ ո ւ թ յո ւ ն ը ,
հ ո ւն ա կ ա ն մ ա թ ե մ ա տ ի կ ո ս ն ե ր ը ա ր դ ե ն ք ի չ բ ա ն չ գ ի տ ե ի ն լ ո ւ յ ­
սի մ ա ս ի ն ։ Հ ա յտ ն ի էր , որ լ ո ւ յս ր տ ա ր ա ծ վ ո ւ մ է ո ւ ղ ղ ա գ ի ծ , և
հարի} հ ա յե լո ւ ց ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ա լ ո ւ դ ե պ ք ո ւ մ ճ ա ռ ւս դ ա յ թ ի ա ն կ ֊
մ ա ն ա ն կ յո ւ ն ր հ ա վ ա ս ա ր է ն ր ա ա ն դ րա դ ա ր ձ մ ա ն ա ն կ յ ա ն ը ։
Հ ի ն գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը լաւէ գ ի տ ե ի ն ն ա և լ ո ւ յս ի բ ե կ մ ա ն ե ր և ո ւ յ ֊
թ ը ։ Ղ ր ա ի մ ա ս տ ն ա յն է, որ լ ո ւ յս ր մ է։ մ ի շ ա վ ա յր ի դ մ յո ւ ս ր
ա ն ց ն ե լի ս իօ ր ի ն ա կ ճ օ դ ի ց մ ի ա յլ խ տ ո ւթ յ ա ն մ ի շ ա վ ա յ ր Հ շ ո ւ ր ը )
բ ե կ վ ո ւ մ է ։
Մ ա թ ե մ ա տ ի կ ո ս և ա ս տ ղ ա գ ե տ Ս լա վ դ ի ո ս Պ տ ղ ո մ ե ո ս Ա լ ե ք ֊
ս ա ն դ ր ի ա ց ի ն կ ա զ մ ե ց չ ա փ վ ա ծ ա ն կ մ ա ն և բ ե կ մ ա ն ա ն կ յ ո ւ ն ֊
ն ե ր ի ա ղ յո ւ ս ա կ ն ե ր ը , ր ա յ ց լ ո ւ յս ի բ ե կ մ ա ն օ ր ե ն ք ը հ ա յ տ ն ա ֊
գ ո ր ծ վ ե ց մ ի ա յն 1 6 2 1 թ վ ա կ ա ն ի ն , հ ո լ ա ն դ ա ց ի ւ մ ա թ ե մ ա տ ի կ ո ս ,
է ե յդ ե ն ի բ ն ա կ ի չ Վ ի լ ե բ ր ո ր դ Սն ելի ո ւս ի կ ո ղ մ ի ց ։ ն ա գ տ ա վ ,
որ ա ն կ մ ա ն և բ ե կ մ ա ն ա ն կ յո ւ ն ն ե ր ի սէւնուսների հ ա ր ա բ ե ր ո ւ ֊
թ յո ւ ն ր հ ա ս տ ա տ ո ւ ն է տ ա ր բ ե ր խ տ ո ւ թ յո ւն ո ւ ն ե ց ո ղ ց ա ն կ ա ֊
ց ա ծ ե ր կ ո ւ մ ի շ ա վ ա յ բ ե ր ի հ ա մ ա ր ։
Շ ա տ հին վւի լի и ո վւան եր , ա յ գ թ վ ո ւ մ ն ա և մ ե ծ Ա ր ի ս տ ո տ ե ֊
8

9. լը և հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ե տ ա կ ա ն գո ր ծ ի չ Լուց իո и Ս ե ն ե կ ա ն , մ տ ա ­
ծ ո ւ մ էի ն ծ ի ա ծ ա ն ի ա ռ ա ջ ա ց մ ա ն սլա տ ճ ա ռն եր ի մ ա ս ի ն ։ Ա ր ի ս ­
տ ո տ ե լը գ տ ն ո ւ մ է ր , որ գ ուն ա լ ի ն գ ա մ մ ա ն հ ա յտ ն վ ո ւ մ է ջրի
կ ա թ ի լ ն ե ր ի ց ' լ ո ւ յս ի ա ն գ ր ա դ ա ր ձ մ ա ն հ ե տ և ա ն ք ո վ ։ Մ ո տ ա ֊
վ ո ր ա պ ե ս ն ո ւ յն կ ա ր ծ ի ք ի ն էր և Սեն ե կ ա ն , են թ ա դր ելո վ , որ
խ ո ն ա վ ո ւ թ յա ն մ ա ս ն ի կ ն ե ր ի ց բ ա ղ կ ա ց ա ծ ա մ պ ե ր ը յո ւ ր ա տ ե ­
ս ա կ հ ա յ ե լի ն եր ե ն ։ Ա յս պ ե ս թ ե ա յն պ ե ս , մ ա ր գ ն ի ր ա մ բ ո ղ ջ
պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ հ ե տ ա ք ր ք ր վ ո ւ մ էր լ ո ւ յս ի բ ն ո ւ ­
թ յ ա մ բ ։ Ա յգ են վ կ ա յո ւ մ մ ե զ հ ա ս ա ծ ա ռ ա ս պ ե լն ե ր ը , լ ե գ ե ն դ ֊
ն ե ր ը , փ ի լի и ո փ ա յ ա կ ա ն վ ե ճ ե ր ը և դի տ ա կ ա ն դ ի տ ա ր կ ո ւ մ ն ե ր ը ։
Ի ն չ պ ե ս հ ին գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի մ ե ծ մ ա ս ը ( բ ա ց ի է մ պ ե դ ո կ -
լ ե ս ի ց ) , Ա ր ի ս տ ո տ ե լը ն ո ւ յն պ ե ս գ տ ն ո ւ մ էր , որ լ ո ւ յս ի ա ր ա ­
գ ո ւ թ յո ւ ն ը ա ն ս ա հ մ ա ն ո ր ե ն մ ե ծ է ։ Զ ա ր մ ա ն ա լի կ լի ն ե ր , ե թ ե
նա մ տ ա ծ ե ր ա յլ կ ե ր պ ։ Չ է ՞ որ ա յդ պ ի ս ի վ ի թ խ ա ր ի ա ր ա գ ո ւ ­
թ յո ւ ն ը հ ն ա ր ա վ ո ր չէ ր չ ա փ ե լ ա յն ժ ա մ ա ն ա կ դ ո յո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ե ­
ց ո ղ մ ե թ ո դ ն ե ր ի ց կ ա մ ս ա ր ք ե ր ի ց ո ր և է մ ե կ ո վ ։ 9 ա յ ց հ ե տ ա ­
գ ա յո ւ մ էլ գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը շ ա ր ո ւ ն ա կ ե ց ի ն մ տ ա ծ ե լ և վ ի ճ ե լ
ա յդ խ ն դ ր ի շ ո ւ ր ջ ը ։ Մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 9 0 0 տ ա ր ի ս ր ա ն ի ց ա ռ ա ջ
ա ր ա բ գ ի տ ն ա կ ա ն Ա վ ի ց ե ն ն ա ն ե ն թ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ա ր ե ց , որ թ ե և
լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը շա տ մ ե ծ է , բ ա յ ց ա յն պ ե տ ք է լի ն ի
վ ե ր ջ ա վ ո ր մ ե ծո ւթ յո ւն ։ ն ո ւ յն կա րծ]իքին էր և նրա ժ ա մ ա ն ա ֊
կա կի ց ն երի ց մ ե կ ը ' ա ր ա բ ֆ ի զ ի կ ո ս Ա լհ ա ղ ե ն ը , որը ա ռ ա ջ ի ն ը
բ ա ց ա տ ր ե ց ա ղ ջ ա մ ո ւղ ջ ի է ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ոչ մ ե կ ը , ոչ էլ մ յո ւ ս ը ,
հ ա и կ ա ն ա լի է , հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն չ ո ւ ն ե ի ն ի ր ե ն ց կ ա ր ծ ի ք ն ե ր ը
հ ա ս տ ա տ ե լ փ ո ր ծ ո վ ։
9

10. Գ ւ պ ի լ ե փ փ ո ր ձ ը
^ ձ Դ ս{Ւ սՒ վ ի ճ ա բ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե րը կ ա ր ո ղ էի ն ա ն վ ե ր ջ շ ա ­
ր ո ւ ն ա կ վ ե լ ։ Հ ա ր ղ ր լուծելու, հ ա մ ա ր պ ե տ ք էր պ ա ր զ , ա ն ժ ը խ ֊
տ ե լի փ ո ր ձ ։ Ա ռ ա ջ ի ն ն ա յղ ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն կա ն գ ն ե ց զ ա ր մ ա ն ա ֊
լ ի ո ր ե ն բ ա զ մ ա կ ո ղ մ ա ն ի հ ա ն ճ ւս ր ճ ի տ ա լ ա ց ի Ֆ ա լի լե ո 9՝ա լի լե -
յ ր ։ Սա ա ռ ա ջ ա ր կ ե ց , որ ե ր կ ո ւ մ ա ր գ կ ա ն գ ն ե ն ի ր ա ր ի ց մի
ք ա և ի կ ի լո մ ե տ ր հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ր ա գ տ ն վ ո ղ բ լո ւր ն եր ի գ ա ­
գ ա թ ն ե ր ի ն Լ ա զ գ ա ն շ ա ն տ ա ն կ ա փ ա ր ի չ ն ե ր ո ւ ն ե ց ո ղ լ ա պ ­
տ ե ր ն ե ր ի օ գ ն ո ւ թ յ ա մ բ ։ Ֆ լո ր ե ն ց ի ա յ ի ա կա դե մ ի ա յ,ի գ ի տ ն ա ­
կ ա ն ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց հ ե տ ա գ ա յո ւ մ ի ր ա կ ա ն ա ց վ ա ծ ա յգ մ ի տ ք ը
նա հ ա յտ ն ե ց ի ը ((Զ ր ո ւյց ն ե ր և մ ա թ ե մ ա տ ի կ ա կ ա ն ա պ ա ց ո ւ յ ց ­
ն ե ր գի տ ո ւթ յ ա ն ե ր կ ո ւ ն ո ր ճ յո ւ ղ ե ր ի մ ա ս ի ն , մ ե խ ա ն ի կ ա յի
և տ ե ղ ա կ ա ն շ ա ր ժ մ ա ն վ ե ր ա բ ե ր յա ր ) ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ո ւ մ ( լո ւ յս
է տ ե ս ե լ 1 6 3 8 թ վ ա կ ա ն ի ն Լեյ ղ ե ն ո ւ մ ) ։
Գ ա լի լե լի մ ո տ զ ր ո ւ ց ո ւ մ են ե ր ե ք հ ո գ ի ՛ Ա ռ ա ջ ի ն ր ճ Ս ա դ ր ե -
գ ո ն , հ ա ր ց ն ո ւ մ է+ ( ( 9 ա յց ի ՞ ն չ տ ի պ ի ևլ ի ՞ ն չ ա и տ ի ճ ա ն ի ա ր ա ­
գ ո ւ թ յո ւ ն պ ե տ ք է ո ւ ն ե ն ա ա յ գ շ ա ր ժ ո ւ մ ը ։ Պ ե ՞տ ք է մ ե ն ք հ ա ­
մ ա ր ե ն ք ա յն ա կ ն թ ա ր թ ա յ ի ն , թ ե մ յո ւ ս բ ո լ ո ր շ ա ր ժ ո ւ մ ն ե ր ի
պ ե ս ժ ա մ ա ն ա կ ի մ ե ջ կ ա տ ա ր վ ո ղ ))։ Խ ա վ ա ր ա մ ո լ Սի մ պ լի չի ոն
ա ն մ ի ջա պ ե и պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ է . ( (Ա մ ե ն օ ր յա փ ո ր ձ ը ց ո ւ յց
է տ ա լ ի ս , ոը կ ր ա կ ո ց ի բ ո ց ի լ ո ւ յս ն ա ռ ա ն ց ժ ա մ ա ն ա կի կ ո ր ը ս -
տ ի դ ր ո շ մ վ ո ւ մ է մ ե ր ա չք ի մ ե ջ հ ա կա ռ ա կ ձ ա յ ն ի ն , որը հ ա ս ­
ն ո ւ մ է ա կ ա ն ջ ի ն բ ա վ ա կ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա ն ց ն ե լո ւ ց հ ետ ո ))։
Սա գ ր ե դ ոն մ ի ա ն գ ա մ ա յ ն հի մ ն ա վ ո ր ա ռ ա բ կ ո ւ մ է , « Ա յդ հ ա ն ­
ր ա հ ա յտ փ ո ր ձ ի ց ես չ ե մ կ ա ր ո ղ ոչ մ ի ա յլ ե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն
ա ն ե լ , ք ա ն ա յ ն , որ ձ ա յն ը հ ա ս ն ո ւ մ է մ ե ր լ ս ո ղ ո ւ թ յա ն ը ա վ ե ­
լի մ ե ծ Ժ ա մ ա ն ա կ ա մ ի ջ ո ց ի ց Հ ե տ ո , ք ա ն լ ո ւ յս ը ))։
Ա յս տ ե ղ մ ի ջ ա մ տ ո ւ մ է Ս ա լվ ի ա տ ի ն ( Գ ա լ ի լ ե յի կ ա ր ծ ի ք ը
10

11. ա ր տ ա հ ա յտ ո ղ ը ) * « Ա յ դ և ն մ ա ն ա յլ ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի
փ ո ք ր ա պ ա ց ո ւ ց ե լի ո ւ թ յո ւ ն ը ս տ ի պ ե ց ի ն ձ մ տ ա ծ ե լ մ ի ո ր և է
ե ղ ա ն ա կի մ ա ս ի ն , որը թ ո ւ յլ կ տ ա ր ա ն ս խ ա լ հ ա մ ո զ վ ե լ , որ լ ո ւ ­
ս ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը , ա յ ս ի ն ք ն ' լ ո ւ յս ի տ ա ր ա ծ ո ւ մ ը , կա տ ա ր վ ո ւ մ է
ի ր ո ք ա կ ն թ ա ր թ ո ր ե ն ։ Ի մ մ տ ա ծ ա ծ փ ո ր ձ ը հ ե տ և յա լն է ։ Երկու
հ ո դ ի բ ռ ն ո ւ մ են մ ի - մ ի կրա1լ դ ր վ ա ծ լ ա պ տ ե ր ի կ ա մ ն մ ա ն
մ ի ա յլ բ ա ն ի մ ե ջ , ո ր բ կ ա ր ե լի է բ ա ց ե լ և փ ա կ ե լ ձ ե ռ ք ի շ ա ր ­
ժ ո ւ մ ո վ , կ ո մ պ ա ն ի ո ն ի ն ե ր կ ա յ ո ւ թ յ ա մ բ ։ Կ ա ն գ ն ե լո վ մ ի մ յ ա ն ց
դ ի մ ա ց մ ի ք ա ն ի կ ա ն գ ո ւն հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ր ա , մ ա ս ն ա կ ի ց ֊
ն ե ր ր ս կ ս ո ւ մ են վ ա ր ժ վ ե լ կ ր ա կ ր բ ա ց ե լ ո ւ և փ ա կ ե լո ւ մ ե ջ ա յ ն ­
պ ե ս , որ ե ր բ մ ե կ ը ն կ ա տ ո ւ մ է մ յո ւ ս ի լ ո ւ յս ը , ի ն ք ն ա ն մ ի ջ ա ­
պ ե ս բ ա ց ո ւ մ է ի ր ե ն ը Ին ձ հ ա ջ ո ղ վ ե լ է կ ա տ ա ր ե լ ա յն մ ի ա յն
փ ո ք ր , մ ե կ մ ղ ո ն ի ց պ ա կ ա ս հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ր ա , ա յգ պ ա տ ­
ճ ա ռ ո վ ես չ ե մ հ ա մ ո զ վ ե լ , թ ե ի ս կ ա պ ե ս հ ա կ ա դ ի ր լո ւյս ը
հ ա յտ ն վ ո ւ մ է հ ա ն կ ա ր ծ ա կ ի ։ Ս ա կ ա յն , ե թ ե ա յն հ ա ն կ ա ր ծ ա -
կի էլ չի հ ա յս ։ն վ ո ւ մ , ա պ ա բ ո լ ո ր դ ե պ ք ե ր ո ւ մ հ ա յտ ն վ ո ւ մ է
չ ա փ ա զ ա ն ց ա ր ա գ ))։
Ա յն ժ ա մ ա ն ա կ Ֆ ա լ ի լ ե յի տ ր ա մ ա դ ր ո ւ թ յա ն տ ա կ ե ղ ա ծ
մ ի ջ ո ց ն եր ը , ի հ ա ր կ ե , թ ո ւ յլ չէ ի ն տ ա լի ս ա յդ պ ե ս հ ե շ տ լո ւ ­
ծ ե լ հ ա ր ց ր , և ն ա շ ա տ լ ա վ հ ա ս կ ա ն ո ւմ էր ա յ գ ։ Վ ե ճ ե ր ը շ ա ­
ր ո ւ ն ա կ վ ո ւ մ է ի ն ։ Ի ռ լա ն գա ց ի ն շ ա ն ա վ ո ր գի տ ն ա կ ա ն Ռո բ ե ր տ
Ի ո յլ ր , ՈՐԸ տ վ Ի ց ք ի մ ի ա կ ա ն է լ ե մ ե ն տ ի ա ռ ա ջ ի ն ճ ի շտ ս ա հ ֊
մ ա ն ո ւմ ր , գ տ ն ո ւ մ էր , որ լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը վ ե ր ջ ա վ ո ր է ։
Իսկ X V I I գ ա ր ի մ ե կ ուրիշ հ ա ն ճ ա ր , Ռ ո բ ե ր տ Հ ո ւ կ ը , ե ն թ ա ­
դ ր ո ւմ էր , որ լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը ա յն ք ա ն մ ե ծ է, որ հ ն ա ­
ր ա վ ո ր չէ ո ր ո շ ե լ ա յն փ որ ձն ա կ ա ն որ են ։ Մյո ւ ս կ ո ղ մ ի ց , ա ս տ ֊
ղ ա գ ե տ Ի ո հ ա ն ն Կ ե պ լե ր ը և մ ա թ ե մ ա տ ի կ ո ս Ռ ե ն ե Ղ ե կ ա ր տ ը
բ ա ժ ա ն ո ւմ էի ն Ար ի ս տ ո տ ե/ի կ ա ր ծ ի ք ը ։
11

12. Օ-յոմերը ե Յուսյիաերի արբանյակը
Ա յդ պ ա ր ի ս պ ը ա ռ ա ջ ի ն ա ն դ ա մ ճ ե ղ ք տ վ ե ց 1 6 7 6 թ վ ա ­
կ ա ն ի ն ։ Կ ա տ ա ր վ ե ց ա յն որոշ ի մ ա ս տ ո վ պ ա տ ա հ ա բ ա ր ։ Տ ե ֊
ս ա կ ա ն պ ր ո բ լ ե մ ը , ի ն չ պ ե ս հ ա ճ ա խ կ պ ա տ ա հ ե լ գ ի տ ո ւ թ յա ն
պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ , վ ճ ռ վ ե ց զ ո ւտ պ ր ա կ տ ի կ խ ն դ ր ի ի ր ա գ ո ր ծ ­
մ ա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ։ Ծ ա վ ա լվ ո ղ ա ռ և տ ր ի կ ա ր ի ք ն ե ր ը և ծ ո վ ա ­
գ ն ա ց ո ւ թ յա ն ա ճ ո ղ ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ը ս տ ի պ ե ց ի ն ֆ ր ա ն ս ի ա ­
կ ա ն գ ի տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ա կա գ ե մ ի ա յ ի ն զ բ ա ղ վ ե լ ա շ խ ա ր հ ա գ ր ա ­
կ ա ն ք ա ր տ ե գ ն ե լէ ի ճ շ տ ո ւ մ ո վ , որի հ ա մ ա ր , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս ,
պ ա հ ա ն ջ վ ո ւ մ Էր ա շ խ ա ր հ ա գ ր ա կ ա ն եր կ ա ր ո ւ թ յա ն ո ր ո շ մ ա ն
ա վ ե լի հ ո ւս ա լի ե ղ ա ն ա կ ։ Ե ր կ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ը ո ր ո շ վ ո ւ մ Է բ ա վ ա ­
կ ա ն պ ա ր զ ե ղ ա ն ա կո վ ճ եր կ ր ա գն գ ի ե ր կ ո ւ կ ե տ ե ր ո ւ մ ե ղ ա ծ
ժ ա մ ա ն ա կի տ ա ր բ ե ր ո ւ թ յա ն մ ի ջ ո ց ո վ , ս ա կ ա յն ա յն ժ ա մ ա ն ա կ
դ ե ռ չ գ ի տ ե ի ն պ ա տ ր ա ս տ ե լ բ ա վ ա ր ա ր չ ա փ ո վ ճ շ գ ր ի տ ժ ա մ ա ­
ց ո ւ յ ց ն ե ր ։ Փ ա ր ի զ ի tf ա մ ա ն ա կ ը և ժ ա մ ա ն ա կ ը ն ա վ ի վ ր ա ո ր ո ­
շ ե լո ւ հ ա մ ա ր գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը ա ռ ա ջ ա ր կ ե ց ի ն օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լ մի
ա յն պ ի ս ի ե ր կ ն ա յի ն ե ր և ո ւ յ թ , ո րը դ ի տ վ ո ւ մ Է ա մ ե ն օ ր , մ ի և ­
ն ո ւ յն ժ ա մ ի ն ։ Ա յգ ե ր և ո ւ յթ ո վ ծ ո վ ա գ ն ա ց ը կ ա մ ա շ խ ա ր հ ա գ ր ա ­
գ ե տ ը կ կ ա ր ո ղ ա ն ա ր ո ւղ ղ ե լ ի ր ժ ա մ ա ց ո ւ յ ց ը և ի մ ա ն ա լ Փ ա ր ի զ ի
ժ ա մ ա ն ա կ ը ։ Ծ ո վ ի կ ա մ ց ա մ ա ք ի ց ա ն կա ց ա ծ կ ե տ ի ց ե ր և ա ց ո ղ
ն մ ա ն ե ր և ո ւ յթ Է Ց ո ւ պ ի տ ե ր ի չո ր ս ա ր բ ա ն յա կ ն ե ր ի ց մ ե կ ի խ ա ­
վ ա ր ո ւ մ ը , որը հ ա յտ ն ա բ ե ր ե լ Էր Ֆ ա լ ի լ ե յը 1 6 0 9 թ վ ա կ ա ն ի ն ։
Ա յդ հ ա ր ց ո վ զ բ ա ղ վ ո ղ գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ց Էր ե ր ի տ ա ս ա ր դ
դ ա ն ի ա ց ի ա ս տ ղ ա գ ե տ 0 լե Ռ յ ո մ ե ր ը , ո ր ի ն չո ր ս տ ա ր ի դ ր ա ն ի ց
ա ռ ա ջ ֆ ր ա ն ս ի ա ց ի ա ս տ ղ ա գ ե տ Ժ ա ն Պ ի կ ա ր ը հ ր ա վ ի ր ե լ Էր
ա շ խ ա տ ե լո ւ Փ ա ր ի զ ի ն ո ր ա ս տ ղ ա գ ի տ ա ր ա ն ո ւ մ ։ Ռ յո մ ե ր ը , ի ն չ ­
պ ե ս և ա յն ժ ա մ ա ն ա կ վ ա ուրիշ ա ս տ ղ ա գ ե տ ն ե ր , գ ի տ ե ր , որ
12

13. Յ ո ւպ ի տ ե ր ի ա մ ե ն ա մ ոտ ա ր բ ա ն յա կ ի ե ր կ ո ւ խ ա վ ա ր ո ւ մ ն ե ր ի
մ ի ջ և ր ն կ ա ծ ժ ա մ ան ա կա մ ի ջո ց ր տ ա ր վ ա ր ն թ ա ր ք ո ւ մ փ ո խ ֊
վ ո ւմ է . կ ե ս տ ա ր ի ր ն դ մ ի ջ ո ւմ ո վ մ ի և ն ո ւ յն կ ե տ ի ց տ ա ր վ ո ղ
ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը տ ա լի ս են 1 3 2 0 վ ա յր կ յա ն ա ռ ա վ ե ­
լ ա գ ո ւ յն տ ա ր բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ։ Ա յգ 1 3 2 0 վ ա յր կ յա ն ը հ ա ն ե լո ւկ էր
ա ս տ ղ ա գ ե տ ն ե ր ի հ ա մ ա ր , և ոչ ոք չէ ր կ ա ր ո ղ ա ն ո ւմ , գ տ ն ե լ դրա
բ ա վ ա ր ա ր բ ա ց ա տ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ։ Թ վ ո ւ մ էր , ի ն չ ֊ո ր կ ա պ գ ո յ ո ւ ֊
թ յո ւ ն ո ւնի ա ր բ ա ն յա կ ի պ տ տ մ ա ն պ ա ր բ ե ր ո ւ թ յա ն և Յ ո ւ պ ի ֊
տ ե ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ Եր Ifրի ո ւղ ե ծ ր ի ո ւ ն ե ց ա ծ դ ի ր ք ի մ ի ջ և ։ Եվ
ահ՛ա Ռ յո մ ե ր ը , հ ի մ ն ա վ ո ր ս տ ո ւ գ ե լո վ ա յդ բ ո լ ո ր դ ի տ ո ւ մ ն ե ր ն
ու հ ա շ վ ո ւ մ ն ե ր ը , մ ի ա ն գ ա մ ա յ ն ա ն ս պ ա ս ե լ ի ո ր ե ն վ ճ ռ ե ց հ ա ֊
ն ելուկրէ
Ռ յո մ ե ր ր ե ն թ ա դ ր ե ց , որ 1 3 2 0 վ ա յր կ յա ն ը ( կ ա մ 2 2 ր ո պ ե ն J
ա յն ժ ա մ ա ն ա կ ն Է, որը պ ա հ ա ն ջ վ ո ւ մ Է, ո ր պ ե ս զ ի լ ո ւ յս ն ա ն ց ­
նի Յ ո ւ պ ի տ ե ր ի ն ա մ են ա մ ո տ Եր կրի ո ւ ղ ե ծ ր ի դ ի ր ք ի ց մ ի ն չև
ա մ ե ն ա հ ե ռ ո ւ դ ի ր ք ը յ ուր Ե րկ ի րը հ ա յտ ն վ ո ւ մ Է կես տ ա ր ի հ ե ­
տ ո ։ Ա յլ խ ո ս ք ո վ , լ ր ա ց ո ւ ց ի չ տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը , որն ա ն ց ն ո ւ մ Է
լ ո ւ յ ս ը ' ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ա լ ո վ Յ ո ւ պ ի տ ե ր ի ա ր բ ա ն յա կ ի ց , հ ա վ ա ­
սա ր Է Ե րկրի ո ւղ ե ծ ր ի տ ր ա մ ա գ ծ ի ն ( ն կ . 1 ) ։
Ռ յո մ ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ Ե րկրի ո ւղ ե ծ ր ի տ ր ա մ ա գ ի ծ ը հ ա վ ա ­
սա ր Էր հ ա մ ա ր վ ո ւ մ մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 1 8 2 ООО ООО մ ղ ո ն ի
ի2 9 2 ООО ООО կli J ։ Բ ա ժ ա ն ելո վ ա յդ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը 1 3 2 0
վ ա յր կքա նի վ ր ա , Ռ յո մ ե ր ը ս տ ա ց ա վ , որ լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը
վ ա յր կ յա ն ո ւ մ ժ 3 8 ООО մ ղ ո ն Է ( 2 2 2 ООО կ i X /
Ա ռ ա ջ ի ն հ ա յ ա ց ք ի ց կ ա ր ո ղ Է թ վ ա լ , որ ա յդ պ ի ս ի ս խ ա լ ո վ
թ վ ա յ ի ն ա ր դ յո ւ ն ք ս տ ա ն ա լը ( 8 0 0 0 0 l ] i i վ ա յր կ յա ն ո ւ մ ) մ ե ծ
ծ ա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն չ է ։ Բ ա յց մ տ ա ծ ե ք , թ ե ի ն չի ա յն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ
հ ա ս ա վ Ռ յո մ ե ր ը ։ Ա ռ ա ջի ն ա ն գ ա մ մ ա ր դ կ ո ւ թ յա ն ա մ բ ո ղ ջ
13

14. Յուպիների Արբանյակ
ուղեծիրը K ~ ' M L
4.25 ւ)ամ 1
Ն ՚
Х _ У
Տրամագիծր 300ООООООկմ տ՜
Հ
Шե - ■ Հ ^ ^ Ա ո բ ա ն յա կ
/ V/ Արև X ^ ' ՜
! . л.'.у' Յուրաքանչյուր պը-
I -յ> &■ " Л՜՜ ւրույտիւյհեւրոխավարման
V '^ S *^ '՜ ՜ ՜ I ԴնրւրրJւրնողՅուպրւրնրր
, հտՀ*’ ՜ ՜ / ամենասուր արբանյակը
^Կրէտլ^ * ուղեծիրը
Նկ. 1. Ռյոմեւփ դա տ ողությունների ս խ ե մ ա ն:
3 ո ւ պ ի տ ե ր ի ն ա մ են ա մ ո տ ա ր բ ա ն յ ա կ ի պ տ տ մ ա ն պ ա ր բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը Հ ա վ ա ­
ս ա ր է մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 4 2 , 5 ժ ա մ ի ։ Ա յ դ պ ա տ ճ ա ռ ո վ Յ ո լ պ ի տ ե ր ը պ ե տ ք է
ծ ա ծ կ ե ր ա ր բ ա ն յ ա կ ը ( կ ա մ ա ր բ ա ն յ ա կ ը դուրս գ ա ր խ ա վ ա ր մ ա ն գ ո տ ո ւ ց )
յ ո ւ ր ա ք ա ն չ յ ո ւ ր 4 2 ք5 ժ ա մ ի ց Հ ե տ ո ։ Ս ա կ ա յ ն կ ե ս տ ա ր վ ա ը ն թ ա ց ք ո ւ մ , ե ր բ
և ր է Ւ ր ը Հ ե ռ ա ն ո ւ մ է Յ ո ւ պ ի տ ե ր ի ց , խ ա վ ա ր ո ւ մ ն ե ր ը կ ա ն խ ա գ ո ւ շ ա կ վ ա ծ ժ ա մ ֊
կ ե տ ն ե ր ի Հ ա մ ե մ ա տ ո ւ թ յ ա մ բ ա մ ե ն ա ն գ ա մ գ ի տ վ ո ւ մ էի ն ա վ ե լ ի մ ե ծ ո ւշ ա -
ց ո ւ մ ո վ է Ռ յ ո մ ե ր ը ե կ ա վ ա յ ն ե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յ ա ն , որ լ ո ւ յ ս ը տ ա ր ա ծ վ ո ւ մ Է ոչ
թ ե ա կ ն թ ա ր թ ո ր ե ն , ա յ լ ունի վ ե ր շ ա վ ո ր ա ր ա գ ո ւ թ յ ո ւ ն ; Ա յ դ պ ա տ ճ ա ռ ո վ
ն ր ա ն ա վ ե լ ի շ ա տ ժ ա մ ա ն ա կ Է պ ե տ ք Ե ր կ ր ի ն Հ ա ս ն ե լ ո ւ Հ ա մ ա ր , ք ա ն ի որ
Ե ր կ ի ր ը , շ ա ր ժ վ ե լ ո վ Ա ր և ի շո ւր ջը ո ւ ղ ե ծ ր ո վ , Հ ե ռ ա ն ո ւ մ Է Յ ո ւ պ ի տ ե ր ի ց ։
ււյւս տ մ ութ յա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ա պ ա ց ո ւ ց վ ե ց , որ ա ն ս ա հ մ ա ն ո ր ե ն
ա ր ա դ հ ա մ ա ր վ ո ղ շ ա ր ժ ո ւ մ ը մ ա տ չ ե լ ի Է ի մ ա ց ո ւ թ յա ն ն ււ
չա փ մ ա ն ը ։
14

15. Ա վ ե լի ն , հ ե ն ց ա ռ ա ջ ի ն փ ո ր ձ ի ց Ռ յո մ ե ր ը ս տ ա ց ա վ քւիշՆՈ
կ ա ր գ ի մ ե ծ ո ւ թ յո ւ ն ։ Իսկ ե թ ե ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յո ւն դ ա ր ձ ն ե ն ք ա յն
հ ա ն գ ա մ ա ն ք ի վ ր ա , որ գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը մ ի ն չ և ա յ ժ մ զ բ ա ղ ­
վ ո ւմ են Ե րկրի ո ւղ ե ծ ր ի տ ր ա մ ա գ ծ ի և Յ ո ւպ ի տ ե ր ի ա ր բ ա ն ­
յա կ ն ե ր ի խ ա վ ա ր մ ա ն ժ ա մ կ ե տ ն ե ր ի ճ շ տ մ ա ն հ ա ր ց ո վ , ա պ ա
Ռ յո մ ե ր ի ս խ ա լը բ ո լ ո ր ո վ ի ն զ ա ր մ ա ն ք չի ա ռ ա ջ ա ց ն ի ։ Ա յ ժ մ
մ ե ն ք դ ի տ ե ն ք , որ ա ր բ ա ն յա կ ի խ ա վ ա ր մ ա ն ա ռ ա վ ե լ ա գ ո ւ յն
ո ւ շ ա ց ո ւ մ ը հ ա վ ա ս ա ր է ոչ թ ե 2 2 ր ո պ ե ի , ի ն չ պ ե ս կ ա ր ծ ո ւ մ
էր Ռ յո մ ե ր ը , ա յլ մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 1 6 ր ո պ ե 3 6 վ ա յ ր կ յ ա ն ի , ի ս կ
Ե րկրի ո ւղ ե ծ ր ի տ ր ա մ ա գ ի ծ ը մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս ոչ թ ե 2 9 2 ООО ООО
կ մ է , ա յլ 3 0 0 ООО ООО կ մ ։ Ե թ ե ա յս ո ւղ ղ ո ւ մ ն ե ր ը մ տ ց ն ե ն ք
Ռ յո մ ե ր ի հ ա շ վ ի մ ե ջ , կ ս տ ա ց վ ի , որ լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը
3 0 0 0 0 0 կ մ է վ ա յր կ յա ն ո ւ մ , ի ս կ ա յս ա ր դ յո ւ ն ք ը մ ո տ է մ ե ր
ժ ա մ ա ն ա կ ի գի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ս տ ա ց ա ծ ա մ են ա ճ իշ տ թ վ ի ն ։
Լավ հի պ ո թ ե զ ի ն ա ռ ա ջա դ ր վ ո ղ հի մ ն ա կ ա ն պ ա հ ա ն ջ ն ա յն
է, որ ն ր ա հ ի մ ա ն վ ր ա հ ն ա ր ա վ ո ր լի ն ի ճի շտ կ ա ն խ ա գ ո ւ ­
շակուի} յ ո ւնն եր ա ն ե լ։ Ե լն ե լո վ ի ր հ ա շ վ ա ծ լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ ­
թ յ ո ւ ն ի ց , Ռ յո մ ե ր ը կ ա ր ո ղ ա ց ա վ մ ի ք ա ն ի ա մ ի ս ա ռ ա ջ ճիշտ
կ ա ն խ ա գ ո ւ շ ա կ ե լ մ ի ք ա ն ի խ ա վ ա ր ո ւ մ ն ե ր ։ Օ ր ի ն ա կ , 1 6 7 6
թ վ ա կ ա ն ի սե պ տ ե մ բ ե ր ի ն ն ա կ ա ն խ ա տ ե ս ա վ , որ Յ ո ւպ ի տ ե ր ի
ա ր բ ա ն յա կը ն ո յ ե մ բ ե ր ի ն կ հ ա յտ ն վ ի մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 1 0 ր ո ­
պ ե ո ւ շ ա ց ո ւ մ ո վ ։ Փ ո ք ր ի կ ա ր բ ա ն յ ա կը չ դ ա վ ա ճ ա ն ե ց Ռ յո մ ե ր ի ն
և կ ա ն խ ա գ ո ւ շ ա կ վ ա ծ ժ ա մ ի ն ե ր և ա ց մ ե կ վ ա յր կ յա ն ի ճ շ տ ո ւ ­
թ յ ա մ բ ։ Ս ա կ ա յն Փ ա ր ի զ ի գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ն Ռ յո մ ե ր ի տ ե ս ո ւ ­
թ յ ա ն ա յդ հ ա ս տ ա տ ո ւ մ ն ի ս կ չ հ ա մ ո զ ե ց ։ Բ ա յց Բ ս ա հ ա կ Ն յո ւ ­
տ ո ն ը և հ ո լ ա ն դ ա ց ի մ ե ծ ա ս տ ղ ա գ ե տ ու ֆ ի զ ի կ ո ս Ք ր ի ս տ ի ա ն
Հ յո ւ ղ ե ն սը հ ա ն դ ե ս ե կ ա ն ո ր պ ե ս դ ա ն ի ա ց ո ւ կ ո ղ մ ն ա կ ի ց ն ե ր ։
ի ս կ որոշ Ժ ա մ ա ն ա կ ա ն ց , 1 7 2 9 թ վ ա կ ա ն ի հ ո ւ ն վ ա ր ի ն , ա ն ֊

16. ԴԼԻա Оէ1 ա " լ" ՛Լա Դե տ $ ե Ե'ս ք'ր ա ԴԼԵJ Լ1 Ե'ի ա յլ ճ ա ն ա պ ա ր հո վ
Հ ա ն գ ե ց ն ո ւ յն ե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յա ն ը , ի ն չ Ռ յ ո մ ե ր ը ։ Ա յլե ս կասԼլած
չ կ ա ր ։ Ռ յո մ ե ր ը ը ն դ մ ի շ տ վ ե ր ջ դ ր ե ց գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի մ ո տ ը ն ­
դ ո ւ ն վ ա ծ ա յն հ ա մ ո զ մ ո ւ ն ք ի ն , որ լ ո ւ յս ը տ ա ր ա ծ վ ո ւ մ Է ա կ ր ն ֊
թ ա ր թ ո ր ե ն , ա ն կ ա խ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց ։
Ռ յո մ ե ր ը ա պ ա ց ո ւ ց ե ց , որ թե/ւ լ ո ւ յս ի ա րա գ ո ւ թ յո ւ ն ը շա տ
մ ե ծ Է, ա յն , ա յ ն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ , վ ե ր ջ ա վ ո ր Է և Լլարող Է չ ա փ -
վ ե լ ։ Բ ա յց և ա յն պ ե ս , ա ր ժ ա ն ի ն մ ա տ ո ւ ց ե լ ո վ Ռ յո մ ե ր ի ն վ ա ճ ­
մ ա ն ը , որոշ գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ա յն պ ե ս Էլ [ ի ո վ ի ն գ ո հ ա ց ա ծ չ է ի ն ։
Լույսի ա ր ա գ ո ւ թ յա ն չ ա փ ո ւ մ ը նրա ե ղ ա ն ա կ ո վ հ ի մ ն վ ա ծ էր
ա ս տ ղ ա բ ա շ խ ա Լ ւա ն դ ի տ ո ւ մ ն ե ր ի վ ր ա Լլ ե ր կ ա ր ժ ա մ ա ն ա կ էր
պ ա հ ա ն ջ ո ւժ ։ Ի սկ ն ր ա ն ք ց ա ն կ ա ն ո ւ մ էի ն չա վ ւո ւմ ն ե ր ը կ ա տ ա ­
ր ե լ լ ա բ ո ր ա տ ո ր ի ա յո ւ մ , զ ո ւտ ե ր կ ր ա յի ն մ ի ջ ո ց ն ե ր ո վ , դուրս
չ գ ա լ ո վ մ ե ր մ ոլո ր ա կի ս ա հ մ ա ն ն ե ր ի ց , ա յն պ ե ս , որ փ ո ր ձ ի բ ո ­
լո ր սլա յ մ ա ն ն ե ր ը լ ի ն ե ի ն հ ս կ ո ղ ո ւ թ յա ն տ ա կ ։ Չ է ՞ որ Ռե կ ա ր ­
տ ի ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ն ու բ ա ր ե կ ա մ ը , ֆ ր ա ն ս ի ա ց ի ֆ ի զ ի կ ո ս
Մ ա ր են Ս ա ր ս ե ն ը ե ր ե ս ո ւ ն հ ի ն գ տ ա ր ի ա ռ ա ջ կ ա ր ո ղ ա ց ա վ չ ա ­
փ ե լ ձ ա յն ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ի ն չո ՞ւ հ ն ա ր ա վ ո ր չէ ն ո ւ յն ը կ ա ­
տ ա ր ե լ լ ո ւ յս ի հետ՜-
Առաջին չափումը երկրային միջոցներով
Ս ա կ ա յն ա յդ պ ր ո բ լե մ ի վ ճ ռ մ ա ն հ ա մ ա ր հ ա ր կ ե ղ ա վ ս պ ա ֊
ս ե լ շուրջ ե ր կ ո ւ հ ա ր յ ո ւ ր ա մ յա կ ։ 1 8 4 9 թ վ ա կ ա ն ի ն ֆ ր ա ն ս ի ա ­
ց ի ֆ ի զ ի կ ո ս Ա ր մ ա ն Հ ի պ ո լի տ Լուի Ֆ ի ղ ո ն գ տ ա վ բ ա վ ա կ ա ն
հ ե շտ ե ղ ա ն ա կ ։ ն կ . 2 - ո ւ մ ց ո ւ յ ց է տ ր վ ա ծ ն ր ա ս ա ր ք ի պ ա ր ­
զ ե ց վ ա ծ ս խ ե մ ա ն ։ Ֆ ի ղ ո ն լ ո ւ յս ի ճ ա ռ ա գ ա յթ ն ո ւ ղ ղ ո ւմ էր ա ղ ֊

17. շՍ4ս,քե|սոնըելույսիարագությունը
Ն կ . 2 . Յ փ գ ո յի ս ա ր ք ը :
1 7 4 տ ա ր ի ա յ ն բ ա ն ի ց հ ե տ ո ե ր բ Ռ յ ո մ ե ր ը Յ ո ւ պ ի տ ե ր ի ա ր բ ա ն յ ա կ ի խ ա վ ա ր մ ա ն դ ի տ ո ւ մ ն ե ր ի ց
հ ա շ վ ե ց լ ո ւ յ ս ի ա ր ա գ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , Ֆ ի ղ ո ն կ ա ռ ո ւ ց ե ց մ ի ս ա ր ք ' ե ր կ ր ա յ ի ն պ ա յ մ ա ն ն ե ր ո ւ մ լո ւյս ի
ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը լ ա փ ե լ ո ւ հ ա մ ա ր ։ С ա տ ա մ ն ա վ ո ր ա ն ի վ ը լ ո ւ յ ս ի ճ ա ռ ա գ ա յ թ ը բ ա ժ ա ն ո ւ մ էր բ ռ ն ը -
կ ո ւ մ ն ե ր ի ։ Ֆ ի ղ ո ն լ ա փ ե ց ա յ ն մ ա մ ա ն ա կ ը , ո ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ լ ո ւ յ ս ը ա ն ց ն ո ւ մ Էը С ֊ի ց մ ի ն լ և А
հ ա յ ե լ ի ն և վ ե ր ա դ ա ռ ն ո ւ մ ' 1 7 , 3 2 1|մ: Ա յ դ մ ե թ ո դ ի թ եր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա յ ն է ը , որ լ ո ւ յ ս ի ա ռ ա վ ե լ ա ­
գ ո ւյն պ ա յ ծ ա ռ ո ւ թ յ ա ն պ ա հ ը ո ր ո շ վ ո ւ մ էր գ ի տ ո ղ ի ա լ ք ո վ ։ Ա յդ պ ի ս ի ս ո ւ բ յ ե կ տ ի վ դ ի տ ո ւ մ ն ե ր ը
բ ա վ ա ր ա ր ճ շ տ ո ւ թ յ ո ւ ն լ ե ն ո ւ ն ե ն ո ւ մ ։

18. բ յ ո ւ ր ի ց В Հ ա յե լ ո ւ վ ր ա , ա պ ա ա յ դ ճ ա ռ ա գ ա յ՛թ ը ա ն դ ր ա դ ա ռ ֊
ն ո ւմ էր А Հ ա յե լ ո ւ վ ր ա ։ Մի Հ ա յե լ ի ն դ ր վ ա ծ էր Սյ ո ւրեն ո ւմ '
Ֆիզոյքի Հ ո ր տ ա ն ը , մ յո ւ ս ը ' Մ ո ն մ ա ր ա ր ո ւ մ , Փ ա ր ի զ ո ւ մ ։ Հ ա յ հ ֊
լի ն ե ր ի Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 8 , 6 6 կմ է ր ։ А ե. В
Հ ա յե լ ի ն Փրի մ ի ջ և տ ե ղ ա վ ո ր վ ա ծ էր ա տ ա մ ն ա վ ո ր ա ն ի վ , որը
կ ա ր ե լի էր պ տ տ ե լ տ ր վ ա ծ ա ր ա գ ո ւ թ յա մ բ ( ստ բ ո բ ո ս կ ո պ ի
ս կ ղ բ ո ւն ք ր վ ։ Պ տ տ վ ո ղ ա ն ի վ ի ա տ ա մ ն ե րը ը ն դ Հ ա տ ո ւ մ են լ ո ւ յ ֊
սի ճ ա ռ ա գ ա յթ ը , բ ա ժ ա ն ելո վ ա յն ի մ պ ո ւ լ ս ն ե ր ի ։ Ա յս պ ի ս ո վ ,
ո ւ ղ ա ր կ վ ո ւ մ էր կ ա ր ճ բ ռ ն կո ւմ ն ե րի շ ղ թ ա ։
Ե րբ ա տ ա մ ն ա վ ո ր ա ն ի վ ը ա ն շա ր ժ էր //. գ տ ն վ ո ւ մ էր ս կ ը ղ -
բ ը ն ա կ ա ն գի ր ք ո ւ մ , դ ի տ ո ղ ը կ ա ր ո ղ էր ա ղ բ յո ւ ր ի ց ե կ ո ղ լ ո ւ յս լյ
տ ե ս ն ե լ ե ր կ ո ւ ա տ ա մ ն ե ր ի մ ի ջ և ե ղ ա ծ տ ա ր ա ծ ո ւ թ յա ն մ ի ջ ո վ ։
Ա յն ո ւՀ ե տ Ա ա ն ի վ ը շ ա ր ժ մ ա ն մ ե ջ էր դ ր վ ո ւ մ ա ն ը ն դ Հ ա տ
ա ճ ո ղ ա ր ա գ ո ւ թ յա մ բ և գ ա լի ս էր մ ի պ ա Հ , ե ր բ լո ւս ա յ ի ն ի մ ֊
պ ո ւլս ը , ա ն ց ն ե լ ո վ ա տ ա մ ն ե ր ի մ ի ջ և ը ն կ ա ծ Հ ա տ վ ա ծ ը , վ ե ր ա ֊
դ ա ռ ն ո ւ մ էը , ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ա լ ո վ А Հ ա յե լ ո ւ ց և բ ռ ն վ ո ւ մ ա տ ա ֊
մ ո վ ։ Ա յս դ ե պ ք ո ւ մ դ ի տ ո ղ ը ո չի ն չ չէ ր տ ե ս ն ո ւ մ ։ Ա տ ա մ ն ա վ ո ր
ա ն ի վ ի պ տ տ մ ա ն Հ ե տ ա գ ա ա ր ա գ ա ց մ ա ն ը ն թ ա ց ք ո ւմ լո ւյս ը
ն ո ր ի ց ե ր և ո ւ մ էր , գ ն ա լո վ պ ա յծ ա ռ ա ն ո ւ մ , և, վ ե ր ջ ա պ ե ս , Հ ա ս ֊
ն ո ւ մ ա ռ ա վ ե լ ա գ ո ւ յն ի ն տ ե ն ս ի վ ո ւ թ յա ն ։ Ֆ ի ղ ո յի օ գ տ ա գ ո ր ծ ա ծ
ա տ ա մ ն ա վ ո ր ա ն ի վ ը ո ւն ե ր 7 2 0 ա տ ա մ , ի ս կ լ ո ւ յս ը ա ռ ա վ ե լ ա ֊
գ ո ւ յն ի ն տ ե ն ս ի վ ո ւ թ յա ն էր Հ ա ս ն ո ւ մ վ ա յր կ յա ն ո ւմ 2 5 պ տ ո ւյտ
կ ա տ ա ր ե լ ի ս ։ Ա յս տ վ յա լ ն ե ր ի Հ ի մ ա ն վ ր ա Ֆ ի ղ ո ն Հ ե տ և յա լ
կ ե ր պ Հ ա շ վ ե ց լ ո ւ յս ի ա՛րա գ ո ւ թ յո ւ ն ր ։
Լ ո ւ յ ս ը Հ ա յ ե Iի ն ե ր ի մ ի ջ և ե ղ ա ծ տ ա ր ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ա ն ց ն ո ւ մ
և Հ ե տ է դ ա ռ ն ո ւ մ ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ ա մ ի ջ ո ց ո ւ մ , ե ր բ ա ն ի վ ը շ ո ւ ռ
է գ ա լ ի ս ա տ ա մ ն ե ր ի մ ի ջ և ը ն կ ա ծ մ ի Հ ա տ վ ա ծ ի ց մ ի ն չ և մ լ ո ւ ֊
18

19. հը, ա յս ի ն ք ն ' '/շ5 X А/720֊ո ւ մ , որը կ ա զ մ ո ւ մ է 1 /1 8 0 0 (1
վ ա յ ր կ յ ա ն ։ Ա ն ց ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը հ ա վ ա ս ա ր է հ ա յե լի ՝
ն ե ր ի մ ի շ և ե ղ ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն կ ր կ ն ա պ ա տ ի կ ի ն , ա յս ի ն ք ն '
1 7 , 3 2 կ մ / Ա յս տ ե ղ ի ց լ ո ւ յս ի ա ր ա դ ո ւ թ յո ւնը հ ա վ ա ս ա ր է
7 1 , 3 2 у / 1 8 0 0 0 , կ ա մ մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 3 1 2 ООО կ մ վ ա յր կ յա ն ո ւ մ ։
Հեուկոփ կատարեւագործումբ
Ե րբ Ֆ ի ղ ո ն հ ա յ տ ն ե ց ի ր չ ա փ մ ա ն ա ր դ յո ւ ն ք ը , գի տ ն ա կ ա ն ֊
ն ե ր ը կա ս կա ծ եց ի ն ա յ գ ա հ ռ ե լի թ վ ի ճշտ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ , ը ս տ որի
լ ո ւ յս ը Ա ր և ի ց հ ա ս ն ո ւ մ է Ե ր կ ր ի ն 8 ր ո պ ե ո ւ մ և կ ա ր ո ղ է շ ը ր ֊
ց ա ն ց ե լ Ե րկ ի րը վ ա յր կ յա ն ի ո ւ թ ե ր ո ր դ ա կ ա ն մ ա ս ո ւ մ ։ Ա ն հ ա վ ա ֊
տ ա լի էր թ վ ո ւ մ , որ մ ա ր գ ը կ ա ր ո ղ ա ն ա չ ա փ ե լ ն մ ա ն վ ի թ խ ա րի
ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ր ա յդ պ ի ս ի պ ր ի մ ի տ ի վ գ ո ր ծ ի ք ն ե ր ո վ ։ Մ ի ՞թ ե
Ֆ ի զ ո յի հ ա յե լի ն ե ր ի մ ի շ և ր ն կ ա ծ ութ կ ի լո մ ե տ ր ի ց ա վ ե լի տ ա ֊
րա ծո ւիժ յո ւնը լ ո ւ յս ն ա ն ց ն ո ւ մ է վ ա յր կ յա ն ի 1 / 3 6 0 0 0 մ ա ս ո ւ մ ։
Ա ն հ ն ա ր ի ն է , ա ս ու մ էի ն շ ա տ ե ր ը ։ Ս ա կ ա յն Ֆ ի զ ո յի ս տ ա ֊
ց ա ծ թ ի վ ը շ ա տ մ ո տ էր Ռ յո մ ե ր ի ա ր դ յո ւ ն ք ի ն ։ Հ ա ղ ի վ թ ե ա յն
ս ո վ ո ր ա կ ա ն հ ա մընկն ո ւ1մ լ ի ն ե ր ։
Տ ա ս ն ե ր ե ք տ ա ր ի ա ն ց , ե ր բ ս կ ե պ տ ի կ ն ե ր ը դ ե ռ շ ա ր ո ւ ն ա ֊
կ ո ւմ էի ն կ ա ս կ ա ծ ե լ և հ ե գ ն ա կ ա ն դ ա տ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ա ն ե լ,
փ ա ր ի զ յ ա ն հ ր ա տ ա ր ա կ է ի ո ր դ ի Ժ ա ն Սեր ն ա ր Լեոն Ֆ ո ւ կ ո ն ,
որը մ ի ժ ա մ ա ն ա կ պ ա տ ր ա ս տ ւէ ո ւմ էր բ ժ ի շ կ դ ա ռ ն ա լ , ա յլ
ե ղ ա ն ա կո վ ո ր ո շ ե ց լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Նա մ ի ք ա ն ի տ ա ր ի
ա շ խ ա տ ե լ էր Ֆ ի զ ո յի հ ե տ և շ ա տ էր մ տ ա ծ ե լ ն ր ա փ ո ր ձ ը կ ա ֊
19

20. tii ա ր ե լԼս դո ր ծ ե լու if ւս ս ի ն ։ Ա տ ա մ ն ա վ ո ր Հ ա չե լո ւ փ ո խ ա ր ե ն
նա օ գ տ ա գ ո ր ծ ե ց պ տ տ վ ո ղ Հ ա յ ե լ ի ։
Ֆ ո ւ կ ո ն տ ա ղ ա ն դ ա վ ո ր ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ղ ի Հ ռ չա կ էր վ ա յ ե ֊
լ ո ւ մ ։ 1 8 5 5 թ վ ա կ ա ն ի ն , ճ ո ճ ա ն ա կի Հ ե տ կ ա տ ա ր ա ծ ի ր փ ո ր ձ ի
Հ ա մ ա ր , նա պ ա ր գ և ա տ ր վ ե ց Ա ն գ լի ա կ ա ն Ա ր քա յա կւսն ը ն ֊
կ ե ր ո ւ թ յա ն կ ո պ լ ե յա ն մ ե դ ա լ ո վ , ա յգ վ ա ր ձ ո վ ն ա ա պ ա ց ո ւ ց ե ց ,
որ Եր կի ր ր պ տ տ վ ո ւ մ է ի ր ա ռ ա ն ց ք ի շ ո ւ ր ջ ը ։ ն ա պ ա տ ր ա ս տ ե լ
է ն ա և ա ռ ա ջ ի ն գ ի ր ո ս կ ո ս լր ս լր ա կ տ ի կ կի ր ա ռ ն ա ն Հ ա մ ա ր ։
Ֆ ի զ ո յի վ ա ր ձ ո ւ մ ա տ ա մ ն ա վ ո ր ա ն ի վ ի փ ո խ ա ր ի ն ո ւ մ ը պ տ ր տ ֊
վ ո գ Հ ա յե լ ի ո վ ( ա յ ս գ ա ղ ա փ ա ր ը ա ռ ա ջ ա ր կ ե լ էր դ ե ռ և ս 1 8 4 2
թ վ ա կ ա ն ի ն Ղ ո մ ի ն ի կո Արա գ ո ն , բ ա յ ց ա յն չէ ր ի ր ա գ ո ր ծ վ ե լ )
Հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն տ վ ե ց լո ւ ս ա յի ն ճ ա ռ ա գ ա յթ ի ա ն ց ն ե լի ք
8 կ մ ֊ի ց ա վ ե լի ճ ա ն ա պ ա ր Հ ը կ ր ճ ա տ ե լ մ ի ն չ և 2 0 մ ե տ ր ։
Պ տ տ վ ո ղ Հ ա յե լ ի ն թ ե ք ո ւ մ էր ( ն կ , 3 ) Հ ե տ ա դ ա ր ձ ճ ա ռ ա գ ա յթ ը
վ ա ք ը ա ն կ յա ն տ ա կ , որը թ ո ւ յլ էր տ ա լի ս կ ա տ ա ր ե լ ա ն Հ ր ա ֊
ժ ե շ տ չա վ ւո ւմ ն ե ր լ ո ւ յս ի ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը Հ ա շ վ ե լո ւ Հ ա մ ա ր ։
Ֆ ո ւ կ ո յի ս տ ա ց ա ծ ա ր դ յո ւ ն ք ը 2 9 8 ООО կ ւ ք / ւ [ ր կ էր , ա յ ս ի ն ք ն ' մ ո ֊
տ ա վ ո ր ա պ ե ս 1 7 ООО l | l l ֊ո վ պ ա կ ա ս Ֆ ի զ ո յի ս տ ա ց ա ծ ա ր գ յո ւն ֊
ք ի ց , ( Մ ե կ ուրիշ փ որ ձ ո ւ մ Ֆ ո ւ կ ո ն ա ն դ ր ա դ ա ր ձ ն ո ղ և պ տ տ վ ո ղ
Հ ա յե լ ի ն ե ր ի մ ի ջ և տ ե ղ ա վ ո ր ե ց ջ ր ո վ լ ց վ ա ծ խ ո ղ ո վ ա կ , ո ր պ ե ս զ ի
ո րո շի լ ո ւ յս ի տ ա ր ա ծ մ ա ն ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը ջ ր ո ւ մ ։ Պ ա ր զ վ ե ց , որ
լ ո ւ յս ի տ ա ր ա ծ մ ա ն ա ր ա գ ո ւ թ յո ւ ն ը օ դ ո ւմ ա վ ե լի մ ե ծ է յ ։
Տ ա ս ը տ ա ր ի ա ն ց Փ ա ր ի զ ի բ ա ր ձ ր ա գ ո ւ յն պո լի տ ե խ ն ի կ ա ■֊
կ ա ն դ պ ր ո ց ի է ք ս պ ե ր ի մ ե ն տ ա լ ֆ ի զ ի կ ա ձի պ ր ո ֆ ե ս ո ր Ա լֆ ր ե գ
Կ ո ր ն յո ւն ն ո ր ի ց վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ ա տ ա մ ն ա վ ո ր ա ն ի վ ի ն , բ ա յ ց
ա յն ա ր դ ե ն ո ւն ե ր 2 0 0 ա տ ա մ ։ Կ ո ր ն յո ւի ա ր դ յո ւ ն ք ը մ ո տ էր ն ա ֊
խ ո ր դ ի ն ։ ն ա ս տ ա ց ա վ 3 0 0 ООО կւք վ ա յ ր կ յ ա ն ո ւ մ թ ի վ ը г Ա յս պ ե ս
էր վ ի ճ ա կ ը 1 8 7 2 թ վ ա կ ա ն ի ն , ե ր բ Ան ա պ ո լի սի Ծ ո վ ա յի ն ա կ ա ֊
20

21. Օկ. 3. Ֆօւկոյի и ш гГ |ք:
Որոշ կատարելագործումներից հետո Մայքելսոնր օգտագործեց այդ սարքը Լույսի արա­
գությունը որոշելու համար։ Այդ սարքավորման մեջ ատամնավոր անիվը (տ ե'ս նկ. 2 ) փոխա­
րինված է С պտտվող հարթ Հայելիով։ Եթե С հայելին անշարժ է կամ դանդաղ է պտտվում,
լույսը անդրադառնում է И կիսաթափանցիկ հայելու վրա հոծ գծով նշված ուղղությամբ։ Երր
հայելին արագ է պտտվումf անդրադարձած ճառագայթը տեղափոխվում է կետագծով նշված
դիրքը։ նայելով օկուլյարի մեջ, դիտողը կարող է չափել ճառագայթի շեղումը: Այդ չափումը
տալիս էը նրան Ա անկյան կրկնապատիկ մեծությունը, այսինքն հայելու ս/տտման անկյունն
այն Ժամանակամիջոցում, որի ընթացքում լույսի ճառագայթը անցնում է 0.-ից մինչև A գո­
գավոր հայելին և վերադառնում Օ -ին։ Գիտենալով С հայելու պտտման արգությունը, А~ի&
մինչև С հեռավորությունը և 0 հայելու պտտման անկյունը այդ ժամանակամիջոցում, կարելի
էր հաշվել լույսի արագությունը:

22. դ ե մ ի ա յ ի վ ե ր ք ի ն կ ո ւրսի ե ր ի տ ա ս ա ր դ ո ւն կ ն դ ի ր Մ ա յք ե լ ս ո ն ի ն
օ պ տ ի կ ա յի ք ն ն ո ւ թ յա ն ը ա ռ ա ջ ա ր կ ե ց ի ն պ ա տ մ ե լ լ ո ւ յս ի ա ր ա -
գ ո ւ թ յո ւ ն ր լ ա փ ե լ ո ւ Ֆ ո ւ կ ո յի ա պ ա ր ա տ ի մ ա ս ի ն ։ Ոչ ո ք ի մ տ ք ո վ
ա յն ժ ա մ ա ն ա կ չէ ր ա ն ց ն ո ւ մ , որ ֆ ի զ ի կ ա յի դ ա ս ա գ ր ք ե ր ո ւ մ ,
ո ր ո ն ց ո վ ս ո վ ո ր ե լո ւ են ո ւ ս ա ն ո ց ն ե ր ի ա պ ա գ ա ս ե ր ո ւ ն դ ն ե ր ր ,
Ս ա յք ե լ ս ո ն ր ա վ ե լի մ ե ծ տ ե ղ կգրա ւէի, ք ա ն Ֆ ի ղ ո ն և Ֆ ո ւ կ ո ն ։