1. Монгол улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгууд
Монголчууд эрт дээр үеэс байгалийн үзэсгэлэнт газар, ховор амьтнаа дархлан хамгаалж, онголон тахиж
ирсэн өнө эртний хосгүй уламжлалтай билээ. Энэ асуудлыг төрийн бодлогодоо тусгаж өндөр ач холбогдол өгдөг
байсны илрэл нь Чингэс хааны “Их засаг” хууль, Ойродын цааз болон 16-р зууны үеийн хууль цаазат бичиг “Халх
журам” зэрэг Монгол улсын хууль тогтоомжуудад нарийн тусгасан явдал юм. “ Халх журам”–д Богдхан уул, Хан
Хэнтий, Хөгнөхаан, Жаргалтхаан, Баян, Суман, Улаан, Төвхөнхаан зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт 14 ууланд ан агнах,
газар хөндөх, мод огтлохыг хориглон зарлаж байв. Тэнгэрийг тэтгэсний 44 дүгээр он буюу 1778 онд Богдхан уулыг
албан ѐсоор дархалж 1809 оноос эхлэн 28 амыг цагдаатай болгож нутаг дэвсгэрт орох зөвшөөрлийг Богд хаан
гардан олгодог хүртэл журам тогтоож байжээ. 1818 онд Отгонтэнгэр, Булган уулыг албан ѐсоор дархлагдсан газар
болгон зарлаж байв. 1911 онд Богдхаант Монгол улсыг тунхагласны дараа Богд уулыг “Богд хайрхан уул” гэж
нэрлэн, уулыг хамгаалах захиргаа байгуулж байжээ. Иймээс ч Оросын эрдэмтэн И.Д.Лаптаев: ”Монголчууд
байгальтай харьцах талаар Европчуудаас олон зуун жилээр түрүүлсэн байлаа…” хэмээн бичсэн болов уу.
Үүнээс хойш 1950-иад оны үеэс газар нутгийг улсын тусгай хамгаалалтанд авах дэс дараатай арга хэмжээ
авч эхэлсэн байна. Тухайлбал: 1957 онд Батхаан, Нагалхаан,1965 онд Урантогоо-Тулга – Жалавч, Булган уул,
Ёлын ам, Лхачинвандад уул зэрэг газруудыг БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчидийн зарлигаар дархан
цаазтай болгосон байна. Мөн 1975 онд говийн байгаль, ховор амьтдыг хамгаалах зорилгоор Говийн их дархан
газар, 1977 онд Хөх сэхийн нурууг тус тус дархалжээ. БНМАУ-ын СНЗ-өөс “БНМАУ-ын дархан газрын дүрэм”-ийг
1975 онд баталсан байна.
1991 онд ЗГ-аас “Тусгай хамгаалалттай газрын дүрэм” батлан, тусгай хамгааллттай горим, дэглэмийг
тодорхойлж, улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийг 4 ангилалд оруулсан нь улсын тусгай хамгаалалттай газар
нутгийн нэгдсэн сүлжээг бүрдүүлэх эхлэл болсон юм. 1997 онд “Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутийн орчны
бүсийн тухай” Монгол улсын хуулиуд шинээр гарч Өнөөдөр Төрийн бодлого, хууль тогтоомжуудыг хэрэгжүүлэх
хүрээнд 30 орчим дүрэм, журам, заавар эрх бүхий байгууллагуудаар батлагдан хэрэгжиж байна.
Өнөөдөр тус улсын нутаг дэвсгэрийн 13,99% хувь буюу 21,8 сая га талбай бүхий 61 газа улсын тусгай
хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээнд хамрагдаад байна.
Ангиллын хувьд:
Дархан цаазат газар 12 буюу нийт хамгаалалттай газар нутгийн 48,21%
Байгалийн цогцолборт газар 22 буюу нийт хамгаалалттай газар нутгийн 42,16%
Байгалийн нөөц газар 19 буюу нийт хамгаалалттай газар нутгийн 9,16%
Дурсгалт газар 8 буюу нийт хамгаалалттай газар нутгийн 0,47% - г эзэлдэг.
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтыг 24 хамгаалалтын захиргаа, зарим байгалийн дурсгалт болон
нөөц газруудыг харьяа аймгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар хариуцан үйл ажиллагаа явуулдаг.
Хамгаалалтын Хамгаалалтын захиргааны
№ № ТХГН-ууд ангилал
захиргаа байршил
1 Говийн Их А хэсэг ДЦГ
Говь-Алтай аймаг, Цогт сум,
1 Их Говийн УТХГ 2 Ээж хайрхан ДГ
Баянтоорой багийн төв
3 Хасагт хайрхан ДЦГ
2 Тахь нутагшуулах 4 Говийн Их Б хэсэг ДЦГ Говь-Алтай аймаг, Бугат сум,

2. эрдэм шинжилгээний Тахь нутагшуулах төв
5 Алаг хайрхан БНГ
төв
Улаанбаатар, Чингисийн өргөн
3 Богдхан уул ДЦГ 6 Богдхан уул ДЦГ
чөлөө
7 Хөвсгөл нуур БЦГ
8 Хорьдол Сарьдаг ДЦГ
4 Хөвсгөлийн УТХГ Хөвсгөл аймаг, Хатгал сум
9 Улаан тайга БЦГ
10 Даян дээрх ДГ
11 Хан-Хэнтий ДЦГ
Улаанбаатар, Ус цаг уур орчны
5 Хан-Хэнтийн УТХГ 12 Горхи-Тэрэлж БЦГ
шинжилгээний газрын байр
13 Нагалхаан уул БНГ
14 Дорнод Монгол ДЦГ
15 Монгол Дагуур ДЦГ
6 Дорнод УТХГ 16 Яхь нуур БНГ Дорнод аймаг, Чойбалсан
17 Угтам БНГ
18 Тосонхулстай БНГ
7 Отгонтэнгэрийн ДЦГ 19 Отгонтэнгэр ДЦГ Завхан аймаг, Улиастай
Увс нуур
Цагаан шувуут
20 ДЦГ
Түргэн уул
Увс нуурын ай савын
8 Алтан элс Увс аймаг, Улаангом
УТХГ
Хан-Хөхий
21 БЦГ
Хяргас нуур
22 Тэсийн гол БНГ
Говь гурван сайхан
9 23 Говь гурван сайхан БЦГ Өмнөговь аймаг, Даланзадгад
БЦГ
24 Алтай Таван Богд БЦГ
Монгол Алтайн нуруу 25 Сийлхэмийн нуруу БЦГ
10 Баян-Өлгий аймаг, Өлгий
УТХГ 26 Цамбагарав БЦГ
27 Дэвэлийн арал БНГ
28 Хангайн нуруу БЦГ
Хорго-Тэрхийн цагаан
11 Хангайн нурууны БЦГ 29 БЦГ Архангай аймаг, Цэцэрлэг
нуур
30 Ноѐн хангай БЦГ
31 Хар-Ус нуур БЦГ
12 Хар-Ус нуурын БЦГ 32 Мянган Угалзат БЦГ Ховд аймаг, Ховд
Манхан БНГ
Төв аймаг, Алтанбулаг сум,
13 Хустайн БЦГ 33 Хустайн нуруу БЦГ
Хустайн нуруу
Хөх сэрхийн нурууны
14 34 Хөх сэрхийн нуруу ДЦГ Баян-Өлгий аймаг, Дэлүүн
ДЦГ
15 Тужийн нарсны БЦГ 35 Тужийн нарсны БЦГ Сэлэнгэ аймаг, Сүхбаатар
16 Хөгнө-Тарнын БЦГ 36 Хөгнө-Тарна БЦГ Булган аймаг, Рашаант
37 Дарьганга БЦГ Сүхбаатар аймаг, Дарьганга
17 Дарьгангын УТХГ
38 Шилийн Богд ДГ сум

3. 39 Хөргийн хөндий ДГ
18 Говийн бага ДЦГ 40 Говийн бага ДЦГ Өмнөговь аймаг, Ханбогд
Мөнххайрхан уулын
19 41 Мөнххайрхан уул БЦГ Ховд аймаг, Мөнххайрхан
БЦГ
42 Онон-Балж БЦГ Хэнтий аймаг, Өндөрхаан
20 Онон-Балжийн БЦГ
43 Хар Ямаат БНГ
44 Орхоны хөндий БЦГ Өвөрхангай аймаг, Хархорин
21 Орхоны хөндийн БЦГ
45 Хүйсийн найман нуур ДГ
22 Нөмрөгийн ДЦГ 46 Нөмрөг ДЦГ Дорнод аймаг, Чойбалсан
Тарвагатайн нурууны
23 47 Тарвагатайн нуруу БЦГ Завхан аймаг, Тосонцэнгэл
БЦГ
24 Их Богд уулын БЦГ 48 Их Богд уул БЦГ Баянхонгор аймаг, Баянхонгор
Аймгийн байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар хариуцдаг газрууд
1 Архангай аймаг 49 Булган уул ДГ
50 Бурхан буудай БНГ
2 Говь-Алтай аймаг
51 Лхачинвандад БНГ
52 Их нарт БНГ
3 Дорноговь аймаг 53 Сүйхэнт ДГ
54 Эргэлийн зоо БНГ
55 Загийн ус БНГ
4 Дундговь аймаг
56 Их газрын чулуу БНГ
5 Говь-Алтай аймаг 57 Шарга БНГ
6 Ховд аймаг 58 Булган гол БНГ
59 Урантогоо Тулга ДГ
7 Булган аймаг 60 Ханжаргалант БНГ
61 Намнан уул БНГ