Тулгамдаж буй асуудал

1. Дулаарал
Монгол
Улсын нутгаар 1940-2008 оны
ажиглалтын мэдээгээр газар орчмын
агаарын температур 2.14°С-аар дулаарсан
байна. Гэхдээ уулархаг нутгаараа арай
эрчимтэй, говь, тал хээрийн бүсдээ арай
бага хэмжээгээр дулаарчээ. Сүүлийн 69
жилийн дотор хамгийн дулаан 10 жилийн
9 нь 1990 оноос хойш тохиолджээ.
1940 оноос хойш зуны улирлын агаарын
температурын явцаас үзэхэд хугацаа
өнгөрөх тутамд дулааралтын эрчимшил

2. нэмэгдэж байгаа хандлага илэрхий
харагддаг.
(Зураг: Зуны улирлын агаарын
температурын олон жилийн явц (1961-
1990 оны нормоос хазайсан утгаар)
Нийслэлд 1975-2007 оны хооронд өдрийн
хамгийн их температур 33.0°С-аас,
шөнийн хамгийн бага температур 20.0°С-
аас давсан бүгчим халуун үе 3 хоног ба
түүнээс дээш хугацаагаар үргэлжилсэн 13
тохиолдол илэрсний 8 нь 1999 оноос
хойш ажиглагдлаа.
Агаарын дулаан хүйтний хувьд илт
мэдэгдэж байгаа онцлог өөрчлөлт бол
халуун өдрийн тоо огцом нэмэгдэж
байгаа явдал. 1975-2007 оны өгөгдлөөр
Монгол нутгийн зүүн хагаст болоод Их
нууруудын хотгороор 10 жилд 5-8 өдрөөр

3. нэмэгдэж, харин Алтай, Хангайн
уулархаг нутгаар өсөлтийн хурд бага
байна.
Уур амьсгалын дулааралттай
холбоотойгоор 1940-1990 оны хооронд
ажиглагдсан агаарын үнэмлэхүй хамгийн
их температурын тогтоогдсон утга эвдрэх
явдал сүүлийн жилүүдэд ажиглагдаж
байна. Цаг уурын шинжилгээний 64
өртөөний 58-д нь 1991 оноос хойш
үнэмлэхүй хамгийн их температур
тэмдэглэгдсэн байна.
Хөрсний газарзүйн тархалтанд:
Бүс нутгийн уур амьсгал
Өндрийн бүслүүр

4. Хотгор гүдгэрийн эрс ялгаатай
байдал
Түүний байрлал зэрэг хүчин зүйлс
нөлөөлнө.
Судлаачид хөрсөн бүрхэвчийн онцлог
шинжийг харгалзан монгол орны хөрсийг
хил залгаа заримнутгийн хөрсийг нэгтгэн
1. Төв Азийн
2. Зүүн гарын гэсэн хөрс-био уур
амьсгалын бие даасан их муж болгон
авч үздэг.

5. Хөрс газарзүйн энэ мужлалтаар :
1. Хангай
2. Говийн хөрс-био уур амьсгалын 2
үндсэн муж ялгардаг.
Муж бүрийн доторх хөрсний бүс,
бүслүүрийн хам бүрдэл нь нарны
цацрагийн болон дулааны хэмжээ,чийг
хангамжийн байдлаас хамаарах хөрс
үүслийн үйл явц хоорондоо төсөөтэй.

6. 1.Хангайн хөрс-био уур амьсгалын
муж
Монгол орны хойд хэсгийг эзлэн
урд хил нь цайвар хүрэн хөрсний дэд
бүсийн хойд хилтэй нийлдэг.
Энэ мужийн уулархаг бүс нутагт хар
хүрэн, хүрэн хөрс зонхилж, нам уулс,
уулсын бэл хормойгоор хар шороон хөрс
багахан талбайд, уулархаг нутагт ойн
болон тайгын хөрсний өндрийн бүслүүр
тод илрэх бөгөөд тайгын хөрсний үйл
явцад олон жилийн цэвдэг болон
улирлын цэвдэг чухал нөлөө үзүүлнэ.

7. Говийн хөрс-био уур амьсгалын муж
Монгол орны өмнөд ба баруун
хэсгийг эзлэх бөгөөд өндөр уул нурууд,
уулс хоорондох хотгор, тал газар хослон
оршино.
Тал газарт нь хөрсний өргөрөгийн
бүсүүд тод илэрч хойноос урагшаа
цайвар хүрэн, цөлөрхөг хээрийг бор,
цөлийн бор саарал хөрс солигдон
тархана.
Заримдаг цөлийн бүсийн уул нуруудад

8. - цайвар хүрэн хөрс
бэл хормой нь
- цөлөрхөг хээрийн бор
- цөлийн бор саарал хөрстэй.
Хамгийн гандуу нутаг болох Алтайн
өвөр говьд
- хэт гандуу цөлийн боронзон хөрс
тархжээ.

9. Хөрс био-уур амьсгалын мужийг
орчин үед баримталж буй системийг
харгалгалзан
1.Өргөргийн бүсийн бүтэц бүхий нутаг
2.Босоо бүслүүрийн нутаг гэсэн хэв
шинжид хувааж үзэж байна.
Монгол орны хөрсний газарзүйн
тархалтын өвөрмөц онцлоготой

10. холбогдон холимог бүсшлийн нутаг гэж
мөн ялгана.
3.Холимог бүсшил бүхий томоохон
нутагт:
1. Их нууруудын хотгор
Улсын хойт хилээс өмнөд хил
хүртэлх өргөрөгийн дагуух өргөн уудам
нутагт хүрмэн хөрсний бүс дангаараа
байдаг нь хойноосоо урагш болох тутам
газрын үнэмлэхүй өндөр нэмэгддэгтэй
холбоотой
2.Монгол дорнод тал

11. Хар хүрэн хөрстэй нутгийн дотора
тавиу хотос, нам газраар арай хуурайдуу
шинжтэй жинхэнэ хар хүрэн хөрс, захын
уулсын харьцангуй чийглэг нөхцөлд хар
шороон, нугат хар шороон хөрс алаг
цоогоор тохиолдоно.
Энэхүү мужлалтыг цаашид
нарийвчлан дээрх гурван хэв шинжид
нутаг бүрийг дотор нь хөрсний хослол,
хам бүрдлийн хувьд нэг янзын төрх
байдалтай, хотгор гүдгэрийн нэг
хэлбэртэй хөрсийг тодорхой хэсэг болох
хөрсний тойргуудад ялган тогтоожээ.

12. Хур тунадас
Монгол
оронд хур тунадас ерөнхийдөө бага ордог
онцлогтой ч 1990 оноос хойш эрчимтэй
буурч байна. Дулаан улирлын болон зуны
хур тунадас 1961 оноос хойш Алтайн
уулсын район, Алтайн чанад говь,
нутгийн зүүн өмнөд хязгаараар ялимгүй
өссөн, бусад бүх нутгаар 0.1-2.0 мм/жил-
ийн хурдтай буурчээ.
Хур тунадасны горимд орж байгаа бас
нэг өөрчлөлт бол ургамал ургалтын
хугацааны нийт хур борооны хэмжээний
дотор аадар хур борооны хэмжээ
нэмэгдэж байгаа явдал юм. Үүнтэй

13. уялдан хоногийн хамгийн их хур
тунадасны хэмжээ ч нэмэгдэх
хандлагатай байна.
Зураг. Жилийн нийлбэр хур тунадасны
олон жилийн явц
1940-өөд оноос хойш хийсэн цаг уурын
хэмжилтээр 1 хоногт орсон хамгийн их
хур тунадас Даланзадгадад 137 мм /1956
оны 8-р сарын 5-нд/, Сайншандад 121 мм
/1976 оны 7-р сарын 11/ бороо орж
байсан байна.
Хангайн нуруу, Хөвсгөл, Хэнтийн
уулсаар 300-400 мм, Монгол Алтайн
болон ойт хээрийн бүсэд 250-300 мм,
хээрийн бүсэд 150-250 мм, говь цөлийн
бүсэд 150-50 мм орчим хур тунадас
ордог. Хур тунадасны 85% орчим нь 4-9-
р сард, түүн дотроо 7-8-р сард 50-60% нь

14. унадаг.
Байгалийн бүс, бүслүүр
Монгол улсын хойд талаас урагш явахад
ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн
өргөрөгийн 4 бүс, өндөр уулст ялангуяа
ойт хээрийн бүсийн уулст авирахад
тайгын ба тагийн бүслүүр ажиглагддаг.
Монголын байгалийн бүс, бүслүүр,
гадаргын байдлыг харгалзан Хангай,
Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын
талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид
хуваадаг.
газрын хөрс
Монголд хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн,

15. хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор,
цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон
мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн
хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт
хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзлэдэг.
Газар тариалан эрхэлж болох газар нь
газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг.
Усжуулалттай газар 840 км² байна.
Ус агаар
Монгол улсад 67000 км урттай 3811 гол
горхи, 500 м³ эзэлхүүнтэй 3500 гаруй
нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м²
талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол 250
гаруй Рашаантай бөгөөд газрын доорхи
усны 139 орд газар байна.

16. Монгол улсын гол мөрнийг хойд мөсөн
далайн, номхон далайн болон төв
азийнгадагшаа урсгалгүй сав газрын гэж
гурав хуваана. Орхон бол Монголын
хамгийн том гол юм (Урт нь 1124 км, усаа
цуглуулах талбай 133000 км²). Хамгийн
том нуур нь Увс нуур (3350 км²), хамгийн
гүнзгий нуур нь Хөвсгөл нуур (262.4 м)
Ургамал, амьтан
Монгол улсад нэг ба олон наст, модлог,
бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад
зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг бөгөөд 7
баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах
140 гаруй зүйлийн хөхтөн, 390-ээд

17. зүйлийн жигүүртэн оршино. Түүний
дотор тахь, хавтгай, мазаалай зэрэг
амьтан, монгол алтан хундага, тарваган
шийр, дорогостойн вансэмбэрүү зэрэг
дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй ургамал
бий.