QUECHUA DEFENSA OFICIAL.pdf

QUECHUA DEFENSA OFICIAL.pdf
ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROS “SIMÓN RODRIGUEZ” UNIDAD ACADEMICA VILLA TUNAR YUKA PUQUCHIY SULLK’A YACHAYWASI: Unida Académica Villa Tunari WALLPAKAMAY: Educación Física y Deportes SUTIKUNA: Rubén Condori Zarate Juan David Avila Angulo YACHAKUQ: Kimsa Ñiqi “B” YACHACHIQ: Efraín Cruz Choque. Villa Tunari, ayamarq’aq killa 2022
1 WATURIKUY RIQSICHIY.................................................................................................................................................1 YUKA PUQUCHIY ....................................................................................................................................2 1.-YUKA ÑAWPA KAUSAYNIN .........................................................................................................2 2.-YUKA PUQUCHIY BOLIVIA SUYUPI...........................................................................................2 3.-YUKAQ RICHÁYNIN ......................................................................................................................2 4.-SAPISMANTA RIMARIY.................................................................................................................3 5.-YUKA K’ASPINMANTA RIMARIY.................................................................................................3 6.-LAQHIYMANTA RIMARIY..............................................................................................................3 7.-YUKAMANTA RIMARIY..................................................................................................................4 8.-PACHA WAYRA...............................................................................................................................4 9.-JALLP’A WAKICHIK.......................................................................................................................4 10.-MUJU MASK’AY............................................................................................................................5 11.-IMAYNATA TARPUKUN...............................................................................................................6 12.-YUKA WATURIKUY ......................................................................................................................6 13.-MACHKHA UNAYMANTATAQ ...................................................................................................7 14.-YUKA SIK’INA PACHA.................................................................................................................7 15.-YUKA RANQHAY ..........................................................................................................................9 16.-YUKA KAYPACHINAWANCHIK ...............................................................................................10 YANAPAQ P’ANQAKUNA....................................................................................................................12 ANEXOS...................................................................................................................................................13
1 RIQSICHIY Kay k’uskip kitin chinawaca ayllupi ruwaspa karqayku, imaraykuchus kay ñuqayku lluqsirkayku kay PEC nisqawan, kay ruwanaqa yuqsimun chinawaca qúñi llaqtamanta kay llaqtaqa tarikun juk pacha pusaq chunka waranqa thaqkipi Cochabamba llaqtamanta, chaypi imaymana ch’ampaykunata, atipaykunata qhawarispa karqayku, jimanta ñuqaykuqa tata, mama, waynuchukunata waturispa karqayku, chaykunata paykunataq willariwarqayku kaykuna ch’ampaykuna kachkan kaykuna atipaykuna kachkan nispa, chayta astawan waturispa karqayku, chay pitaq tapurqayku imastataq chay runas ruwanku llaqtampi chaypitaq tarirqayku jatun ch’ampaykunata jinamanta kay karqa yuka puquchiyta, imapaqtaq, imapitaq yanapawanchik chay kunata willariwayqayku. Chaytataq ñuqaykuqa astawan waturispa karqayku, mana paykunallawanchu waturirqayku, astawan ukhuman riqsinapaqqa p’anqakunatapis ñawirillarqaykutaq chay kunawan ima tariparqayku imayna kaq kay yuka puquchiy, chay yuka puquchiyqa kay ayllupi astawan llamk’ananku kachkan, kay llaqtanchispi kachkan chaywan ichapis masikunachikta, wawqiykunanchikta yanaparispa kasunman, chayjimanta t’ukurispa yanapayman yaykuyta munachkayku. Pachi, pachi niyku qillqaqkuna.
2 YUKA PUQUCHIY 1.-YUKA ÑAWPA KAUSAYNIN Yuka jatariynin ñawpaq púnchawpi America nisqapi karqa, kay mikhunaqa ñawpaqmanta pacha ura jallp’asmanta, q’uñi jallp’asmantawan kay yukataqa apayacharqanku runas karu llaqtamanta (españoles y portugués) America nisqata tariytawan, chantapis chayachinku África jallp’akaman, kunan p’unchawpiqa kay yukaqa sumaq munasqa América nisqapi, munasqallataq karu jallp’aspi kaykunas kanqu África, Asia, Australia. 2.-YUKA PUQUCHIY BOLIVIA SUYUPI Kay suyunchispi tiyapuwanchik tawa jatun llaqtas kaykuna kanku, Beni, Pando, Santa Cruz chantapis Trópico (Cochabamba-Q’uñi jallp’an), kunan p’unchawpiqa tarpukun 47.000 Ha k’altu llaqtanchispi chaymanta urqhukun 14,2 tn/ha. Kay yuka tarpukun kay ñawpa jallp’as nisqapi mana sapa kutichu sapayan tarpukun wakin kutipiqa saratawan, sandiyatawan, manitawan tarpuyunku. Kay yukataqa maypichus puquchinku chaypi Astawan mikhunku, kay puquytaqa mana uywasqa anchata mikhunkuchu. 3.-YUKAQ RICHÁYNIN Kay yukaqa wiñayninta tarparin 90 pachakcha pacha, 250 pachakcha kaman, laqhisninqa jatuchik p’altas tukuy chiqanman p’alqasniyuq, kay sapisninqa miqhukun, k’aspisnin tukukusqanpi tíkasninqa wiñan
3 kaykunaqa q’illu t’ikas kanku. Yukaqa iskayman kutirin jukqa jallp’amanta patapi (k’aspin, laqhin, t’ikasnin chantapis mujun ima), khipanqa jallp’amamta urapi kaypiqa sapisnin. 4.-SAPISMANTA RIMARIY Yukamanta sapisninqa astawan almidón nisqata apaykachanku chaymanta riqsisqa kanku, chayraykuqa kunankamaqa, tukuypaq ancha munasqa kachkan. Tarpukuqtinka kay sapisqa wiñanku juch’istumanta pacha jatuchik kanan kaman, kaykunasqa mana tukuy jallp’apichu wiñanku sumaqta qhawarina tiyan sapisninqa tukuy chiqanman p’utumun mana jukyamanchu jallp’a urapi. 5.-YUKA K’ASPINMANTA RIMARIY Kay k’aspisninwan yukaqa sumaqta wiñan, kaymantapis wathiqmanta tarpukun kayqa mujun wathiqmanta musuqta wiñachinapaq, tarpunapaqqa k’aspismanta whawarina tiyan chay ñawisninta chaymanta p’utumun yukaqa. Phatunqa mana jukyachu iskaymanta pacha suqta pachakcha kaman, kayqa q’illu q’umirman kutipan machuña kaqtin yukata sik’inapaq pacha. 6.-LAQHIYMANTA RIMARIY Kay Yukamanta laqhisninqa wañupullanku sapa p’unchawpi, astawan yuka machuyaqtinqa laqhisnin sapanmanta t’akakapun, kay laqhisninqa jatuchis p’altas tukuy chiqanman p’alqasniyuq.
4 7.-YUKAMANTA RIMARIY Yuka puquchinapiqa kayta sik’inanchik tiyan k’aspisninmanta pacha k’altu urqhunapaq, mana atikuqtinqa chuqchunawan yanapakuna, kaykunaqa mana atikunchu ancha jatun kaqtillan, kay yukanchisqa wakin qunapiqa achkha p’utumun wakinpiqa jukchhikitalla p’utumun kayqa sumaqta qhawakuqtinqa, sumaqta waqaychaqtiykiqa jatunta yuka p’utumun. Kay yukanchisqa mana mayllapipis puqunchu chayrayku aswan waliq jallp’ata mask’akunan tiyan sumaq puquchinanpaqqa. 8.-PACHA WAYRA. Yukaqa puquchiyqa mana tukuy pacha wayrapichu ruwakun, kay yukaqa q’uñi llaq’tayapi sumaqta puqunman tarpukunman 30° patapi, ni yakuwanpis kawsanman kayqa para yakuwan kawsan mana yaku chamuqtinqa yukaqa q’illuman kutipun, chaymanta wañurparin wakinqa mana kay chhikatachu kawsanku, jallp’a tarpukun chaypiqa mana qunchu wakinkunaqa yuka sumaqta kawsan. 9.-JALLP’A WAKICHIK Ñawpata yuka tarpunapaq jallp’ata khawamunanchik muntiman yaykuspa kusa jallp’ata mask’aspa, chaypi tarpunapaq, juk tarispaqa sumaqta qhawanchik, sach’ayuqchus ch’umiyuqchus chay tiyanman chayqa k’altuta k’utunanchik kanman ñawpaqtaqa ch’umisllata k’utunanchik tiyan, jatun sach’asta saqipunanchik tiyan k’altu tukuspaqa chaypi saqipusunchik ch’akinampaq suyasunchik ch’akinankaman.
5 Wathiqmanta jallp’anchikmanta llaykusunchik chay jatuchis sach’astaqa kunanpiqa urmachisunchik achawan k’utuspa, k’altu urmachispaqa iskay p’unchawpi khuchusun, tukuchikpaqa chay jatuchik sach’astaqa juch’istuman k’utukun , wakin k’ullustaqa apakapunchik wasiman wayk’unapaq, wakinkunatataq kaypi saqipusunchik ch’akinampaq, juk killlamanta kutimunchik jallp’anchikman, chay ch’akistaqa ruphaykuchisunchik ñuqanchikqa karumanta qhawamusunchik kusatachu ruphachkan manachus chayta mana kaptinqa wathiqmanta jap’ichisunchik k'altuta ruphanan kama tukukuptinqa wasinchikman ripusunchik. Suqta p'unchawmanta kutinanchik tiyan jallp’anchikman japuchamuq k’altuta, chay k’altuta tantaytawan wathiqmanta qutuchasun ruphachisun tukunanchikkaman chaymantaqa wasiman ripusunchik. 10.-MUJU MASK’AY Mujuta wakichikun jallp’a mask’anankuspa tukuchispaqa, chay mujutaqa wakinkunaqa rantinku waqkhunaqa chakusniyamanta urkhunku, mana chhika achkhata urqhuktinkuqa rantinanku tiyan wakichinanku kaman tukuy jallp’apaq. Mujuqa mana ismusqachu kanan tiyan, nitaq khuruyukchu, chaywan kaptinqa yukaqa mana p’utumunqachu, mujunchikqa iskay sapa tiyan, juk mujuqa watapi puqun, juknintaq kimsa killapi p’utumun chaytataq sumaqta qhawakuna munasqama jina tarpukunanchikpaq. Mujunchikqa mana chhika jatunchu kanan tiyan nitaq juch’uychu, chunka phichqayuq pachakchayuq kanan tiyan kusata p’utumunanpaq.
6 Chay mujunchikqa urqhukunan tiyan kusaq juch’uy sach’aymanta mana unqusqachu kanan tiyan kay sach’anchikqa kayta qhawarispaqa yukanchisqa sumaqta wiñapuwasun. 11.-IMAYNATA TARPUKUN Yukataqa mana tarpuy atisunmanchu chiri suyupi chaykunaqa kanku Cochabamba, Oruro, la paz chaypi mana puquyta atinqachu yuka mujuqa puqun q’uñi llaqtaspi. Chantapis nisunman tukuy ima mujus kapuwanchik kay suyunchikpi kay kutipiqa parlasunchik juk wata yuka tarpuymanta. nisunman yukata tarpunapaq mana ima killlapipis tarpuy atisunmanchu sumaq puqunanpaqqa tarpunanchik tiyan tarpuy killapi, Pawqarmara killapi, Ayamarqáy killapi, jinamantapis qhawarinanchik tiyan killa tukukuypi tarpunanchiqpa chayta ruwaptinchikqa jatuchis yukaqa puqunqa. Kay mujuta tarpunapaq juk pachakcha thatki ruwanchik tiyan chantaqa mujutas khuchunchik chayta ruwaytawanqa jusk’unchik asadillawan sapa jukta surk’upi jinamanta llank’anchiq, chantapis sapa jusk’uman churaykunchik mujuta tukunanchijkaman chayta tukuchiktawanqa jallp’awan tapayapusunchik. Kay tarpuytaqa tukuchisunchik achkha kanqaqu chayqa, pisi runas kasun chayqa tumpa unaypi tukuchisun. 12.-YUKA WATURIKUY Tarpukusanman pacha chay ñawpa tawa killataqa sumaqta qhawarina kanman, sapa kuti rina yuka pichamuq, chaymantaqa yukaqa jatutunña kanqa ruphayta sapan mask’arinqa, mana k’altuchu kikinta wiñankanku, wakinkunaqa juch’uslla kanku chaykunataqa karpinanchik tiyan chuqchunawan.
7 Khuruqa k’altu yukanchiktaqa wanchipunman, mana qhawariyku chayqa, mana juk khuruyachu achkha khuru tiyan muntipiqa chayrayku qhurastaqa k’utukun urqhukun yuka uramanta mana chay khurus yaykunanpaq, kay khurusqa tukuy yukaman yaykurpanku, sapisninman pacha laqhinman kaman k’altu q’itayachispa wanchinan kaman, yukamanqa unquypis yaykuy yachan, kay unquyqa k’altuta wanchipun mana chay kananpaq yaku jampiwan jich’ana kanman chaywantaq yukanchisqa sumaqta wiñarinqa, 13.-MACHKHA UNAYMANTATAQ Nisunman yukaqa kay q’uñi llaqtanchikqa puqun kay suyu jayp’a pampapi juk watapi jatuchik sapisniyuq wiñaran, chantapis rumirara pampapi tarpuktinchikqa pisi yuka wiñamun kay yukas kallantaq khutkan watapi puqun chay sumaq puqun atillanmantaq waq kutiktaq mana sumaqtachu lluksimun. Yuka puquptinqa mikhuyta atisunña, chantapis ranqhanapaq waliqña. 14.-YUKA SIK’INA PACHA
8 Yuka pacha chamuptinqa, runata wakyakunchik yanapanakunapaq ajinapiqa juk p’unchawpipis tukunchisman tukuy llamk’ananchis tiyan sik’inapiqa wakinqunaqa makisninkullawan urqhunku wakinqa mana atinkuchu chuqchunawan yanapakunku urkhuspaqa machitiwan k’utunanku tiyan, mana chhika jatuchista apayachanapaq, sumaqta yachakunanku tiyan, mayk’aqchus yuka urqhukun chaytaqa sut’i kanan tiyan k'aspinpiqa laqhisnin mana tiyananchu tiyan t’akakapunan tiyan, chay k’aspinqa q’illu q’umirman kutirinan tiyan, chay qhawaspaqa yachanchikña yuka, kayqa kanqa kimsa killapi tarpunaykiman pacha machuyanan kaman. Kaykunaqa mana kikinchu tiyan achkha yukas sapa jukqa wak pachapi sik'ikun chaytaqa sapa juk yachan mana Ñawpata urqhukunanchu tiyan suyanachis tiyan sumaqta machuyanankaman. Kay yuka urqhunaqa ruwakun wakillawan chantapis tractor nisqawan kay iskayninkupiqa mana sapinta p’akinanchischu tiyan, sumaqta qhawarispa ruwana, wakin jallp’apiqa mana chhikata sayk’ukunchu jallp’itaqa jasita wakinpiqa sayk’ukunanchikpa jina, yuka sik’inapaqqa k’aspintaqa k’utukunan tiyan, sumaqta ruwaspaqa achkhata sik’ikunman tukukunmanpis jallp’a mana jatun kaspaqa. Qallarinapakqa tukuy tantakunaku tiyan jallp’a uqhuyapiña k’altu chamuktinqu quturikuspa kanku chaypitaq kukata akullinku simisninman junt’achispaqa sayarinku yukata sik’inankupaq juk chukchukawan rinanku tiyan sapa runaqa juk surk’uman llaykunku, makisninyawan yukata jap’inku sik’inankupaq, wakin yukasqa makisllawan aysaspaya yuksin kaykunaqa mana chhika jallp’a uqhupichu karqanku , wakintaq jallp’a uqhupi wiñanku chayrayku mana makisllawan atikunchu urqhuyta chaypitaq chukchukanchikta uqharisun yukata sik’inapaq mana
9 chhika kaypanchikwanchu ruwananchik tiyan mana yukata k’allunanchikpaq sumaqta qhawarispa kay chinawata llaqtanchikpi jallp’a llank’aypiqa mana chhikta sayk’ukunchu. 15.-YUKA RANQHAY Tukuchispa yuka sik’iytaqa runaspa yanapachikuytawan apakapunku wasinkunaman, wakinqa k’ipispi apakapunku wakintaq autuspi astanku, llank’aqkunamanqa junt’apunku qullqiwan wakintataq chay yukayawan junt’apunku wakintaq llamk’anku aynikuyaspa. Yuka sik’ispaqa waqllanku runa ranqhayta yukata qhawakunapaq munaspaqa jina k’altuta rantikunqa pay ranqhamunanpaq jatun wasi raqhanapi, mana chay runa kaqtinqa ñuqanchik apakapunanchik tiyan ranqhanapaq. Kay yukanchiktaqa uchhika kaptinqa suyunchisyapi ranqhasun yawar masikunayaman riqsisqaman ima k’altu tukuchinnanchik kaman. Achkha yukanchik kaptinqa jatun wasi raqhanaman apananchik tiyan. Chaypitaq runa ranqhanasman saqiykusunchik sumaqta qullqita quwasun chayqa, mana jina kaptinqa ñuqayanchik yukanchiktaqa raqhakusun munasqaykuman jina. Pay willariwarqa (tata Milton: 15 tarpuy puquy killa 2022). Kay yukanchiktaqa ranqhanchik juk pachaq pusaq chunkayuq bolivianuspi sapa qintalta, juk arrubataqa ranqhanchik kimsa chunkayuq boliviasnuspi. Mana sapa kutichu kay yukanchiktaqa jatun ranqhanaman mana apakuyta antinchu juk p’unchawta mask’ananchik tiyan kay intichaw p’unchawpi jatun ranqhananchikpi achkha runas tantakunku chaypiqa ñuqanchik paykunaman ranqhananchik tiyan k’altuta tukuchinanchiq kaman.
10 16.-YUKA KAYPACHINAWANCHIK Yukaqa manchayta uqhunchikta kaypachariwanchik chay yakunqa Manchay walik k’aja uma nanaypaq chaywan thanichiwanchik kay unquyninchikta. Chaymantapis chay yukaq laqhinmanta yuraq waqayninqa jampiwanchi tucandera khaniymanta chayratu susillachin. Ñuqanchikpa tukuy yachakuykunapaq educacion física pasaqkunapaq mikhunanchik tiyan yukata chayqa walik uqhunchispa chay vitamina A, vitamina C kaykuna kaypacharpawasun pukllananchikpa, phinkinanchikpa, mullunanchikpa sumakta wiñanchikpa. Yukanchikqa yanapawanchik mana ch'akiyanampaq qaranchik nitaq chukchanchik Kurpunchikta mana ch'akiyachinchu, jinamanta yanapawanchik machusta yanapan mana chhika millayta rikukunanqupa, kaypata tiyapun minerales, vitamina A,C, B3 Y B6 yanapan gastritis unquyta Astawan aychayninchikta wiñachin, kayqa kusa k'altu runaspaq junapis wawaspa ima. sumaq kaypata quwanchik YUKA UQHUNCHINTA KAYPACHIY
11 Imaynata yuka ñuqanchikta yanapawanchik kawsananchiqpi qhawarispa 100gr kaypi tiyapun: Valor energético (kcal) 132,0 Agua (%) 65,2 Proteína (%) 1,0 Grasa (%) 0,4 Carbohidratos totales (%) 32,8 Fibra (%) 1,0 Cenizas (%) 0,6 Calcio (mg) 40,0 Fósforo (mg) 34,0 Hierro (mg) 1,4 Tiamina (mg) 0,05 Riboflavina (mg) 0,04 Niacina (mg) 0,60 Ácido ascórbico (mg) 19,00
12 YANAPAQ P’ANQAKUNA ➢ Ministerio de Educación (2005). Simipirwa Diccionario quechua. ➢ Texto de lengua originaria quechua II y III del Ministerio de Educación.general. La Paz - Bolivia. ➢ Quiroz, Alfredo (2000). Gramática Quechua. Edic. S. B. N. La Paz, Bolivia. Dirección General de Formación de Maestros 142 ➢ Cerrón Palomino Rodolfo (1986) Quechumara La Paz Bolivia. ➢ Terrazas R, Angel B. (2013) QHICHWA RIMAYNINCHIK NUESTRA LENGU QUECHUA, GRAMATICA QUECHUA, Cochabamba- Bolivia. ➢ Plaza Martínez Pedro (2010) quechua básico Qallarinapakqa. Cbba ➢ Lenis, J., & Alvarado, A. (1992). IMPORTANCIA DEL CULTIVO. Reunión Panamericana de Fitomejoradores de Yuca, 5. ➢ Lennis, J., & Alvarado, A. (1991). El cultivo de la yuca en Bolivia.
13 ANEXOS
14 ANEXO 1. Kay qhawanapiqa rikunchik ima suyuspi yuka puqun kay jatun suyunchispi. ANEXO 2. Tapurispa kayrayku kay Chinawaka q’uñi llaqtapi
15 ANEXO 3. Jinamanta waturikuspa karqayku chaypitaq tapurikuspa karqayku. Tapuy ruway Runa tapuqpata sutin: Tata Milton alcocer 1. ¿Imata ñawpaqta yuka tarpunapaq ruwanchik? Yukata tarpunapaq jallp’ata munachik tariytawanqa qallarinchik muntita tukuy sach’asta urmanchispa chayta llamk’arisun machitiwan, achawan ruwaspa chay tukuchiytawan sullananchik juk killata, mana chaypis iskay killata, tukuy sach’a ch’akiktinqa qayarisun inqhayta pampa kananpaq, chaymantapis wak p’unchay kutimusun japuchamuk kayta ruwaytawan sapa qututa inkhasun tukuy kuyus chinkapunanpaq, kunanqa kusa pacha yuka tapurnapaq. 2. ¿Maymanta mujuta mask’anki tarpunaykipaq ? Mujuta tarimuna kanqa wak runamanta mana kapuwasun chayqa, tiyapuwasun chayqa chakunchikyamanta urqhusun tarpunanchikpa chay jatuschakninta mask’arinanchik kanan tiya chaymanta sumaq puqurinqa. 3. ¿Machkha laya yuka riqsinki? Ñuqa yachani iskay laya yukayata mayqinchuq jukninqa puqun juk watapi chay ukninqa khuskan watayapi puqun. 4. ¿Ima killapi sumaqta puqunanpaq tarpunkun? Sumaqta yukanchiq puqunanpaq tarpunanchik tiyan tarpuy killapi tukuy killanpi pacha. 5. ¿Maypi puquchiytawan yukata ranqhanchik? Yukata puquchiytawanqa jatun wasi ranqhayman apanchik, chantapis Yawar masinchikmanpis raqhanchik apasuman paykuna munanku mikhunankupaq. 6. ¿Mana unquy llayqunanpaq yukaman imawantaq jampinchik? Jampinanchik qhuranmanta tiyan wiñasaqtin, wak kutiqa sikinmanta mana ni ima unquy llayqhunanpaq qhurasta sik’inanchik tiyan jinamanta yukanchikqa sumaqata wiñanqa.
16 7. ¿Ima unquytaq yukawan jampinkunchik? Yukaqa Manchay sumaq k’aja nanaypaq chay llakunqa upllayuqtiyki manchay waliy chay unquypaq, chatapis chay yurak waqhaynin yukamanta Manchay walik tucandera qhaniyuktin. 8. ¿Machkha unaypi yuka puqun? Iskay laya yukata riksini jukninqa juk watapipuni puqun, chay jukninqa khuskan watapi puqun. Chaykunayata riksini. 9. ¿Ima wayk’uykunata yukawan ruwakun? Yukamantaqa rellenuta ruwanchik mikhunanchikpa chayta manchayta kaypachawasun uqhunchikta chaymantapis postres nisqatapis ruwakun, enlatados ruwakuyantaq. ANEXO 4. Qhawarimuspa karqayku kay yuka tarpusqasta, rikusunchik yuka kimsa killayuqta.
17 ANEXO 5. Jinamanta waturikuspaqa juk jatun tatata tariyqayku, chaypitaq tapurirqayku kay yuka puquchiymanta.

QUECHUA DEFENSA OFICIAL.pdf

QUECHUA DEFENSA OFICIAL.pdf

Recommended

More Related Content

Featured(20)

QUECHUA DEFENSA OFICIAL.pdf