szlak_ulicy_piotrkowskiej.pdf

4. Urząd Miasta Łodzi Biuro Promocji, Turystyki i Współpracy z Zagranicą ul. Piotrkowska 104 90-926 Łódź www.lodz.pl Autor Piotr Machlański Zdjęcia archiwalne Archiwum Państwowe w Łodzi, Prywatna kolekcja: Ryszard Bonisławski oraz Henryk Poselt Zdjęcia współczesne Michał Rymaszewski Projekt graficzny i łamanie Art-Com s.c. Katarzyna Ławeczko i Tomasz Potocki ISBN: 978 83-920871-1-9

5. 5 Szlak ulicy Piotrkowskiej Autor Piotr Machlański Łódź 2010

7. 7 Szlak turystyczny ulicy Piotrkowskiej d blisko 190 lat ulica Piotrkowska jest symbolem świetności i dobrobytu Łodzi oraz dumą jej mieszkańców. Stanowi ona historyczny kręgosłup miasta, w oparciu o który w XIX stuleciu powstał jeden z najwięk- szych ośrodków włókienniczych Europy. Ulica ta jest odcinkiem średniowiecznego traktu, łączącego Toruń z Krakowem. Źródła podają, iż jeszcze w końcu XVIII stulecia biegł on przez lasy pełne jeleni, rysiów, żbików i wilków. Piotrkowska połączyła Stare Miasto z nowo powstałą na początku XIX stulecia przemysło- wą osadą sukienniczą o nazwie Nowe Miasto oraz osadą Łódka, utworzoną dla producentów wyrobów z lnu i bawełny. W sąsiedztwie tej głównej ulicy miasta wyznaczono place, będące centrami handlowymi: Rynek Nowego Miasta (Plac Wolności), Rynek Fabryczny (Plac im. Jana Pawła II), Górny Rynek (Plac Reymonta). W odpowiedzi na ofertę władz Królestwa Pol- skiego skierowaną do wszystkich tych, którzy umieli wytwarzać tkaniny, przy Piotrkowskiej zaczęli osiedlać się przybywający z Europy rękodzielnicy. Pierwotnie zamieszkiwali w nie- wielkich drewnianych domkach o charakterze mieszkalno-rzemieślniczym, wzniesionych według rządowego wzorca. Wraz z rozwojem industrialnym miasta w głębi posesji zaczęli budować gmachy fabryczne, a w części fronto- wej w miejscu dawnych drewniaków wspaniałe pałace i wielkomiejskie kamienice. Piotrkowska stała się najbardziej wytworną ulicą miasta i zarazem sercem przemysłowego giganta. Była ona magnesem przyciągającym wytwórców i kupców, którzy właśnie tutaj dobijali targów i dzięki udanym transakcjom mnożyli swoje majątki. Piotrkowska była nie tylko centrum handlowym, ale również salonem artystycznym i mekką kulturalną Łodzi. Tutaj zakładano teatry, domy zabaw, hotele, kina, restauracje, cukiernie i kawiarnie. W posesjach prężnie funkcjonowały sklepy z towarami luksusowymi i wytworną odzieżą. Na Piotrkowskiej pojawia- ły się wszelkie nowości: w 1835 roku latarnie rewerberowe (olejowe), w 1839 roku pierwszy komin fabryczny Białej Fabryki - efekt zainsta- lowania pierwszej w Królestwie Polskim maszyny parowej, w 1840 roku pierwsze dorożki, w 1883 roku telefon, 1888 roku elektryczność, w 1898 roku pierwszy w Kongresówce tramwaj elektryczny. Ulica pierwotnie zaczynała się przy nieistniejącym obecnie moście na rzece Łódce, czyli na początku dzisiejszej ulicy Nowomiej- skiej, a kończyła się na Górnym Rynku, gdzie w 1827 roku ustawiono słup z nazwą miasta i powiatu oraz liczbą dymów. Obecnie ulica zaczyna się przy Placu Wolności, kończy zaś przy Placu Niepodległości, czyli dawnym rynku Le- onhardta, założonym w 1904 roku. Piotrkowska mierzy obecnie 4,2 km długości. Północna jej część to deptak, południowa zaś wciąż posiada charakter komunikacyjny. Piotrkowska jest jedyną w kraju arterią, z zachowanym zespołem oryginalnej XIX-wiecznej zabudowy wielkomiejskiej, na który składają się obiekty wzniesione w stylu historyzmu, eklektyzmu lub fantazyjnej secesji. Unikatowość ulicy może być jedynie porów- nywana z miejskim zespołem urbanistycznym Wiednia. Piotrkowska jest rajem dla robiących zakupy lub chcących odpocząć w ogródkach, pubach, kawiarniach czy restauracjach, a także atrakcją dla entuzjastów dobrych klubów i dyskotek. Na turystów czekają riksze, segwaye, zabytkowy trambus (tramwaj usadowiony na podwoziu autobusu), mający przystanki przy każdej przecznicy deptaka. O charakterystykę ulicy Piotrkowskiej pokusił się polski pisarz Gustaw Herling-Grudziński mówiąc: „Ulica Piotrkowska to swoisty aparat tlenowy miasta”. „Szlak turystyczny ulicy Piotrkowskiej” prezentuje wspaniałe pałace i kamienice o unikalnej architekturze, najstarszy łódzki hotel i miejsce po kultowym w XIX- wiecznej Łodzi zajeździe „Paradyż”, obiekty związane z filmem, kulturą i nauką, a także pomniki wielkich łodzian. Miejsca te, wybrane subiektywnie, stanowią tylko trzon szlaku. „Pietryna” ma do zaoferowania znacznie więcej. Przekonajcie się o tym sami. Zapraszam na Piotrkowską. Autor Piotr Machlański O

8. 8 Plac Wolności dawny Rynek Nowego Miasta ałożony został w latach 1821-1823 jako centralny plac osady przemy- słowej Nowe Miasto, powstałej dla tkaczy wyrobów wełnianych, czyli sukienni- ków. Inicjatorem jej założenia był Rajmund Rembieliński - gorący zwolennik uprzemysło- wienia ziem polskich w XIX stuleciu, prezes Komisji Województwa Mazowieckiego (urząd odpowiadający dzisiejszemu wojewodzie), na terenie którego ówcześnie leżała Łódź. Rynek wytyczono według nowoczesnych prawideł urbanistyki doby klasycyzmu, nadając mu oryginalny ośmioboczny kształt. Z centralnego punktu placu w cztery strony świata popro- wadzone są ulice wyznaczające główne osie założenia Nowego Miasta. Kierunek północ- południe tworzy dawny Trakt Piotrkowski, oś wschód – zachód ulice Legionów i Pomorska, czyli dawna Średnia, dzieląca centrum osady przemysłowej. Charakterystycznym elementem placu i zarazem jego dominantą jest pomnik naczelnika Tadeusza Kościuszki, wzniesiony według projektu Mieczysława Lubelskiego w 1930 roku. 11 listopada 1939 roku hitlerowcy zniszczyli monument, ustawiając w tym miejscu herb Litzmannstadt (nazwa Łodzi w czasie II wojny światowej). Pomnik odbudowano według pierwotnego wzoru w 1960 roku. Przy rynku usytuowane są najważniejsze budowle dawnej Łodzi. Przy wylocie ulicy Piotrkowskiej znajdują się: dawny ratusz miejski oraz kościół rzymsko-katolicki pw. Zesłania Ducha Świę- tego. Dawną siedzibę magistratu wzniesiono według projektu Bonifacego Witkowskiego w 1827 roku. Jest to jedna z trzech budowli kla- sycystycznych miasta. Obecnie mieści się tutaj Archiwum Państwowe. Świątynia pierwotnie luterańska pw. Świętej Trójcy przypominała swą architekturą sąsiedni ratusz. Dzisiejszy eklektyczny kształt nadał jej Otto Gehlig w latach 1889-1891. Po wschodniej stronie świątyni usytuowany jest gmach pierwszej w mieście Szkoły Realnej Niemiecko-Rosyj- skiej, wzniesiony w 1856 roku. W jej miejscu w 1869 roku utworzono znaną szkołę średnią o profilu włókienniczym - Wyższą Szkołę Rzemieślniczą, kształcąca kadrę technicz- ną naszego miasta. Dziś te sędziwe wnętrza Z

9. 9 prezentują ciekawą ekspozycję Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego. Wylot ul. Średniej (dzisiaj ul. Pomorskiej) spinały jatki miejskie, czyli kryte drewnianym dachem stoiska o arkadowych murowanych frontach oraz drewnianych tyłach, wzniesione w 1839 roku. Po północnej stronie było 15 jatek rzeź- niczych, po południowej 15 jatek piekarskich. Z prawej strony ratusza znajduje się dawny dom Bogumiła Zimmermanna, w którym mieści się najstarsza łódzka apteka, przenie- siona tutaj w 1840 roku z nieistniejącego domu Antoniego Bittdorfa (nr 7). Jej właścicielem był Karol Ketschon. Po sąsiedzku znajduje się godne polecenia Muzeum Farmacji z saloni- kiem aptecznym i biblioteką, w których można zobaczyć między innymi meble aptekarskie z przełomu XIX/XX wieku, wagi, specjalistycz- ne naczynia drewniane i szklane oraz kolekcję moździerzy aptecznych. Pod nr 9 usytuowana jest „Kamienica pod Lwem” (zwierzę wieńczy balustradę dachową) z 1890 roku. W miejscu tym znajdował się najstarszy dom zajezdny miasta Jana Adamowskiego z 1824 roku. W nie- istniejącym domu pod nr 8 w 1862 roku zało- żono pierwszy w mieście zakład fotograficzny Józefa Zajączkowskiego. Ciekawostką Placu Wolności jest to, że ma on swoje „podziemia”. Pod płytą rynku znajduje się unikalne Muzeum Kanału założone w dawnym rezerwuarze wody, zwanym „Dętką” (o długości ponad 142 m), służącym do spłukiwania kanałów w centrum miasta. Od 1902 roku ten dawny targowy plac otrzymał postać głównego reprezentacyjnego placu miasta.

10. 10 Piotrkowska 3 dawny Hotel Polski en dzisiaj niepozorny dom w połowie XIX stulecia był jednym z najelegantszych budynków miasta. Wzniósł go w miejscu parterowego domu tkackiego w 1853 roku Antoni Engel z przeznaczeniem na dom zajezdny, któremu nadał szumną nazwę Hotel Polski. Pierwotnie jednopiętrowy zajazd zbudowano według projektu Jana Karola Mertschinga - budowniczego powiatu łęczyc- kiego. Dysponował on aż 60 łóżkami w 30 pokojach. W elegantszych pokojach okna wychodziły na ulicę Piotrkowską. Na drzwiach umieszczono napisy informacyjne w języku francuskim, co nadawało hotelowi europejskie- go charakteru. Na parterze znajdował się szynk oraz traktiernia, w której podawano ciepłe posiłki dla gości. W podwórzu znajdowały się dwie oficyny, w których urządzono także pokoje dla gości. Zajazd cieszył się dobrą opinią wśród przyjezdnych. Były tutaj przytulne i ciepłe pokoje ogrzewane kaflowymi piecami. Od podwórza budynek zdobił na wysokości piętra ganek z galerią. W 1872 roku hotel stał się własnością Teodora Engla. Na parterze znajdowała się wykwintna restauracja, która posiadała stałą klientelę. Tworzyli ją znamie- nitsi mieszkańcy Nowego Miasta, do których należeli prawnicy i urzędnicy miejscy. W czasie karnawału lokal słynął z hucznych bali i zabaw towarzyskich. Na przełomie XIX i XX stulecia część pomieszczeń parteru zajmowały delikatesy Józefa Wolskiego z szerokim asortymentem „win, spirytusów oraz towarów kolonialnych”. T

11. 11 Piotrkowska 11 „Kamienica Scheiblerowska” yła ona pierwszą wybudowaną z rozmachem kamienicą wielkomiejską Łodzi. Wzniesiono ją w latach 1879-1881 dla właściciela kompleksu rezydencjonalno-mieszkalno-fabrycznego „Księży Młyn”. Otrzymała formę neorenesansową, opartą na doskonałych włoskich wzorcach. Chcąc podkreślić monumentalność budowli, a zarazem wzmocnić prestiż fundatora, posta- nowiono wyeksponować narożnik kamienicy, wieńcząc go neobarokową górującą nad No- wym Miastem kopułą oraz ozdabiając kulistym wykuszem. Na parterze znajdował się główny skład towarów właściciela oraz inne wytwornie urządzone sklepy. Z narożnika wchodziło się do sklepu z kapeluszami Karola Göpperta. Można było tu nabyć wytwarzane na miejscu w latach 1883-1887 kapelusze filcowe, pluszowe oraz cylindry i meloniki. W końcu lat 80. XIX wieku mieściła się tutaj także filia warszawskiego wytwórcy wyrobów platerowych Norblin i Spółka oraz skład firmy Ludwik Spiess i Syn, sprzedającej między innymi oliwę nicejską, octy spirytusowe i perfumy francuskie. Na wyższych kondygnacjach znajdowały się apartamenty. W 1890 roku mieszkał tutaj znany lekarz Jan Wisłocki. W połowie XIX wieku w miejscu kamienicy była tkalnia Henryka Vorwerka, będąca jedną z nielicznych fabryk Nowego Miasta. Pracowało tutaj 29 ręcznych warsztatów. Produkowano flanele, merynosy i korty. Zakład zlikwidowano po śmierci właściciela w 1874 roku. B

12. 12 Piotrkowska 12 „Kamienica Sendrowicza” amienica jest jednym z najciekawszych przykładów architektury wielkomiejskiej Łodzi. Wzniesiono ją w 1898 roku dla Izraela Sendrowicza za 42 700 rubli, pocho- dzących z pożyczki zaciągniętej w Towarzystwie Kredytowym m. Łodzi. Pierwotnie w tym miejscu znajdowały się dwa drewniane parterowe domy, z początko- wego okresu uprzemysłowienia miasta. Zgodnie z projektem znanego łódzkiego architekta Dawida Lande kamienica otrzy- mała fantazyjną eklektyczną formę, łączącą elementy zaczerp- nięte ze sztuki gotyku, renesansu, manieryzmu i baroku. By ożywić wysokie elewacje architekt wprowadził cztery pseudoryzality zwieńczone eklektycznymi szczy- tami oraz umieścił w narożniku poprowadzony od pierwszej kondygnacji aż po szczyt wykusz nakryty hełmem z niewielką latarnią. W zwieńczeniach ryzalitów środkowych znajdują się zegary słoneczne. Piękna kamienicy dodają elementy kamieniarki okołookiennej oraz liczne formy geometryczne, zoomorficzne i roślinne. Całość wieńczy wysoki mansardowy dach, zamknięty ażurową żelazną balustradą, nawiązujący do wzorców francuskich. W kamienicy miało swą siedzibę jedno z łódzkich Towarzystw Pożyczkowo- Oszczędnościowych. Sendrowicz posiadał także prywatną synagogę (dom modlitwy), mogącą pomieścić 30 osób. Zdewastowali ją hitlerowcy w listopadzie 1939 roku. K

13. 13 Piotrkowska 29 dawny Dom Bankowy Wilhelma Landaua zniesiono go w miejscu niewielkiego domu rozebranego w 1898 roku, wy- pełniając dużą narożną działkę u zbiegu ulicy Piotrkowskiej z ulicą Nowo- cegielnianą (ob. Więckowskiego). Powstał potężny czterokondygnacyjny dwuskrzydłowy gmach połączony półokrągłym narożnikiem zwieńczonym kopułą, będący realizacją projektu wziętego łódzkiego architekta Gustawa Lan- dau-Gutentegera. Prace budowlane prowadzone przez miejscową firmę „Olszer i Szczeciński” trwały od czerwca 1902 niespełna rok. Archi- tekt gustownie nałożył na neobarokową sylwetę modne ówcześnie detale secesyjne. Odnajdzie- my tutaj ornamenty roślinno-geometryczne, maski męskie i kobiece, lwie głowy. Detal secesyjny szczególnie ciekawie prezentuje się na kopule. W kamienicy mieściła się filia warszawskiego Banku „Wilhelm Landau”. Główna sala operacyjna i pomieszczenia pomocnicze znajdowały się na pierwszym piętrze. Wyższe kondygnacje zajmowały luksusowe mieszkania, zaś parter wypełniały eleganckie sklepy o dużych witrynach. Znajdował się tu między innymi magazyn jubilerski i skład zegarków Aarona Kantora o szerokim wyborze zegarków genewskich oraz biżuterii złotej, srebrnej, bry- lantów, obrączek, tabakierek i papierośnic. Był tutaj także skład galanterii metalowej Ludwika Heniga z wyrobami platerowymi, sztućcami, lustrami w ozdobnych ramach, kandelabrami i wazonami. W początku lat 50. XX wieku otworzono tu drugi w mieście Dom Handlowy „Delikatesy”. We wcześniej istniejącym tu domu w 1873 r. urodził się Tadeusz Miciński, pisarz i poeta Młodej Polski. W

14. 14 Piotrkowska 30/32 Pomnik „Twórcy Łodzi Przemysłowej” zieło autorstwa Marcela Szytenchelma, łódzkiego aktora dramatu i reżysera, dyrektora Studia Teatralnego „Słup”, jest elementem „Galerii Wielkich Łodzian”, prezentowanej w kilku miejscach na całej długości ul. Piotrkowskiej. Pomnik przedstawia łódzkich fabrykantów Karola Wilhelma Scheiblera, Izraela Poznańskiego i Henryka Grohmana (postać stojąca) finalizujących kolejny wielki łódzki interes. Wolne krzesła zachęcają przechodniów, by dołączyli się do owego przedsięwzięcia. Pomnik usytuowany D jest przed znanym w okresie PRL-u łódzkim Domem Handlowym „Magda”. Od 1907 roku istniał tutaj teatr iluzji „Urania” założony przez Teodora Junoda, ojca czołowego polskiego aktora okresu międzywojennego Eugeniusza Bodo. Widownia mogła pomieścić 350 widzów, którzy przychodzili tutaj na widowiska kabare- towe, a także seanse kinematograficzne. Po 1918 roku placówkę przekształcono w stałe kino.

15. 15 Piotrkowska 37 ‘Kamienica Szmulowicza” amienica jest budowlą secesyjną, która zwraca uwagę oszczędnością elementów dekoracyjnych. Wzniesiono ją w latach 1903-1904 według projektu Gustawa Landau-Gutentegera dla Jakuba Szmulowicza. W wystroju dominują motywy zgeometryzo- wane, podkreślające zarówno wertykalny jak i horyzontalny podział fasady. Charaktery- stycznym elementem sylwety jest wykusz, akcentujący środkową oś budowli. Zamyka go loggia przykryta baldachimem zwień- czonym smukłą, o miękkim łuku kopułą. Parter posiadał handlowy charakter, wyższe kondygnacje - typowo mieszkalny. Przed posesją stoi „Lampiarz” autorstwa łódzkiego artysty Marcela Szytenchelma. Upamiętnia on 100-lecie łódzkiej energetyki, które przypadało 18 września 2007 roku. Sto lat wcześniej w elek- trowni miejskiej przy ulicy Targowej 1/3 włą- czono pierwszy z dwóch turbozespołów o mocy około 1,3 MW. Pomnik przedstawia stylową latarnię oraz elektryka (lampiarza) stojącego na drabinie podpartej o słup. Obok leży torba, będąca zarazem siedziskiem-ławeczką. Pomnik stanął przed dawną witryną luksusowego sklepu „American Diamant Palace”, którą po raz pierwszy w Łodzi, wieczorem 7 maja 1906 roku, rozświetliło światło elektryczne. Dostarczono je kablem niskiego napięcia (120 woltów) z tak zwanego „Prowizorium I” umieszczonego w podziemiach „Grand Hotelu”. K

16. 16 Piotrkowska 43 „Kamienica Kohna” amienica jest prawdopodobnie pierwszą budowlą secesyjną miasta. Powsta- ła w latach 1901-1902 dla łódzkiego przemysłowca i finansisty Oskara Kohna, wieloletniego dyrektora produkcji i sprzedaży, a od 1912 głównego akcjonariusza i dyrektora generalnego Widzewskiej Manufaktury. Pierwotnie w miejscu tym istniał dom z lat 70. XIX wieku, w którym Kohn prowadził skład towarów wełnianych Towarzystwa Akcyjnego Juliusza Heinzla. W 1900 roku stał się głównym użytkownikiem posesji, formalnie należącej do małżeństwa Eisnerów i rozpoczął jej przebu- dowę według projektu wybitnego architekta Gustawa Landau-Gutentegera. Rok później fasada główna była ukończona. Znawcy sztuki uznali ją za jedno z najbardziej udanych dzieł secesyjnych w kraju. Świadczy o tym bogactwo form roślinnych kunsztownie nałożonych na jasne boniowane tło elewacji. Odnajdziemy K tutaj stylizowane kwiaty, dynamicznie wijące się łodygi, pęki liści, a nawet drzewa laurowe będące obramieniem okien i przejazdu bram- nego. Niezwykle imponujące jest zwieńczenie ryzalitu środkowego kamienicy z trójdzielnym oknem oplecionym bujną roślinnością, która znajduje ujście w kuli wieńczącej kopułę. W kamienicy mieściła się jedna z łódzkich instytucji finansowych Towarzystwo Wza- jemnego Kredytu, w podwórzu zaś prywatny dom modlitwy Eliakima Gliksmana i Jakuba Jankielewicza wzniesiony w 1899 roku. Mógł pomieścić 30 osób. Zniszczono go w czasie II wojny światowej.

17. 17 Piotrkowska 46 „ Dom Müllera” om ten powstał w drugiej połowie lat 60. XIX stulecia w stylu eklektycznym o przeważających motywach architektury neorenesansowej i klasycystycznej. Wtedy był własnością Józefa Rosenthala i W. Lande. W latach 80. właścicielem domu był Fryderyk Müller, który przeniósł tu w 1883 roku swoją aptekę z ulicy Piotrkowskiej 33. W kamienicy w latach 90. XIX wieku mieścił się duży skład fortepianów, pianin i melodyków oraz nut firmy „Gebethner i Wolff”, który miał wyłączne przedstawicielstwo niemieckiej firmy instrumentów Juliusa Blüthnera. Mieściła się tutaj także agentura warszawskiego Kuriera Codziennego, który od 1884 roku wydawał codzienną kronikę łódzką. Na łamach tej gazety w 1897 roku ukazało się pierwsze wydanie w odcinkach powieści „Ziemia Obiecana” późniejszego noblisty Władysława Stanisława Reymonta. To właśnie na zapleczu redakcji na małej, niewygodnej kanapie Reymont spędził kilka pierwszych dni po przyjeździe do Łodzi w kwietniu 1886 roku. Jak sam pisał, przybył, by „porobić studia odpowiednie, poznać świat i interesa” przed pisaniem owej powieści. Po- tem zamieszkał przy ulicy Wschodniej 50 u Juliusza Goźlińskiego, księgarza i kierowni- ka łódzkiego oddziału Księgarni Gebethnera i Wolffa. Pisarz często bywał w łódzkiej filii swego wydawcy, przekazywał do druku kolejne rozdziały oraz odbierał comiesięczną zaliczkę za książkę wynoszącą 50 rubli, co umożliwiało w tamtym czasie utrzymanie wielodzietnej rodziny. Pisarz pozostawał bez pieniędzy już w połowie miesiąca. D

18. 18 Piotrkowska 53 „Kamienica Konstadta” amienica powstała w 1885 roku w miejscu niewielkiego parterowego domu Fryderyka Emdego nabytego rok wcześniej przez Hermana Konstadta. Jest to jedna z najelegantszych kamienic miasta. Wzniesiona według projektu Juliusza Junga w stylu eklektycznym, nawiązuje do pełnego wdzięku renesansu francuskiego. Wyróż- niającym się elementem fasady jest ryzalit. Podtrzymują go dwaj Atlanci, górne partie zdobią kariatydy, wieńczy go wysoki cztero- boczny hełm. Właściciel w kamienicy umieścił siedzibę swojej firmy, która między innymi zajmowała się pośredniczeniem w handlu wyrobami pabianickiej firmy włókienniczej „Krusche i Ender”, co zapewniało mu wysokie dochody. Ponadto na parterze swe przedstawicielstwo miało moskiewskie Towarzystwo Handlu Herbatą K. i S. Popowych oraz sklep Petersburskiego Towarzystwa „Skorochód”, K oferujący 15 tysięcy par butów na każdą kieszeń i okazję. Konstadt dał się poznać łodzianom nie tylko jako finansista, ale i filantrop. Był fundatorem „Domu Ubogich” przy dzisiejszej ulicy Pomorskiej 54 oraz członkiem komitetu budowy synagogi „postępowej” i cerkwi pod wezwaniem świętego Aleksandra Newskiego. Po śmierci w 1895 roku utworzono tak zwany fundusz wieczysty i Fundację im. Hermana i Miny Konstadtów, której dziełem była budowa szpitala dla chorych tyfusowych w Radogosz- czu i Żydowskiej Męskiej Szkoły Powszechnej przy dzisiejszej ulicy Próchnika 42.

19. 19 Piotrkowska 67 dawny hotel „Victoria” oraz teatr „Victoria” 1876 roku na posesji, zakupionej rok wcześniej od Juliusza Kunit- zera, Wilhelm Kern wzniósł hotel, któremu nadano nazwę „Victoria”. Przez wiele lat posiadał on opinię najbardziej eleganckiego w mieście. Reklama umieszczona w codziennej prasie zapewniała: „Numery (pokoje hotelu) pięknie i z gustem umeblowane i urządzone z komfortem oraz wszelkimi tegoczesnemi wygodami dla przybywających gości”. Polecano także hotelową restaurację: „Kuchnia smaczna. Piwnica dobrze i starannie zaopatrzona we wszelkie napoje i najlepsze wina węgierskie i inne zagraniczne”. Rok po otworzeniu hotelu w głębi posesji Kern wybudował teatr, który nazwano także „Victoria”. Był to jednopiętrowy budynek kryty papą z 17 lożami. Inicjatorem jego powstania, a po roku współwłaścicie- lem był Józef Texel, znany aktor i śpiewak. Niebawem nadbudowano drugie piętro oraz dostawiono od frontu przybudówkę. Fasadę piętra ozdobiono pilastrami. Łącznie w teatrze utworzono 33 loże. Założono także „bufet ogrzewany żelaznym piecem z rurą” oraz oświetlenie gazowe. Występowały tu znane zespoły Puchniewskiego i Grabińskiego. W 1894 roku pokaz dawał nawet sztukmistrz prof. Popiel. Warto dodać, że na początku XX wieku dyrektorem teatru był Aleksander Zelwerowicz. Po spaleniu „Victorii” w 1909 roku urządzono tu tor wrotkowy „Victoria Sca- ting Palace”, a dwa lat później kino „Cassino” z widownią na 1000 osób oraz „samootwiera- jącymi” się fotelami. Dzisiaj tradycje rozrywki podtrzymuje kino „Polonia”. W

20. 20 Aleja Sławy zwana jest także przez łodzian Aleją Gwiazd nicjatorem jej powstania był znany i cenio- ny aktor Jan Machulski. Wzorowana na hollywoodzkiej „Walk of Fame” upamięt- nia polskich aktorów, reżyserów, scenografów i operatorów filmowych. Pierwszą gwiazdę poświęconą aktorowi Andrzejowi Sewerynowi odsłonięto w maju 1998 roku. Każda gwiazda z nazwiskiem uhonorowanego wykonana jest z mosiądzu i wmontowana w granitową tablicę. Obecnie jest ich 45. Aleja Sławy podkreśla filmowe tradycje miasta. W Łodzi znajduje się Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa Telewizyj- na i Teatralna im. Leona Schillera, kształcąca obecnie na Wydziałach: Aktorskim, Reżyser- skim, Operatorskim i Realizacji TV, Produkcji Filmowej i Telewizyjnej. Absolwentami tej legendarnej uczelni są między innymi: Roman Polański, Andrzej Wajda, Krzysztof Kieślowski, I Juliusz Machulski, Piotr Sobociński. Istnieje także Studio Se-ma-for Produkcja Filmowa, zajmujące się między innymi poklatkową animacją lalkową oraz Wytwórnia Filmów Oświatowych i Programów Edukacyjnych. Hale dawnej Wytwórni Filmów Fabularnych użytkuje TOYA STUDIOS. Pamiątki związane z polskim filmem prezentuje Muzeum Kinema- tografii. Warto także dodać, że w sąsiedztwie Alei Sławy przy ulicy Moniuszki 2 znajdowała się w okresie powojennym słynna kawiarnia „Honoratka”, będąca ulubionym miejscem spotkań przedstawicieli łódzkiego świata filmu.

21. 21 Piotrkowska 72 „Grand Hotel” rand Hotel nieprzerwanie od 1888 roku należy do najelegantszych w mieście. W końcu lat 60. XIX stulecia istniały tutaj dwa drewniane domy tkackie. W ich miejscu w 1872 roku ówczesny właściciel Edward Hentschel wybudował duży murowany dom oraz fabrykę wyrobów wełnianych. W połowie lat 70. XIX wieku posesję nabyli do spółki Ludwik Meyer, żonaty z córką Hentschla, Matyldą oraz Juliusz Kunitzer, szwagier Meyera. Spółka przetrwała zaledwie kilka lat, gdyż Kunitzer wycofał się z niej. Wtedy też Meyer postanowił przenieść zakłady na teren osady „Mania”, dotychczasowe zabudowania zaadoptował zaś na cele hotelowe. W 1888 roku na gości czekało 50 nowocześnie wyposażo- nych oświetlanych gazowo pokoi z urządzenia- mi sanitarnymi (przenośne umywalki). Nocleg w tym czasie kosztował od 1 do 3 rubli. Hotel w latach 1912-13 gruntownie przebudowywa- no podnosząc standard wnętrz. W 1913 roku „Grand” miał 150 pokoi i kilka apartamentów wyposażonych w oświetlenie elektryczne, telefon, umywalki z cieplą i zimną wodą. W 27 pokojach urządzono nawet łazienki. We wnętrzu zainstalowano windy i wentylację. Obecne były także sklepy, zakład fryzjer- ski, czytelnia czasopism oraz kinematograf. Powszechny zachwyt gości wywoływały sale „Malinowa” i „Złota”. Restauracja i kawiarnia wiedeńska należały do najwykwintniejszych w mieście. W urokliwym ogrodzie odbywały się występy muzyczne o lekkim repertuarze. G

22. 22 Piotrkowska 74 dawny pałac Geyerów pałac Geyerów był reprezentacyjnym gmachem Towarzystwa Akcyjnego Ludwika Geyera. Wzniesiony w 1884 roku w najbardziej ruchliwym punkcie miasta, podnosił prestiż rodzinnego przedsiębior- stwa. Budowla architektonicznie nawiązuje do pełnych wdzięku form dojrzałego renesansu włoskiego, obfitującego w detal kamieniarski, szczególnie bogato występujący w narożniku spiętym wspaniałą podtrzymywaną przez kariatydy wieżą zwieńczoną hełmem. Autorem projektu był pochodzący ze Stuttgartu Juliusz Jung. Parter zajmował główny skład towarów geyerowskich, a także prowadzone przez Antoniego Stępkowskiego „delikatesy” z bogatym asortymentem luksusowych towarów oraz restauracja „o smacznej kuchni i szerokim wyborze trunków”. Skrzydło boczne użytkował Łódzki Bank Kupiecki. Na piętrze Geyerowie urządzili salę wystawienniczą, w której mogli P prezentować swój dorobek młodzi zdolni artyści, których nie zawsze było stać na zorga- nizowanie wernisażu. Warto także wspomnieć, że dawny kantor kilkakrotnie wykorzystano jako scenografię w polskich filmach. Jednym z nich jest „Kariera Nikodema Dyzmy” z Romanem Wilhelmim w roli tytułowej. Bogate ozdobne wejście posłużyło filmowcom jako wejście do Banku Zbożowego, którego prezesem był Dyzma.

23. 23 Piotrkowska 76 dawna Cukiernia Roszkowskiego ukiernia Roszkowskiego należała do najbardziej znanych lokali kawiarnia- nych miasta na przełomie XIX i XX wieku. Założył ją w 1883 roku cukiernik francuskiego pochodzenia o nazwisku Reymond, a na początku lat 90. XIX wieku odstąpił Alek- sandrowi Roszkowskiemu, spokrewnionemu z rodziną Geyerów. Nowy właściciel rozbudo- wał lokal, nadając mu prawdziwie europejski charakter. Parter zajmował olbrzymi salon z bufetem, piętro zaś 5 pokoi ozdobionych czerwonymi, wyzłoconymi tapetami o secesyjnych motywach. Na ścianach wisiały karykatury znanych łódzkich osobistości. Urządzono także pokój szachowy, bilardowy oraz czytelnię bieżących czasopism, zarówno krajowych jak i zagranicznych. Gościła tu cała „śmietanka towarzyska” Łodzi, spotykając się w swoistych „kącikach branżowych”. Swoje stoliki mieli fabrykanci, lekarze, adwokaci, inżynierowie, dziennikarze i aktorzy. Bywał tutaj poeta i satyryk Artur Glisczyński oraz późniejszy noblista Władysław Stanisław Reymont, aktorzy Józef Texel i Aleksander Zelwerowicz. U „Roszka” można było skosztować między innymi „bab petinetowych, parzonych i piaskowych, placków, tortów, ciastek desero- wych, czekoladek „Palermo”, owoców w konserwie, lodów, kremów” i innych smako- łyków oraz wypić kawę, herbatę, a nawet likier. W kamienicy mieścił się także sklep Weikerta i Drechslera z żelaznymi łóżkami, welocypedami, wózkami dziecięcymi, łyżwami i sankami. C

24. 24 Piotrkowska 77 dawny Dom Bankowy Maksymiliana Goldfedera om Bankowy Maksymiliana Goldfe- dera jest kolejnym reprezentacyjnym gmachem ulicy Piotrkowskiej, przedsta- wiającym styl neorenesansowy, nawiązujący do doskonałych włoskich wzorców. Cechuje go harmonijna, pełna wdzięku fasada o bogatym detalu architektonicznym, szczególnie widocznym w obramieniu okien pierwszego piętra opasanych kolumnami i zwieńczonych półowalnymi frontonami z motywem konchy (muszli). Godny uwagi jest także fryz, przedsta- wiający kwiatowe girlandy unoszone przez put- ta. Dom został wzniesiony w latach 1891-1892 z inicjatywy bankiera Maksymiliana Goldfede- ra, w miejscu parterowego tkackiego domu. Autorem projektu był prawdopodobnie czoło- D wy łódzki architekt Hilary Majewski. Na parterze umieszczono salę operacyjną banku, piętro zaś pełniło funkcje mieszkalne i reprezentacyjne. Dodatkowo w podwórzu zostały wybudowane dwie oficyny pełniące również funkcje mieszkalne. Bank uległ likwidacji po śmierci właściciela na początku lat 20. XX wieku. Wystawioną na licytację w 1930 roku posesję kupiła dyrekcja Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolei Dojazdowych. Po II wojnie światowej stała się ona siedzibą MPK, które użytkowało obiekt do końca lat 80. XX wieku. Od ponad pół wieku działa tu także klub studencki „Siódemki”.

25. 25 Piotrkowska 78 dom lat dziecięcych Artura Rubinsteina om lat dziecięcych Artura Rubinsteina jest przykładem kamienicy eklektycznej o cechach neorenesanso- wych z ryzalitem w części środkowej i bonio- wanych narożach. Wzniesiono go w 1880 roku prawdopodobnie według projektu Hilarego Majewskiego. Pierwszymi właścicielami kamienicy byli Teodor Jeziorski, a po nim warszawski finansista Hipolit Wawelberg. Na przełomie XIX i XX wieku w posesji znajdowała się fabryka kortów i sukna Hugona Wulfsohna. Od 1887 roku kilka pierwszych lat swego życia spędził tu Artur Rubinstein - światowej sławy pianista, Honorowy Obywatel m. Łodzi, „wielki ambasador” Polski i Łodzi na świecie. Rodzice przyszłego wirtuoza przeprowadzili się tutaj, gdy ten był jeszcze niemowlęciem. Muzyk uro- dził się 28 stycznia 1887 roku w jednym z domów przy ulicy Południowej (dzisiejsza ul. Rewolucji 1905 roku). Dzisiaj pamięć o Rubinsteinie w rodzinnym mieście jest wciąż żywa. W Muzeum Miasta Łodzi znajduje się Galeria Muzyki im. Artura Rubinsteina, jedyna w świecie stała wystawa pamiątek po tym wybitnym człowieku; Filharmonia Łódzka oraz jeden z pasażów miejskich noszą imię artysty podobnie jak Międzynarodowa Fundacja Muzyczna, która jest organizatorem Między- narodowego Festiwalu Muzycznego im. Artura Rubinsteina w Łodzi. Przed domem artysty usytuowany jest „Fortepian Rubinsteina” - pomnik-ławeczka „Galerii Wielkich Łodzian” autorstwa Marcela Szytenchelma. D

26. 26 Piotrkowska 86 Kamienica „Pod Gutenbergiem” amienica „Pod Gutenbergiem” nazwana tak ze względu na umieszczoną w niszy wykusza rzeźbę, przedstawiającą twórcę druku Jana Gutenberga. Jest ona doskonałym przykładem architektury wielkomiejskiej końca XIX stulecia o bogato ornamentowanej fasadzie, nawiązującej do sztuki gotyku, renesansu i manieryzmu. Wykorzystano tutaj między innymi motyw liści i kwiatów. W medalionach poniżej okien najwyższej kondygnacji umieszczono także wizerunki mistrzów drukarstwa. Kamienica powstała w miejscu dawnego domu Filipa Lisnera w latach 1896-1897 dla Jana Pe- tersilge - litografa, drukarza i wydawcy pierwszej łódzkiej gazety „Lodzer Anzeiger - Łódzkie Ogłoszenia”. To dwujęzyczne pismo polsko-niemieckie ukazało się po raz pierwszy 2 grudnia 1863 roku. Wychodziło dwa razy w tygodniu. Na 4 stronicach drukowano rozporządzenia władz i ogłoszenia prywatne. Początkowo drukarnia, litografia i redakcja mieściła się przy ulicy Konstantynowskiej 28 (obecnie ul. K Legionów). W 1865 roku powiększono objętość pisma i przekształcono je w niemieckojęzyczny „Lodzer Zeitung”, wychodzący 3 razy w tygodniu, a od 1879 roku 6 razy w tygodniu. Poza dotychczasowymi działami w nowym piśmie umieszczono wiadomości lokalne, omówienia spraw związanych z przemysłem i polityką oraz przedruki z gazet warszawskich. Drukar- nia i redakcja „Lodzer Zeitung” od 1897 roku usytuowane były w głębi posesji. Na parterze kamienicy mieściła się restauracja „Louvre”, którą często odwiedzał Julian Tuwim.

27. 27 Piotrkowska 87 „Kamienica Balle” amienica Balle została wzniesiona w 1892 roku dla właściciela łódzkiej firmy projektowo-budowlanej Alojzego Balle. Jest ona przykładem typowej kamienicy wielkomiejskiej schyłku XIX stulecia. Otrzymała neorenesansową formę spiętą ryzalitami o bo- niowanych narożach. Parter i pierwsze piętro miało pierwotnie charakter handlowy, wyższe kondygnacje typowo mieszkalny. W 1948 roku z inicjatywy władz państwa urządzono tutaj największy w kraju wielobranżowy włókien- niczy „sklep wzorcowy nr 15 branży Centrali Tekstylnej”, zwany Domem Włókienniczym. Dzisiaj mieści się tutaj Centrum Informacji Turystycznej oraz Biuro Promocji, Turysty- ki i Współpracy z Zagranicą Urzędu Miasta Łodzi. Jest tu także „Galeria 87” Urzędu Miasta Łodzi, której przeznaczeniem jest prezentacja dzieł łódzkich artystów, jak również twórców pochodzących z miast partnerskich Łodzi. Przed kamienicą usytuowany jest wyjątkowy pomnik, przedstawiający kultowego bohatera polskiej bajki dla dzieci „Misia Uszatka”. To pierwsza z cyklu małych figur, nawiązujących tematycznie do dzieł Studia Małych Form Filmowych Se-Ma-For. Pomnik jest elementem powstającego szlaku turystycznego dla naj- młodszych - Łódź Bajkowa, który łączy miejsca związane z łódzką kinematografią, rozrywką i edukacją. Metrowej wysokości miś jest w całości wykonany z brązu. Został zaprojek- towany przez łódzkich artystów: Magdalenę Walczak i Marcina Mielczarka zgodnie z wizerunkiem wymyślonym przez pisarza Czesława Janczarskiego oraz ilustratora Zbigniewa Rychlickiego. K

28. 28 Piotrkowska 98 dawny Dom Handlowy Emila Schmechela om Handlowy Emila Schmechela był pierwszym z prawdziwego zdarzenia magazynem konfekcyjnym w mieście. Wyróżniały go duże eleganckie przeszklone witryny oraz oryginalna architektura o nurcie modernistycznym. Ponad miękkimi łukami okien narożnej wieży w kartuszu widnieje data 1892. Przypomina ona o momencie założenia pierwszego sklepu przez Emila Schmechela w nieistniejącym dzisiaj murowanym krytym dachówką domu z lat 30. XIX wieku. Dzisiejszy gmach powstawał w latach 1906-1911. Dom Handlowy Schmechela prowadził sprzedaż towarów „na każdą kieszeń”. Można było tu kupić eleganckie płaszcze, garnitury, kostiumy dla pań, a nawet luksusową bieliznę. W 1961 D roku urządzono tutaj Dom Obuwniczy - Pań- stwowy Dom Towarowy, od którego gmach zaczęto nazywać „Domem Buta”. Pierwotnie, w pierwszej połowie XIX stulecia działał tu jeden z pierwszych łódzkich szynków. Prowa- dził go Jan Bogumił Wustman. W 1845 roku władze miasta przydzieliły posesję Augustowi Potempie - lekarzowi i ordynatorowi szpitala miejskiego świętego Aleksandra. Około 1849 roku przeniesiono tutaj aptekę Ignacego Kieszczyńskiego (jedną z czterech działają- cych ówcześnie w mieście). Aptekarz urządził w podwórzu laboratorium, w którym wytwa- rzano leki dla miejskiego szpitala. Kolejnymi właścicielami apteki byli Juliusz Knoll i Marceli Kuźmicki, który w latach 1870-75 przeniósł ją na Piotrkowską 95.

29. 29 Piotrkowska 100 dawny Dom Zgromadzenia Majstrów Tkackich om Zgromadzenia Majstrów Tkackich obecną formę otrzymał w 1911 roku. Pierwotnie był to parterowy murowany dom kryty dachówką o naczółkowym dachu. Służył jako miejsce zebrań majstrów tkackich, członków najważniejszego w mieście cechu zawodowego. Wzniesiono go 1839 roku według projektu Ludwika Bethiera. W części centralnej domu od ulicy Piotrkowskiej znajdowało się wejście główne z czerwonymi drzwiami, ujęte dwoma pilastrami podpierającymi trójkątny fronton. Na tę ulicę wychodziło pierwotnie także 6 okien z czerwonymi okiennicami. Z czasem, z jednego z nich uczyniono drzwi, prowadzące do szynku. Dom ten był dumą wszystkich łódzkich tkaczy. We wnętrzu urządzona była duża sala zebrań oraz kilka mniejszych przeznaczonych między innymi na archiwum oraz dla administratora budynku, a także na izbę medyczną dla chorych tkaczy. Podwórze zajmowały budynki gospodarcze oraz od strony ulicy Dzikiej (obecnie Sienkie- wicza) ogród z kręgielnią. W szynku urządzano tak zwane bale obywatelskie, a członkowie cechu organizowali również uroczystości rodzinne. Był tutaj także Teatr Mechaniczny Fryderyka Siegmana, prezentujący marionetki grające na gitarze przy dźwiękach kataryn- ki. W nowym gmachu ciągnącym się także wzdłuż ul. Tuwima w 1911 roku otworzono nowoczesne kino „Luna” „ogrzewane parą oraz oświetlane elektrycznie”. W latach 1912-1913 mieściła się tu także redakcja niemieckiego pisma „Lodzer Rundschau”. D

30. 30 Piotrkowska 100a dawny Dom Handlowy „Schmechel i Rosner” om Handlowy „Schmechel i Rosner” powstał w 1909 roku na części posesji wydzierżawionej od Zgromadzenia Majstrów Tkackich przez firmę handlową Hugona Schmechela i Juliusza Rosnera. Pier- wotnie w tym miejscu znajdowała się siedziba zgromadzenia, wybudowana w 1839 roku. Nowy gmach był najelegantszym domem konfekcyjnym w mieście, oferującym ekskluzywną odzież dla pań i panów. Jest to także doskonały przykład architektury secesyjnej o bogatym detalu dekoratorskim. W wystroju fasady dominuje potężne okno, o miękkim koszo- wym łuku, wypełnione pierwotnie belgijskimi lustrzanymi szybami. Oplata je sztukateria o motywie wijącej się roślinności. Podobna dekoracja zdobi najwyższe piętro budynku, gdzie umieszczone jest także godło kupców – „ka- duceusz” symbol boga handlu Hermesa, czyli skrzydlata laska opleciona wężami. W 1926 roku dzierżawcą domu został Wawrzyniec Gerbich, który dwa lata później we wnętrzach D urządził ekskluzywną cukiernię - kawiarnię o nazwie „Esplanada”, znaną z wybornych wypieków własnej produkcji. W 1948 roku nowym dzierżawcą posesji została Powszechna Spółdzielnia Spożywców, która umieściła tutaj sklep konfekcyjny. W końcu lat 90. ubiegłego stulecia obiekt poddano gruntownej renowacji, z przeznaczeniem na lokal gastronomiczny nawiązujący do tradycji tego miejsca.

31. 31 Piotrkowska 104 „Pałac Juliusza Heinzla” ałac Juliusza Heinzla był pierwszą wy- stawną rezydencją fabrykancką wzniesio- ną przy ulicy Piotrkowskiej. Właścicie- lem jej był łódzki „Król wełny” Juliusz Heinzel baron von Hohenfels, jeden z największych wytwórców wyrobów wełnianych w Królestwie Polskim. Pałac wzniesiono w 1880 roku według projektu Ottona Gehliga, w stylu nawiązującym do włoskiego renesansu. Pełna dostojeństwa siedmioosiowa budowla otrzymała bogaty wy- strój dekoracyjny. Część parterowa boniowana i rustykowana podtrzymuje wyższą kondygna- cję spiętą dwoma wykuszami zwieńczonymi balkonami o ozdobnych balustradach. Między nimi znajduje się 5 okien opiętych kolumnami, podtrzymującymi trójkątne tympanony. Poddasze opasane jest fryzem z reliefami przedstawiającymi symbole handlu i przemy- słu. Budynek wieńczy attyka z umieszczoną w części centralnej rzeźbą, przedstawiającą upersonifikowaną Wolność, Przemysł i Handel. Pałac łączył funkcje komercyjną, reprezenta- cyjną i mieszkalną. W głębi posesji znajdowało się rodzinne przedsiębiorstwo. Wyroby Heinzla otrzymywały wyróżnienia na Międzynarodo- wych Wystawach Przemysłowych w Amsterda- mie, Paryżu i Neapolu. Dzisiaj gospodarzami obiektu są Urząd Miasta Łodzi oraz Łódzki Urząd Wojewódzki. Warto także dodać, że na przełomie lat 30. i 40. XIX stulecia we wcześniej istniejącym tutaj domu mieszkał Jan Kiesewet- ter, jeden z nielicznych w mieście mechaników maszyn. Przed posesją stoi pomnik „Ławeczka Tuwima” autorstwa Wojciecha Gryniewicza. Przyjął się zwyczaj potarcia nosa poety w celu zapewnienia sobie szczęścia. P

32. 32 Piotrkowska 107 „Kamienica Bahariera” amienica jest jedną z najelegantszych budowli centrum miasta. Wzniesiono ją w 1881 roku, a następnie rozbudo- wano w latach 1895 - 1897, dodając najwyższą kondygnację oraz bogatą ornamentykę. Pośród wytwornych dekoracji empirowych znajdują się między innymi orły z rozpostartymi skrzydła- mi, maszkarony, warkocze z liści laurowych, wieńce ze wstęgami, pochodnie oraz festony, czyli wieńce z roślin swobodnie zwieszających się z dwóch punktów zaczepienia. Właści- cielami kamienicy byli Salomon Baharier, a następnie Henryk Sachs. We wcześniej istnie- jącym tutaj domu pomieszczenie wynajmował majster farbiarski Adolf Abram Likiernik, jeden z pierwszych Żydów, który uzyskał od Franciszka Potockiego - warszawskiego guber- natora cywilnego, zezwolenie na zamieszkanie w centrum miasta. Był to wyjątek, gdyż od 1822 roku przez 40 lat obowiązywał w Królestwie Polskim przepis nakazujący osiedlanie staro- K zakonnym na terenie wydzielonych rewirów. Tutaj na początku XX wieku przeniosła swój sklep firma „Ludwik Spiess i Syn”, która specja- lizowała się między innymi w sprzedaży „oliwy nicejskiej, perfum francuskich, „benzyny do plam i palenia, ultramaryny do bielizny oraz Restitutions – fluidu dla koni”. W 1902 roku w wytwornych wnętrzach kamienicy Salon Ar- tystyczny urządził wystawę dzieł sztuki „jakiej Łódź dotąd w tej skali nie miała”. Pokazywano płótna pędzla Matejki, Gersona, Fałata i Cheł- mońskiego.

33. 33 Piotrkowska 110-112 Pasaż Schillera asaż Schillera jest jedną z bardziej znanych uliczek miasta. Często odbywają się tutaj imprezy muzyczne i kulturalne. Aleja nosi imię wybitnego człowieka teatru Leona Schillera (1887-1954) reżysera teatralnego oraz krytyka i teoretyka teatru, od 1955 roku patrona łódzkiej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej. Schiller w latach 1946-1949 był jej rektorem (wówczas Państwowa Szkoła Teatralna). Po II wojnie światowej był dyrektorem łódzkich teatrów: Teatru Jaracza i Teatru Powszechnego. Tam wystawiał swoje wielkie dzieła sceniczne. Był także redaktorem naczelnym pism: „Łódź Teatralna”, „Teatr” oraz „Pamiętnik Teatral- ny”. Postać Schillera upamiętnia 3-metrowej wysokości pomnik, przedstawiający Mistrza, autorstwa artysty rzeźbiarza Antoniego Biłasa. Monument odsłonięto 27 marca 1982 roku z okazji Międzynarodowego Dnia Teatru. W XIX stuleciu w miejscu pasażu były dwie posesje. Pod numerem 110 znajdowała się apre- tura wyrobów wełnianych Ludwika Nippego, zaś pod numerem 112 - niewielka fabryka Fryderyka Sznelkego, a następnie Franciszka Fischera. Jeszcze w 1937 roku istniały tutaj dwa parterowe drewniane domy z początkowego okresu uprzemysłowienia miasta. P

34. 34 Piotrkowska 128 „Kamienica Schichtów” amienica Schichtów wyraźnie wyróż- nia się spośród sąsiedniej zabudowy. Górując nad okolicą, podkreślała prestiż jej właścicieli. Wzniesiono ją w 1904 roku dla małżeństwa Alwiny i Gustava Schichtów według projektu wziętego łódzkiego architekta Gustawa Landau-Gutentegera. Potężną trzypiętrową kamienicę „ubrano” w modny ówcześnie secesyjny kostium. Wykorzystanie przez architekta narzędzi takich jak: niewielka asymetria w części parterowej, kontrastujące tynki, miękkie łuki okien, linie faliste smukłe, ale zarazem dynamiczne, motywy geometryczne, roślinne (słoneczniki, magnolie, liście laurowe) i zwierzęce (głowy lwów), maski kobiety - bogini i satyry wieńczące trójdziel- ne okna lukarn szczytowych w dachu, czyni z niej wzorcowy przykład wczesnej secesji wiedeńskiej w łódzkiej architekturze. Parter K posiadał charakter typowo handlowy, wyższe kondygnacje mieszkalny. W kamienicy miał pracownię i mieszkanie jej twórca Gustaw Lan- dau-Gutenteger. Schichtowie mieszkali tutaj do końca II wojny światowej, po czym wyjechali do Niemiec. W sąsiedztwie posesji od strony ulicy Nawrot w 1841 roku zbudowano pierwszą publiczną studnię z żurawiem i drewnianym wiadrem ufundowaną przez osobę prywatną.

35. 35 Piotrkowska 137/139 „Pałac Juliusza Kindermanna” ałac Juliusza Kindermanna jest kolejną wytworną rezydencją fabrykancką Łodzi. Wzniesiono go w latach 1907-1909 roku według projektu wiedeńskiego architekta Karla Seidla. Pałac otrzymał wspaniałą neorenesan- sową bryłę wzorowaną między innymi na re- zydencjach florenckich. Unikalnym elementem fasady jest mozaika, której twórcą był malarz wiedeński Jan Schram, a realizacją projektu zajęła się pracownia Antonio Salviatiego z We- necji. Dzieło to przedstawia handel bawełną. Widoczna na nim jedna z postaci (druga z prawej strony) to właściciel pałacu Juliusz Robert Kindermann, założyciel dużego przedsiębior- stwa wyrobów bawełnianych przy ul. Łąkowej 23/25, członek wielu organizacji miejskich, między innymi Łódzkiej Ochotniczej Straży Ogniowej, Rady Opiekuńczej Szpitala Anny Marii (dzisiaj dr Janusza Korczaka), Łódzkiego Towarzystwa Muzycznego. Nim powstał pałac znajdowały się tu dwa drewniane domy tkackie, w których urządzono biura oraz skład goto- wych wyrobów Kindermannów. Pierwotnie w 1842 roku istniał tutaj sklep Alojzego Kobera o nazwie „Szynk soli”. Kupiec prowadził także handel towarami korzennymi. Przed pałacem usytuowany jest „Kufer Reymonta” kolejny pomnik „Galerii Wielkich Łodzian” autorstwa Marcela Szytenchelma, przedstawiający siedzą- cego na kufrze podróżnym noblistę Władysła- wa Stanisława Reymonta, czyniącego zapiski z niewielkim notatniku. P

36. 36 Piotrkowska 143 „Kamienica firmy Krusche i Ender” amienica firmy Krusche i Ender została wzniesiona w latach 1898-1899, jako reprezentacyjny gmach przedstawicielstwa największej pabianickiej spółki „Kru- sche i Ender”, specjalizującej się w produkcji wyrobów bawełnianych. Autorem projektu architektonicznego był Dawid Lande. Pierwot- nie stanowiła budowlę dwupiętrową, a wyższe kondygnacje nadbudowano dopiero w dwu- dziestoleciu międzywojennym. Architekt, by ożywić wysoką smukłą fasadę, z jednej jej strony umieścił strzelisty szczyt z zegarem sło- necznym, z drugiej zaś 3-kondygnacyjny wykusz, pierwotnie nakryty iglicowym hełmem. Fasada kamienicy, co jest rzadkością w naszym kraju, pokryta jest polichromią przedstawiającą baśniowe smoki, piękne kwiaty i wijące się ło- dygi roślin. Pabianicką firmę założył przybyły z Saksonii Bogumił Krusche w 1826 roku. Pierwotnie był to niewielki zakład sukienniczy. Po zainstalowaniu w przedsiębiorstwie 1850 roku maszyny parowej oraz krosien mecha- nicznych produkcja firmy wzrosła kilkakrotnie. Jakość towarów Kruschego wielokrotnie była nagradzana - między innymi w 1857 roku w Warszawie srebrnym medalem za „tkaniny wełniane, bawełniane i mieszane z jedwabiem, gładkie i drukowane”. W 1851 roku nowym właścicielem został syn Bogumiła - Beniamin. W 1858 roku pracę w fabryce otrzymał Karol K Ender, absolwent technicznej szkoły zawodowej w Chemnitz. Ten niezwykle ambitny człowiek w krótkim czasie został dyrektorem, następ- nie zięciem Beniamina Kruschego, a wreszcie i współwłaścicielem przedsiębiorstwa. Warto dodać, że w 1873 roku zakłady rozrosły się o przędzalnię odpadków bawełnianych, w któ- rej zaczęto wytwarzać barchany, nieznane do- tychczas ani w Królestwie Polskim, ani w Rosji. W 1899 roku firmę przekształcono w Towarzy- stwo Akcyjne Fabryk Wyrobów Bawełnianych „Krusche i Ender”.

37. 37 Piotrkowska 151 „Pałac Gustawa Kindermanna” ałac Gustawa Kindermanna jest kolejnym przykładem śródmiejskiej fabrykanckiej rezydencji. Wzniesiono ją w latach 1910- 1911 prawdopodobnie według projektu Karla Seidla z Wiednia, o czym może pośrednio świadczyć podobieństwo do innego dzieła tego architekta - pałacu przy ulicy Piotrkowskiej 137/139. Rezydencja otrzymała formę neore- nesansową, opartą na doskonałych florenckich wzorcach uzupełnioną elementami neoromań- skimi. Architekt w części centralnej fasady umieścił wykusz nakryty niewielkim tarasem, co spowodowało ożywienie monumentalnej bryły pałacu. Rzadkością dekoracyjną było także oblicowanie piaskowcem najniższej kondygnacji. Właścicielem rezydencji był Gustaw Adolf Kindermann, brat Juliusza Ro- berta Kindermanna. Rodzina Kindermannów posiadała duże zakłady wyrobów wełnianych przy ulicy świętego Andrzeja 63 (obecnie Andrzeja Struga), specjalizujące się między innymi w produkcji eleganckich chust. Po 1905 roku Gustaw Adolf, jako najstarszy z 13-ścior- ga rodzeństwa, został jednym z głównych członków zarządu firmy. W pierwszej połowie XIX stulecia znajdował się tutaj parterowy dom farbiarza Bogumiła Berendta, w którym mieściła się szkoła Jana Franka, ówcześnie jedna z dwóch prywatnych szkół elementarnych w Łodzi. W 1843 roku uczęszczało do niej 80 uczniów, pochodzących z zamożnych rodzin. W tym czasie roczne czesne wynosiło 155 rubli, co było niemałą sumą. P

38. 38 Piotrkowska 152 „Kamienica Bechtolda” amienica powstała przed wybuchem I wojny światowej prawdopodobnie według projektu architekta Wolfa Sze- reszewskiego dla Ryszarda Bechtolda. Inwestor na budowę kolejnej reprezentacyjnej kamienicy wielkomiejskiej otrzymał pożyczkę w Towarzy- stwie Kredytowym m. Łodzi na sumę 145 tysię- cy rubli. 5-cio kondygnacyjna fasada otrzymała eklektyczny kostium spięty dwoma bocznymi jednoosiowymi wykuszami. Ścianę północną kamienicy zdobi największe w Europie graffiti- mural o wymiarach 30 m. długości i 20 m. wysokości, zajmujące 960 metrów kwadratowych. Stworzone zostało jesienią 2001 roku przez członków grupy „Design Futura”, którzy zużyli około 2000 puszek farby. Monu- mentalne malowidło przedstawia charakterystyczne akcenty miasta. Łódź z herbem unoszoną przez wysoką falę z kostki brukowej oraz zabytki Placu Wolności czyli dawnego Rynku Nowego Miasta: ratusz, świątynię pod wezwaniem Zesłania Ducha Świętego, pomnik Tadeusza Kościuszki, a także zabytkowy tramwaj. Mural łączy tradycję i nowoczesność. Przed kamienicą znajduje się „Fotel Jaracza”- kolejny pomnik - ławeczka „Galerii Wielkich Łodzian” autorstwa Marcela Szytenchelma i Jerzego Sobocińskiego. Pomnik przedstawia postać wybitnego aktora teatralnego i filmowego okresu K międzywojennego Stefana Jaracza, wygod- nie zasiadającego w jednym z czterech foteli teatralnych.

39. 39 Piotrkowska 175 dawny Instytut Leczenia Radem nstytut Leczenia Radem był pierwszą tego typu placówką na ziemiach polskich. Powstał w 1927 roku z inicjatywy Łódzkiego Towarzystwa Zwalczania Raka przy czynnym poparciu Wydziału Zdrowia Publicznego łódzkiego Magistratu. Siedzi- ba Instytutu mieściła się w oficynie w głębi posesji. Pierwszym kierownikiem placówki został doktor Józef Marzyński. Do głównych zadań Instytutu należało prowadzenie badań przesiewowych w celu wykrycia nowotworów, a następnie kierowanie chorych na terapię. Zapleczem klinicznym Instytutu był szpital św. Józefa przy ul. Drewnowskiej 75, z pierwszym w Polsce oddziałem dla chorych na nowotwór, a następnie od 1936 roku Szpital „Betleem” przy ul. Podleśnej 15. Terapia prowadzona była przy użyciu 250 mg radu zakupionego za grani- cą dla potrzeb Instytutu. Należy podkreślić, że w okresie międzywojennym Łódź była drugim na ziemiach polskich po Warszawie ośrodkiem polskiej myśli onkologicznej. Poświadczają to wspominane unikalne w skali kraju rozwiąza- nia organizacyjne, a także istnienie już od 1917 roku przy szpitalu miejskim świętego Aleksan- dra pierwszej Przychodni dla Chorym na Guzy oraz utworzenie w 1926 roku przy Wydziale Zdrowia Publicznego łódzkiego Magistratu pierwszej w kraju Sekcji do Walki z Rakiem, koordynującej działania powyższych instytucji. Z inicjatywy Sekcji założono wkrótce także drugą Przychodnię dla Chorych na Raka przy ul. Gdańskiej 83. I

40. 40 Piotrkowska 175a-177 dawny „Zajazd Paradyż” ajazd Paradyż był jednym z głównych miejsc rozrywki i wypoczynku łodzian w XIX wieku. Zajmował część frontową obszernej działki, sięgającej aż do ul. Wól- czańskiej. Po jego wyburzeniu w 1972 roku wzniesiono na tym miejscu obecny budynek mieszkalny. Właścicielem kompleksu zajezdnego, wybudowanego w latach 1827- 1829 był Jan Adamowski. Zajazd był budowlą murowaną, parterową, krytą dachówką, z 11 izbami. W podwórzu znajdowały się stajnia, piwnica na wino i kręgielnia. W głębi posesji, wykorzystując relikt dawnego lasu miejskiego utworzono „Łódzki Raj” - wspaniały ogród spacerowy w stylu angielskim wysadzony drzewami owocowymi z drewnianą altaną dla gości. W połowie 1834 roku „Paradyż” prze- szedł w ręce Henrietty Hentschlowej, która po wyjściu za mąż za Michała Kunkla przekazała mężowi prowadzenie interesu. Nowy gospo- darz unowocześnił zajazd oraz uporządkował ogród, w którym urządził wyborną restaurację, Z słynącą ze smacznych potraw. Łodzianie chęt- nie organizowali tutaj uroczystości rodzinne. Kolejny właściciel August Hentschel, pasierb Kunkla, wybudował w ogrodzie drewniany teatr. W sierpniu 1867 roku miał wystąpić tutaj w roli „Otella” Ira Aldridge, światowej sławy murzyński aktor-tragik. Niestety do spektaklu nie doszło, gdyż mistrz 7 sierpnia 1867 roku, w jednym z pokoi hotelowych nieoczekiwa- nie zmarł na chorobę płuc. W „Paradyżu” organizowano pokazy iluzjonistów, spektakle muzyczne oraz cieszące się dużym powodze- niem zabawy połączone z występami artystów na scenie.

41. 41 Piotrkowska 179 Pałac Ewalda Kerna ałac Ewalda Kerna jest przykładem eleganckiej śródmiejskiej rezydencji fabrykanckiej końca XIX wieku. Wznie- siono go w latach 1896-1898 według projektu znanego łódzkiego architekta Franciszka Chełmińskiego dla właściciela fabryki me- chanicznych krosien i odlewni żelaza. Pałac otrzymał pełną wdzięku i harmonii fasadę o neorenesansowo-empirowej formie, bogatej w detal zdobniczy. W części parterowej, opartej na cokole oblicowanym zielonym granitem, półkoliście zamknięte okna wieńczy festonowa dekoracja, przypominająca upiętą tkaninę. Kondygnacje oddziela meander, czyli ornament ciągły, utworzony z jednej linii załamującej się wielokrotnie pod kątem prostym. Okna pierwszego piętra opięte lizenami, zwieńczone są trójkątnymi tympanonami z akroteria- mi w formie muszli. Zdobią je także festony o motywie wstęg i wieńce. Powyżej biegnie fryz z płaskorzeźbionym ornamentem roślinnym oraz gzyms z kymationem jońskim. Dach zamyka attyka w formie balustrady spiętej dwoma wieżyczkami, poprzeplatanej dekoracjami z atrybutami przemysłu i handlu. W wyniku kłopotów finansowych Ewald Kern sprzedał pałac na licytacji w 1903 roku. Od tamtej pory budynek kilkakrotnie zmieniał właścicieli. W 1930 roku kupiło go Powszechne Towarzys- two Handlowo - Przemysłowe Freda Gre- enwooda. Po 1960 roku swą siedzibę miała tu Wojewódzka Biblioteka Pedagogiczna, oddział łódzki Polskiej Akademii Nauk oraz Łódzkie Towarzystwo Naukowe. P

42. 42 Piotrkowska 217-221 dawny kompleks fabryczny Johna awny kompleks fabryczny Józefa Johna był największym w mieście producen- tem maszyn włókienniczych i elemen- tów metalowych. Pierwszy pion produkcyjny zakładu - odlewnia żelaza - powstał w 1866 roku. Wtedy John użytkował także parterowy drewniany dom, w miejscu którego w l. 80. XIX stulecia wzniesiono obecny eklektyczny gmach. Zakład z czasem wyspecjalizował się w produkcji przekładni zębatych i ślimakowych, kotłów parowych, pomp a nawet grzejników. Wyko- nywano także odlewy żelazne na zamówienie. W 1905 roku firmę przekształcono w spółkę akcyjną. Na przełomie XIX i XX stulecia jak D głosiła reklama w prasie „Fabryka Transmisyi i Odlewania Żelaza J. John w Łodzi wykonała całkowitych urządzeń transmisyjnych, do sil- ników o mocy od 100 do 2500 koni parowych, na moc ogólną 65000 koni parowych”, co kla- syfikowało przedsiębiorstwo jako największe tego typu w Królestwie Polskim. Firma miała swoje przedstawicielstwa w Tomsku, Mo- skwie, Kijowie, Odessie, Rostowie nad Donem i Baku. Od 30 października 1941 roku fabrykę przestawiono na produkcję zbrojeniową dla potrzeb armii niemieckiej. Po znacjonalizo- waniu przedsiębiorstwa w 1946 roku powstały Zakłady Mechaniczne im. Józefa Strzelczyka, a następnie Kombinat Ponar-Jotes oraz Fabryka Szlifierek Ponar. W zakładach Johna w 1911 roku odlano dzwon „Zygmunt” dla łódzkiej archikatedry.

43. 43 Piotrkowska 234-236 „Pałac Karola Augusta Haertiga” ałac Karola Augusta Haertiga wzniesiono w 1895 roku prawdopodobnie według projektu łódzkiego architekta Franciszka Chełmińskiego. Inwestor był właścicielem farbiarni i wykańczali tkanin założonych w 1880 roku. Pierwotnie zakłady mieściły się przy ulicy Piotrkowskiej 224. Wraz z rozwojem firmy przedsiębiorstwo przeniesiono w głąb posesji przy Piotrkowskiej 234. Frontową część nowej parceli zajmował dom tkacki, w którym mieszkała pierwotnie rodzina Haertigów. Na działce sąsiedniej wybudowano także pałac. Jest to jedna z najelegantszych rezydencji pofabrykanckich w mieście. Architekt po mistrzowsku „ubrał” fasadę w neobarokowy pełen przepychu i dynami- zmu kostium. Unikalne formy zastosowano w tympanonach i lizenach, opinających okna pierwszego i drugiego piętra oraz w szczytach wieńczących dwa ryzality zamykające fasadę po bokach. W ryzalicie północnym ponad bramą przejazdową umieszczony jest także wykusz, podtrzymywany przez dwie kariatydy oplecione bujną roślinnością. Bogato zdobiony jest także wysunięty przed czoło fasady gzyms. Pałac został pieczołowicie odrestaurowany w 2005 roku. Wtedy też odzyskały dawny blask jego unikalne, pełne przepychu wnętrza. W latach 30. XX wieku właścicielem rezydencji był Juliusz Flejszer – wicedyrektor w zakładach rodziny Poznańskich. W latach 1934-1991 część pałacu zajmował oddział łódzki PCK. Na początku XXI wieku właścicielem zostało Towarzystwo Ubezpieczeń i Asekuracji Warta. P

44. 44 Piotrkowska 242-250 dawny kompleks fabryczny Markusa Silbersteina ompleks fabryczny Markusa Silbersteina, powstały na terenie trzech działek, które pierwotnie od strony ulicy zabudowane były parterowymi domami tkackimi z 1825 roku. Zakład specjalizował się w produkcji tkanin wełnianych. Pierwszy z budynków fabrycz- nych powstał w głębi posesji w 1878 roku. Była to parterowa murowana tkalnia mechaniczna o nowoczesnym shedowym dachu, zaprojektowana przez Hilarego Majewskiego. Wraz z rozwojem przedsiębiorstwa Markus Silberstein w oparciu o istniejący budynek wzniósł w 1894 roku nowy trzypiętrowy potężny gmach, przypominający średniowieczną twierdzę. Monumentalność budowli, czerwona cegła, narożne wieże (wys. 30 m) podkreślały prestiż właściciela. Gmach ukończono w 1894 roku. Autorem projektu był Adolf Zeligson. W tym K czasie Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Weł- nianych i Bawełnianych M. Silbersteina było jednym z największych przedsiębiorstw branży wełnianej w kraju. Po 1945 roku powstały tutaj Państwowe Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego im. Ofiar 10 września 1907 roku. Upamięt- niono w ten sposób 8 robotników, których bez rozprawy sądowej rozstrzelano na terenie fabryki. Straceni zamieszani byli w zabójstwo ówczesnego właściciela Mieczysława Silber- steina (syna Markusa). Zamach miał miejsce w budynku kantoru fabrycznego usytuowanego szczytem do ulicy Piotrkowskiej. W okresie PRL-u istniały tutaj ZPD „Olimpia”. Dzisiaj obiekt pełni funkcję handlowo-usługową.

45. 45 Piotrkowska 243 „Dom Beera” om Beera” jest najstarszym piętrowym budynkiem w mieście. Wzniesiono go w 1835 roku. Pierwotnie był to skromny dom o 7 oknach na każdej kondygnacji, wycho- dzących na ulicę Piotrkowską. By urozmaicić fasadę budowniczy umieścił w niej balkon. Na parterze znajdowały się 3 izby, na piętrze 4, na poddaszu 2. Ciekawostką jest, że tkacz Bogumił Beer wybudował dom bezprawnie, gdyż posiadał jedynie pozwolenie na budo- wę zabudowań parterowych. Na przestrzeni kolejnych lat dom rozbudowywano, nadając mu formę neorenesansową. W 1889 roku dostawiono od południa trzyosiową przybudówkę w formie ryzalitu. Jej projektantem był Edward Creutzburg. W latach 1850-1860 dwie izby domu zajmowała szkoła elementarna ewangelicko-katolicka. Pracowało w niej dwóch na- uczycieli Polak i Niemiec. W 1850 roku uczyło się tutaj 400 dzieci. Swą siedzibę miało tu także najstarsze w Łodzi niemieckie towarzystwo śpiewacze „Männergesangverein”, dla którego wybudowano okazałą salę koncertową. Po II wojnie światowej wykorzystywała ją łódzka operetka. W listopadzie 1945 roku odbyło się tutaj pierwsze w Łodzi przedstawienie artystów sceny wileńskiej „Lutnia” pod przewodnictwem Władysława Szczawińskiego. Przedstawiano komedię muzyczną „Podwójna buchalteria”. W 1963 roku „Lutnia” przeniosła się do nowego gmachu przyjmując nazwę Teatr Muzyczny. Kolejnym użytkownikiem sali była Filharmo- nia Łódzka. D

46. 46 Piotrkowska 258-260 „Kamienica Birnbauma” amienica powstała w 1893 roku według projektu łódzkiego architekta Gustawa Landau-Gutentegera dla przemysłow- ca Henryka Rafała Birnbauma, właściciela przędzalni wełny czesankowej, znajdującej się w głębi posesji. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w kamienicy był konsulat niemiecki. W 1981 roku umieszczono tutaj siedzibę Zarządu Regionalnego NSZZ „Soli- darność”. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 roku budynek został K zdewastowany przez ZOMO. Wtedy też aresz- towano działaczy Związku. W 1996 roku nowym właścicielem został Instytut Europejski, który w latach 2002-2006 przeprowadził prace rewitalizacyjne. Kamienica została odbudowa- na niemalże od fundamentów. Zachowała się jedynie oryginalna boniowana część parterowa. Prace te pozwoliły także na odtworzenie pierwotnych detali architektonicznych. Od 2007 roku działa tutaj Centrum Dydaktyczno- Konferencyjne, noszące imię Alcide de Gasperi, włoskiego premiera uznawanego za jednego z budowniczych zjednoczonej Europy. Gasperi był współinicjatorem utworzenia w 1949 roku Rady Europy oraz w 1951 roku Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Centrum powstało w ramach współpracy polsko-włoskiej. Jego zadaniem jest poszerzenie wiedzy na temat roli i doświadczenia Włoch w budowie struktur europejskich. Wewnątrz obiektu znajduje się niewielka izba pamięci poświęcona „Solidar- ności”.

47. 47 Piotrkowska 262-264 dawny zespół pałacowo-parkowy Roberta Teodora Schweikerta espół pałacowo-parkowy Roberta Teo- dora Schweikerta należy do najoryginal- niejszych założeń urbanistycznych ulicy Piotrkowskiej. Przypomina bowiem barokową podmiejską posiadłość magnacką. Wzniesiono go w latach 1910-1913 prawdopodobnie według projektu Lwa Lubotynowicza. Głównym elementem założenia jest usytuowany w głębi posesji pełen harmonii i dostojeństwa pałac, przed którym znajduje się paradny dziedzi- niec otoczony z dwóch stron zabudowaniami gospodarczymi (dawna stróżówka, stajnia i wozownia). Kompleks otrzymał formę neobaro- kową z elementami klasycyzmu i modernizmu. Od strony zachodniej pałac otacza park typu francuskiego z altaną ogrodową usytuowaną na osi głównej założenia. Godną uwagi jest fontanna położona w centralnym punkcie dziedzińca. Przedstawia kamienną kulę która poruszana jest siłą wody. Pierwszym właścicie- lem rezydencji był Robert Schweikert główny spadkobierca rodzinnej spółki - Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Wełnianych Fryderyka Wilhelma Schweikerta. Obecnie gospodarzem pałacu jest Fundacja Studiów Europejskich - Instytut Europejski, powołana w 1993 roku, by prowadzić działalność szkoleniową, eduka- cyjną, badawczą, wydawniczą i informacyjną w zakresie prawnych, historycznych, politycz- nych, społecznych i kulturowych aspektów procesu integracji europejskiej. Z

48. 48 Piotrkowska 263 „Dom Scheiblera” ył to typowy parterowy dom ręko- dzielniczy o siedmioosiowej fasadzie oraz wysokim naczółkowym dachu. Powstał w 1838 roku. W wyniku złego stanu technicznego został rozebrany w połowie lat 90. XX wieku. Wtedy to w jego miejscu wybudowano od podstaw budynek przypominający architekturą swój pierwowzór. Niestety, nie jest jego wierną kopią. W 1854 roku zamieszkał tutaj przybyły do Łodzi, pochodzący z Montjoie w Nadrenii Karol Wilhelm Scheibler, twórca kompleksu rezydencjonalno-mieszkalno–fabrycznego „Księży Młyn”, usytuowanego na wschód od ulicy Piotrkowskiej nad rzeką Ja- B sień. Karol Scheibler był najbogatszym łodzia- ninem i jednym z najbogatszych przedsiębior- ców w Europie w II połowie XIX wieku. Jego majątek można było oszacować na 14 milionów rubli w złocie, co na owe czasy było sumą zawrotną. Fabrykant był inicjatorem powstania w 1865 roku linii kolejowej, łączącej Łódź z Koleją Warszawsko-Wiedeńską w Kolusz- kach, jednym z organizatorów Towarzystwa Kredytowego miasta Łodzi, współzałożycielem Banku Handlowego. Rodzina Scheiblerów łożyła pokaźne sumy na cele społeczne między innymi na budowę łódzkich świątyń: rzymsko- katolickiej pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, prawosławnej pw. świętego Aleksandra New- skiego i ewangelicko-augsburskiej pw. świętego Jana (obecnie rzymsko-katolicki kościół pw. Najświętszego Serca Jezusa, OO. Jezuici).

49. 49 Plac Katedralny im. Jana Pawła II dawny Rynek Fabryczny wany także Rynkiem Szpitalnym, był głównym placem osady przemy- słowej tkaczy lnu i bawełny „Łódka”, założonej w południowej części miasta w latach 1824-27, ówcześnie największego ośrodka przemysłu lnianego i bawełnianego Królestwa Polskiego. Pierwotnie właścicielem placu był prezes Komisji Województwa Mazowieckiego (odpowiednik wojewody) Rajmund Rem- bieliński, który chciał tu wybudować dom z ogrodem. Ostatecznie powstały tylko stajnie, wozownia, mieszkania dla służby i fundamenty domu. Niebawem nowym właścicielem został łódzki przedsiębiorca Tytus Kopisch, który sprzedał teren miastu. Od tego momentu plac miał charakter typowo handlowy. Od wschodu przylegał do niego nieco mniejszy Rynek Bielnikowy. W pierwszej połowie XIX stulecia dniem targowym była środa, w II połowie zaś wtorek. Na początku lat 40. XIX wieku, by poprawić jakość handlu na placu, wystawiono drewniane jatki rzeźniczo-piekarskie. W latach 1842-1845 powstał także wzdłuż pierzei zachodniej pierwszy w Łodzi 50-łóżkowy szpital świętego Aleksandra. Wybór lokalizacji pod jego budowę nie był przypadkowy, gdyż miejsce to określane było jako „suche i zapewniają- ce dobre powietrze”. Dzisiaj jest to siedziba Wyższego Seminarium Duchownego. Przy placu znajduje się symboliczny Grób Nieznane- go Żołnierza oraz dwa pomniki: papieża Jana Pawła II oraz księdza Ignacego Skorupki. Z

50. 50 Piotrkowska 265 Archikatedra świętego Stanisława Kostki rchikatedra świętego Stanisława Kostki powstała w latach 1901-1912 według projektu łódzkiej firmy „Wende i Zarske”, opatrzonego godłem konkursowym „Bogu na chwałę”. Świątynia otrzymała smukłą neogo- tycką bryłę, opartą na dojrzałych wzorcach niemieckiego i francuskiego gotyku z XIV wieku. Jest to trójnawowa bazylika z transeptem (nawa poprzeczna) o wielobocznie zamknię- tym prezbiterium z ambitem, czyli obejściem wokoło ołtarza oraz kaplicą na osi. Do fasady po stronie wschodniej dostawiono w 1927 roku wieżę. Sylwetę kościoła wzbogacono portalami, rozetami i ostrołukowymi dużymi oknami, wypełnionymi barwnymi witrażami oraz kunsztownym detalem kamieniarskim. Ołtarz główny, przedstawiający scenę Przemienienia Pańskiego, ufundowany został przez przewod- niczącego Komitetu Budowy Juliusza Teodora Heinzla, ołtarze transeptu - patrona świątyni i Matki Boskiej Różańcowej – przez robotni- ków fabryki Ludwika Geyera oraz rzeźników i kupców trzody z Łodzi. Katedra doskonale oddaje XIX–wieczny „fenomen Łodzi wielokul- turowej”, czyli zjawisko polegające na wzno- szeniu obiektów użyteczności publicznej przez łódzkich przemysłowców bez względu na ich pochodzenie, wyznanie i tradycję. Przykładem tego są witraże, które w transepcie północnym A ufundowała Gmina Żydowska, w południowym zaś Kościół Ewangelicko-Augsburski. Katedra w 1924 roku była miejscem objawienia Jezusa Miłosiernego Helenie Kowalskiej, późniejszej siostrze Faustynie Kowalskiej – Apostołce Miłosierdzia Bożego.

51. 51 Piotrkowska 266 „Pałac Karola Scheiblera II” ałac Karola Scheiblera II był rezydencją rodzinną syna protoplasty rodu Karola Wilhelma Scheiblera I. W latach 20. XIX wieku miał powstać tutaj zajazd, w 1844 roku ostatecznie ówczesny właściciel farbiarz Karol Gebhardt wybudował jednopiętrowy dom mieszkalny o 7-osiwej fasadzie i dwuspadowym dachu. Elewację frontową zdobiło 8 pilastrów, podtrzymujących trójkątny fronton. Na każdej kondygnacji było po 8 izb. W 1845 farbiarz nabył od Józefa Zacherta sąsiednią działkę z drewnianym domem, w miejscu którego rok później stanął kolejny jednopiętrowy budynek, w którym urządził drukarnię tkanin wełnia- nych i bawełnianych, a następnie w głębi posesji wystawił pierwszy w Łodzi dom czynszowy. W 1852 roku nowym właścicielem został Leonard Fessler, drukarz perkali, przybyły do Łodzi w 1849 roku. Przebudował on dom czynszowy na fabrykę, a w 1853 roku zbudował pierwszy w mieście młyn poruszany siłą pary. W połowie lat 80. XIX wieku posesję nabyła rodzina Scheiblerów, z inicjatywy której wybu- rzono drukarnię i kilkakrotnie poddano roz- budowie budynek mieszkalny, czyniąc z niego elegancką neorenesansową miejską rezydencję fabrykancką. Pierwotny dom powiększono o dwie osie w kierunku północnym i o trzy osie w kierunku południowym. Podkreślono także południowy narożnik poprzez zwieńczenie go wieżą ozdobioną hermami i nakrytą namioto- wym dachem. W pałacu współcześnie mieści się Wydział Organizacji i Zarządzania Politech- niki Łódzkiej. P

52. 52 Piotrkowska 272a–272b „Pałac Steinertów” ałac Steinertów powstał w latach 1909- 1910 dla braci Emila i Karola- spadko- bierców Fabryki Wyrobów Bawełnianych i Apretury „Karl Steinert”. Rezydencja została zaprojektowana dla dwóch rodzin, stąd jej bryłę tworzą dwa niemalże „bliźniacze” skrzydła. By dodać lekkości potężnej bryle opartej na dojrzałych renesansowych wzorcach pół- nocnoniemieckich, architekt Alfred Balcke zaprojektował pełne wdzięku szczyty zakoń- czone wolutami oraz usytuowane poniżej dwa wykusze. W części centralnej umieszczono przeloty bramne, ponad którymi widnieją inicjały właścicieli, symbol industrialny - figurka prządki w kole zębatym, symbolizująca profesję rodzinną oraz kartusz z datą budowy rezydencji i pozdrowieniem „Salus intrantibus” (zdrowie wchodzącym). Pałac od strony ogrodu posiada konstrukcję ryglową. Właściciele pałacu byli potomkami tkacza saksońskiego Karola Steinerta, który przybył do Łodzi w 1829 roku. Przedsiębiorstwo Steinertów zajmowa- ło trzy działki przy ulicy Piotrkowskiej opatrzone nume- rami 272, 274 i 276. Powstało w latach 30. XIX stulecia, kiedy to wybudowano niewielką drukarnię perkalu. Następnie powstał dom zwany „dworkiem Steiner- ta” z facjatką od strony ulicy, a po kilku latach kolejne zabudowania fabryczne usytuowane w głębi P posesji. W 1896 roku Adolf Konrad Steinert (oj- ciec Emila i Karola) wzniósł pierwszą rodzinną rezydencję (Piotrkowska 272), nadając jej cechy neorenesansowego pałacu.

53. 53 Piotrkowska 283 Kościół Ewangelicko-Augsburski Świętego Mateusza ościół Ewangelicko-Augsburski Św. Mateusza jest obecnie jedyną świątynią luterańską w mieście. Budowano go w burzliwym okresie związanym z wydarzenia- mi Rewolucji 1905 roku oraz I wojny światowej przez blisko 20 lat (1909-1928). Architekto- nicznie bryła świątyni nawiązuje do stylu romańskiego obszaru Nadrenii. Założono ją na planie krzyża greckiego z rozbudowaną częścią frontową od ulicy Piotrkowskiej, zwieńczoną 80-metrową potężną wieżą, przechodzącą w górnej partii w ośmiobok. Dolną część fasady wypełniają wspaniałe portale. Szczególnie cenny jest portal środkowy, wyróżniający się bogatą dekoracją reliefową. Ponad nim usytuowana jest olbrzymia rozeta. We wnętrzu świątyni część centralną przykrywa żelbetowa kopuła wsparta na 4 filarach. W najwyższym punkcie osiąga wysokość 26 m., przy średni- cy dolnej krawędzi równej 17 m. W środku kopuły umieszczono gigantyczny żyrandol z 241 żarówkami. Niezwykle imponujące jest także prezbiterium. Część ołtarzowa wykonana z białego marmuru przedstawia płaskorzeźbę Chrystusa, modlącego się w Ogrodzie Oliw- nym. Jej projektantem i wykonawcą był Paweł Senff. Ściany absydy pokrywa barwny fresk wykonany metodą „al fresco” (malowanie farbami na mokrym tynku). Przedstawia sceny drogi krzyżowej Chrystusa, jego ukrzyżowania i złożenia do grobu oraz ludzi idących do Zbawiciela. Wśród postaci odnajdziemy między innymi Wilhelma Tella wraz z rodziną i Dantego. Motyw jest przesła- niem wskazującym na kierunek, w którym powinien zmierzać człowiek. K

54. 54 Piotrkowska 282 „Biała Fabryka” iała Fabryka, obecnie Centralne Muzeum Włókiennictwa, jest największym w kraju obiektem poindustrialnym, wzniesio- nym w stylu klasycystycznym. Powstała w latach 1835-1839 według wzorców angielskich dla Ludwika Geyera - największego potentata przemysłowego Łodzi tamtych czasów. Gmach otrzymał potężną, aż 26 - osiową fasadę, ożywioną trzema pseudoryzalitami frontowy- mi, zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. W 1838 roku dobudowano skrzydło północne, a w 1848 roku skrzydło południowe z wieżycz- ką z końca XIX stulecia. Należy podkreślić, że właśnie w tej fabryce w 1839 roku po raz pierwszy w Łodzi uruchomiono maszynę pa- rową do napędzania urządzeń włókienniczych. Wtedy to zadymił pierwszy komin fabryczny nad Łodzią, widoczny do dzisiaj za fabryką. Współcześnie gospodarzem obiektu jest Cen- tralne Muzeum Włókiennictwa, którego chlubą jest tkanina artystyczna. Od 1960 roku, czyli od momentu utworzenia placówki zgromadzo- no ponad 1300 tkanin współczesnych, 1000 zabytkowych oraz 70 tysięcy przemysłowych. Muzeum posiada ponadto ciekawą kolekcję maszyn tekstylnych oraz eksponaty związane z rozwojem Łodzi przemysłowej. Od 1974 roku muzeum jest organizatorem „Międzynarodo- wego Triennale Tkaniny” – wystawy prezen- tującej współczesną tkaninę artystyczną. Przy muzeum utworzono Skansen Drewnianego Bu- downictwa Łódzkiego, w którym znajdują się przeniesione z różnych zakątków miasta domy B tkaczy, kościół poewangelicki oraz letniskowa willa fabrykancka.

55. 55 Piotrkowska 286 „Dom Geyera” om Geyera” powstał w 1833 roku dla Ludwika Geyera, jednego z pionierów przemysłu włókienniczego w Łodzi. Ze względu na podobieństwo architektoniczne do wystawnych siedzib szlacheckich nazywany jest potocznie dworkiem. Dzisiejszy wygląd dom uzyskał w wyniku przebudowy w 1951 roku. Pierwotnie posiadał formę dużo skromniejszą. Był to parterowy murowany budynek z cztero- spadowym dachem oraz ryzalitem umieszczo- nym na osi z facjatą z balkonem, zwieńczoną trójkątnym szczytem. Rodzina Geyerów przybyła do Łodzi w 1828 roku. Wtedy to Ludwik Geyer, podpisując umowę z władzami miasta, zobowiązującą go do uruchomienia 100 warsztatów tkackich, otrzymał w dzierżawę dużą posesję (ul. Piotrkowska 284-286). Wy- budował na niej trzyizbowy drewniany dom mieszkalny z niewielką drukarnią perkali. Po 5 latach w sąsiedztwie wzniósł piętrowy budynek fabryczny oraz wspomniany „dworek”. W tym samym roku nabył drogą licytacji także posesję po lewej stronie stawu (Piotrkowska 282), po drukarzu Antonim Potempie. W latach 1835- 1838 powstała tam „Biała Fabryka”. Przed- siębiorstwo Geyera w tym czasie należało do najdynamiczniej rozwijających się w mieście. W 1840 roku fabrykant dokupił tereny leżące po zachodniej stronie ulicy Piotrkowskiej - posesja 287-301, po farbiarzu Janie Lange i posesja 303-315 po Janie Rundzieherze. Na przestrzeni kolejnych lat powstały tutaj następne zabudowania fabryczne. W sąsiedztwie Geyerowie wznieśli także swoje rezydencje. D

56. 56 Plac Reymonta dawny Górny Rynek lac ten zamykał od strony południowej oś ulicy Piotrkowskiej. Powstał w 1825 roku podczas regulacji osady przemysło- wej tkaczy lnu i bawełny „Łódka”. Nazwę swą zawdzięcza położeniu na naturalnym garbie, oddzielającym doliny rzek: Jasień i Dąbrówka. Często określano go także rynkiem Geyera, ze względu na nazwisko właściciela posesji, które ciągnęły się wzdłuż pierzei zachodniej i pół- nocnej. Rynek miał charakter węzła drożnego. Na południe prowadziły drogi w kierunku Piotrkowa i Kalisza, na wschód zaś do kolonii „Ślązaki” i wsi Zarzew. Na przełomie XIX i XX wieku istniała tutaj także pętla tramwajowa, czyli krańcówka w formie dwóch tak zwanych weksli (przy ul. Piotrkowskiej i Zarzewskiej - dzisiejsza ul. Przybyszewskiego), umożliwia- jących przepięcie wagonu motorowego. Plac P miał charakter targowy do wybuchu I wojny światowej, stąd pierzeje pozbawione są wielko- miejskich zabudowań. Jedynym wyjątkiem jest kamienica, wypełniająca północno-zachodni narożnik rynku. Był to pierwszy pałac fabry- kancki miasta. Wzniesiono go w 1843 roku dla rodziny Ludwika Geyera. Pierwotnie była to budowla jednopiętrowa o cechach neore- nesansowych. Dzisiejszy kształt jest efektem przebudowy z 1910 roku. W pierwszej połowie XIX stulecia przy rynku znajdowały się dwa za- jazdy - szynki Józefa Langera i Adama Fiszera. W centrum placu stoi pomnik przedstawiający noblistę Władysława Stanisława Reymonta, projektu Wacława Wołosewicza.

57. 57 Piotrkowska 292 „Kamienica pod Góralem” zniesiono ją w latach 1909-1910 dla Jana Witolda Starowicza, dyrektora administracyjnego w Zakładach Przędzalniczych „Leonhardt, Woelker i Gir- bardt", usytuowanych niegdyś w sąsiedztwie dzisiejszego Placu Niepodległości. Kamienica ta jest doskonałym przykładem kultywowania przez Polaków w okresie zaborów tradycji na- rodowych. Ich przejawem była między innymi chęć pokazania ludowości i folkloru Podhala, które posłużyły jako motyw detali architektonicznych umieszczonych przez inżyniera Leona Lubotynowicza w fasadzie i wnętrzu kamienicy. Najbardziej charakterystycznym elementem elewacji jest rzeźba Górala autorstwa Wła- dysława Czaplińskiego, umieszczona w niszy ponad pierwszym piętrem. Szczyty ryzalitów opinających kamienicę ozdobiono motywem promieniejącego słońca. Zachowała się także stolarka drzwiowa i dekoracje podokienników o motywach podhalańskich. Warto zaznaczyć, że kamienica została zaprojektowana ściśle według założeń inwestora, który poznał styl za- kopiański podczas częstych pobytów w Zako- panem. Starowicz był także miłośnikiem straży pożarnej. Z własnych oszczędności uposażył VII Łódzki Oddział Straży Ogniowej. Jako ciekawostkę można dodać, że Jan Starowicz był stryjem znanego lekarza seksuologa Zbigniewa Lwa Starowicza. W 1912 roku w posesji mie- ściła się administracja czasopisma „Entomolog Polski”, wydawanego przez Łódzkie Towarzy- stwo Entomologów, zrzeszające miłośników owadów. W

58. 58 Plac Niepodległości dawny Rynek Leonhardta (Leonarda) oncepcja założenia placu targowego przy ówczesnej południowej granicy miasta narodziła się w 1902 roku. Wynikała ona z chęci przeniesienia handlu z Górnego Rynku (dzisiejszy Plac Reymonta) na nowe obszerniejsze miejsce. Na nowy rynek przezna- czono duży plac, należący do spółki „Leon- hardt, Woelker i Girbardt”, specjalizującej się w produkcji wyrobów wełnianych. Twórcą zakładów, usytuowanych na południe od rynku był Ernest Leonhardt. Targowisko otworzono 1 kwietnia 1904 roku. Jego zarządcą był Jan Starowicz, dyrektor administracyjny wspo- mnianej spółki. Po kilku miesiącach rynek zapełniły zadaszone stragany. Wystawiali tutaj swe towary chłopi przybywający głównie ze Starego Rokicia i Chojen. Przeniesiono tu także z Górnego Rynku krańcówkę tramwajową. W dni świąteczne rozbijały się na placu trupy cyrkowe. Współcześnie tradycje handlowe podtrzymywane są wciąż po zachodniej stronie K ul. Piotrkowskiej na targowisku „Górniak”. Na placu po przeciwległej stronie ulicy pozostał węzeł komunikacji miejskiej oraz założono skwer, w części którego zbudowano kościół pw. świętej Faustyny Kowalskiej. W sąsiedztwie znajduje się także pomnik (fontanna), przedsta- wiający klęczącą postać Apostołki Miłosierdzia Bożego, Patronki Łodzi.

59. 59 WIĘCKOWSKIEGO TRAUGUTTA ZAMENHOFA AL EJ A MI CK IEW ICZ A PR ZY BY SZ EW SK IEG O SIERADZ KA ZA RZ EW SK A RZGOWSKA P I OT R K OW S K A P I OT R K OW S K A P I OT R K OW S K A SKORUPKI

60. 60 Informacja turystyczna ul. Piotrkowska 87 tel.: +48 42 638 59 55 fax: +48 42 638 59 55 www.cityoflodz.pl Dworzec PKP Łódź-Widzew tel.: +48 42 638 59 56 Dworzec PKP Łódź-Kaliska (hala główna) tel.: +48 42 205 42 00 ul. Sienkiewicza 67 tel.: +48 42 663 77 33, 638 59 57 it.centrum@rotwl.pl Port Lotniczy Łódź im. Władysława Reymonta ul. gen. Maczka 35 tel. +48 42 683 52 56 Stary Rynek 1 tel.: + 48 42 661 46 66 www.staremiasto.lodz.pl Rynek Manufaktury (wejście od ul. Zachodniej) tel.: +48 695 13 11 13 it.manufaktura@rotwl.pl Muzea w Łodzi Muzeum Sztuki w Łodzi ul. Więckowskiego 36 90-734 Łódź tel. +48 42 633 97 90, fax +48 42 632 99 41 www.msl.org.pl czynne: wt. – ndz. Pałac Herbsta - Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi ul. Przędzalniana 72, 90 - 338 Łódź tel. +48 42 674 96 98, fax +48 42 674 99 82 www.msl.org.pl czynne: wt. – ndz. ms² Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi ul. Ogrodowa 19, 91-065 Łódź tel. +48 42 634 39 48, fax +48 42 634 39 62 www.msl.org.pl czynne: wt. – ndz. Centralne Muzeum Włókiennictwa ul. Piotrkowska 282, 93 - 034 Łódź tel. +48 42 683 26 84, fax +48 42 684 33 55 www.muzeumwlokiennictwa.pl czynne: wt. – ndz. Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej ul. Piotrkowska 282, 93 - 034 Łódź tel. +48 42 683 26 84, fax +48 42 684 33 55 www.muzeumwlokiennictwa.pl czynne: wt. – ndz. Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne Pl. Wolności 14, 91-415 Łódź tel. +48 42 632 84 40, fax +48 42 632 97 14 www.maie.art.pl czynne: wt. – ndz. Muzeum Kinematografii Pl. Zwycięstwa 1, 90-312 Łódź tel. +48 42 674 09 57, tel./fax +48 42 674 90 06 www.kinomuzeum.pl czynne: wt. – ndz. Muzeum Miasta Łodzi ul. Ogrodowa 15, 91-065 Łódź tel. +48 42 254 90 00, tel./fax. +48 42 654 03 23 www.muzeum-lodz.pl czynne: pon. – czw., sb. – ndz. Muzeum Kanału „Dętka” – Oddział Muzeum Miasta Łodzi Pl. Wolności 2, 91-415 Łódź tel. +48 42 254 90 11, tel./fax +48 42 654 03 23 www.muzeum-lodz.pl czynne: IV – X Muzeum Tradycji Niepodległościowych ul. Gdańska 13, 90-706 Łódź tel. +48 42 632 20 44 , fax +48 42 636 44 04 www.muzeumtradycji.pl czynne: pon. – czw., sb. – ndz.

61. 61 Oddział Martyrologii Radogoszcz ul. Zgierska 147, 91-490 Łódź tel. +48 42 655 36 66, 657 93 34 www.muzeumtradycji.pl czynne: wt. – ndz. Oddział Stacja Radegast Aleja Pamięci Ofiar Litzmannstadt Getto 12, 91-859 Łódź tel. +48 42 291 36 27 www.muzeumtradycji.pl czynne: pon. – czw., sb. – ndz. Muzeum Historii Farmacji Pl. Wolności 2, 91-415 Łódź, tel./fax +48 42 632 17 15 czynne: wt., czw. grupy – przez cały tydzień po ustaleniu telefonicznym Muzeum Fabryki ul. Drewnowska 58 (Manufaktura), 91-002 Łódź tel. +48 42 664 92 93 www.muzeum.manufaktura.com czynne: wt. – ndz. Discovery Center „Experymentarium” ul. Karskiego 5 (Manufaktura), 91-071 Łódź tel. +48 42 633 52 62, www.experymentarium.pl czynne: pon. – ndz. Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Łódzkiego ul. Kilińskiego 101, 90-011 Łódź tel. +48 42 665 54 89 www.biol.uni.lodz.pl/muzeum czynne: wt.– ndz. Muzeum Bajki Se-Ma-For ul. Targowa 1/3 B. 24, 90-022 Łódź tel.+48 42 681 54 74 www.se-ma-for.com czynne: wt. – ndz. Muzeum Komunikacji Miejskiej MPK-Łódź ul. Wierzbowa 51, 90-133 Łódź tel. +48 42 672 12 07, fax +48 42 672 13 19 www.muzeum.mpk.lodz.pl czynne: pon. – czw., 2 soboty w miesiącu 10.00 – 14.00 Muzeum Książki Artystycznej ul. Tymienieckiego 24, 90-349 Łódź tel. +48 502 62 64 66 www.book.art.pl czynne: po wcześniejszym kontakcie telefonicznym Muzeum Papieru i Druku ul. Wólczańska 223 B. 17, 90-924 Łódź tel. +48 42 631 28 58 , + 48 516 10 53 15 www.papiernictwohistoryczne.pl czynne: wt. – pt. Muzeum Uniwersytetu Medycznego ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź tel. + 48 42 639 32 70, czynne: sb. Muzeum Geologiczne ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź tel. +48 42 635 45 93, www.muzgeol.uni.lodz.pl czynne: pon. – pt. Muzeum Sportu i Turystyki Oddział Muzeum Miasta Łodzi ul. Ks. Skorupki 21, 90-532 Łódź tel. +48 42 636 83 58, www.muzeum-lodz.pl czynne: pon. – pt. Muzeum Oświaty Ziemi Łódzkiej ul. Wólczańska 202, 90-531 Łódź tel. +48 42 678 55 46 www.pbw.lodz.pl/muzeum_oswiaty.htm czynne: pon. – pt.

62. 62 Noclegi andel’s Hotel Łódź **** ul. Ogrodowa 17 91-065 Łódź tel. +48 42 279 10 00 fax +48 42 279 10 01 www.andelslodz.com Hotel Ambasador Łódź-Centrum **** al. Piłsudskiego 29 90-307 Łódź tel. +48 42 677 15 22 fax +48 42 677 15 40 www.hotelambasador.pl Ambasador Hotel *** ul. Kosynierów Gdyńskich 8 93-320 Łódź tel. +48 42 646 42 68 fax +48 42 646 49 04 www.hotelambasador.pl Borowiecki Hotel *** ul. Kasprzaka 7/9 91-078 Łódź tel. +48 42 288 01 00 fax +48 42 288 01 21 www.hotelborowiecki.com Centrum Hotel *** ul. Kilińskiego 59/63 90-118 Łódź tel. +48 42 632 86 40 fax +48 42 636 96 50 www.centrumhotele.pl Grand Hotel *** ul. Piotrkowska 72 90-102 Łódź tel. +48 42 632 19 95 fax +48 42 633 78 76 www.grandlodz.pl Iness Hotel *** ul. Wróblewskiego 19/23 93-578 Łódź tel./fax +48 42 684 45 54 www.inesshotel.pl M Hotel *** ul. Św. Teresy 111 91-222 Łódź tel. +48 42 652 99 90 fax +48 42 655 72 10 www.mhotel.eu Qubus Hotel *** al. Mickiewicza 7 90-433 Łódź tel. +48 42 275 51 00 fax +48 42 275 52 00 www.qubushotel.com Reymont Hotel *** ul. Legionów 81 91-072 Łódź tel/fax +48 42 633 80 23. www.hotelreymont.com Światowit Hotel *** al. Kościuszki 68 90-432 Łódź tel. +48 42 636 36 37 fax +48 42 636 52 91 www.centrumhotele.pl Yuca Hotel *** ul. Złotno 83a 94-221 Łódź tel/fax + 48 42 634 71 15 www.yuca.pl Alicja Hotel ** al. Politechniki 19a 93-590 Łódź tel./fax +48 42 684 63 70 www.hotel-alicja.pl Campanile Hotel ** al. Piłsudskiego 27 90-307 Łódź tel. +48 42 664 26 00 fax +48 42 664 26 01 www.campanile.com.pl Daria Hotel ** ul. Studencka 2/4 91-513 Łódź tel. +48 42 659 82 44 fax +48 42 659 90 11 www.hoteldaria.oit.pl

63. 63 Eskulap ICZMP Hotel ** ul. Paradna 46 93-345 Łódź tel. +48 42 272 33 00 fax +48 42 272 33 68 www.hotel-eskulap.pl Flora Motel ** ul. Szczecińska 111 91-222 Łódź tel. +48 42 655 72 45 fax +48 42 652 05 35 www.motelflora.pl Focus Hotel ** ul. Łąkowa 23/25 90-554 Łódź tel. +48 42 637 12 00 fax +48 42 636 98 18 www.hotelfocus.com.pl Ibis Hotel ** al. Piłsudskiego 11 90-368 Łódź tel. +48 42 638 67 00 fax +48 42 638 67 77 www.ibishotel.com Mazowiecki Hotel ** ul. 28 Pułku Strzelców Kaniowskich 53/57 90-640 Łódź tel. +48 42 637 43 33 fax +48 42 637 637 56 47 www.centrumhotele.pl Polonia Hotel ** ul. Narutowicza 38 90-135 Łódź tel. +48 42 632 87 73 fax +48 42 633 18 96 www.centrumhotele.pl Savoy Hotel ** ul. Traugutta 6 90-107 Łódź tel. +48 42 632 93 60 fax +48 42 632 93 68 www.centrumhotele.pl Adria Hotel * ul. Obywatelska 152 94-104 Łódź tel. +48 42 686 47 94 fax +48 42 684 04 40 www.adriahotel.pl Boss Hotel * ul. Tatrzańska 11 90-315 Łódź tel. +48 42 672 48 89 fax +48 42 676 31 05 www.hotel-boss.pl Dom Wycieczkowy nr 1, KAT. III ul. Marysińska 92 bl. 42 91-851 Łódź tel. +48 42 657 38 74 fax +48 42 657 38 74 www.pusbbk.com.pl Dom Wycieczkowy nr 2, KAT. III ul. Łagiewnicka 69 a 91-855 Łódź tel. +48 42 657 31 92 www.pusbbk.com.pl Dom Wycieczkowy nr 3, KAT. III ul. Łęczycka 70 93-193 Łódź tel. +48 42 684 76 86 fax +48 42 684 75 07 www.pusbbk.com.pl Dom Wycieczkowy Arturówek MOSiR, KAT. II ul. Skrzydlata 75 91-503 Łódź tel. +48 42 659 76 22 fax +48 42 659 87 93 www.mosir.lodz.pl Szkolne Schronisko Młodzieżowe, kat. I ul. Legionów 27 91-069 Łódź tel. +48 42 630 66 80 fax +48 42 630 66 83 www.yhlodz.pl Szkolne Schronisko Młodzieżowe, kat. II ul. Zamenhofa 13 90-510 Łódź tel. +48 42 636 65 99 www.yhlodz.pl

64. 64

65. 65

67. 67

68. 68 ISBN: 978 83-920871-1-9

szlak_ulicy_piotrkowskiej.pdf

szlak_ulicy_piotrkowskiej.pdf

Recommended

More Related Content

Similar to szlak_ulicy_piotrkowskiej.pdf

Similar to szlak_ulicy_piotrkowskiej.pdf(20)

szlak_ulicy_piotrkowskiej.pdf