1. Лекц №3-6
Дэлхийн бүс нутгууд

2. Дэлхийн бүс нутгууд
• ªíººãèéí áàéäëààð äýëõèéí óëñ òºðèéí
çóðàãò óëñ òºðèéí õóâüä òóñãààð
òîãòíîñîí 190 ãàðóé óëñóóä áèé. Ýäãýýð
íü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí á¿òýö, íèéãìèéí
áàéãóóëàìæ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
ò¿âøèí, ¿¿íýýñ ¿íäýñëýýä äýëõèéí ýäèéí
çàñàã, îëîí óëñûí õàðèëöààíä ýçëýõ áàéð
ñóóðèàð õàðèëöàí àäèëã¿é.

3. Дэлхийн улсуудын ангилал
• Äýëõèéã ñîöèàëèñò, êàïèòàëèñò ãýãäýõ 2 ñèñòåìä
õóâààæ ¿çäýã áàéñàí ¿åä äýëõèéí óëñóóäûã:
• Сîöèàëèñò îðíóóä:
• Кàïèòàëèñò îðíóóä:
– Ãîëëîõ êàïèòàëèñò îðíóóä: ÀÍÓ, ßïîí, Èõ Áðèòàíè, Õîëáîîíû
Ãåðìàí, Ôðàíö, Èòàëè
– Áàðóóí Åâðîï, Àçèéí хºãæèíã¿é êàïèòàëèñò áàãà îðíóóä:
Øâåéöàðü, Àâñòðè, Äàíè, Ñèíãàïóð çýðýã.
– Öàãàà÷äûí êàïèòàëèсò îðíóóä: Êàíàä, Àâñòðàëèéí õîëáîî, Øèíý
Çåëàíä, ªìíºä Àôðèêèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ
• Шèíýýð õºãæèæ áóé îðíóóä:
– ñîöèàëèñò ÷èã áàðèìæààãààð õºãæèæ áóé îðíóóä
– êàïèòàëèñò õºãæëèéí çàìä îðñîí îðíóóä
– õºãæëèéíõºº ÷èã áàðèìæààã îäîîõîíäîî ñîíãîí àâ÷ ÷àäààã¿é
îðíóóä ãýæ àíãèëæ áàéæýý.

4. Дэлхийн улсуудын ангилал
• Îð÷èí ¿åä äýëõèéí óëñ îðíûã óðüäûí àäèë
ÿìàð íýã ñèñòåìä áóñ õàðèí íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíã ãîë ¿ç¿¿ëýëò
áîëãîæ àøèãëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ
áàéíà.

5. Óëñ îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
ò¿âøèíã èëýðõèéëýã÷ гîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
• Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä:
– ªðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû õàíãàìæ (Ownership of consumer
good)
– Дîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (Gross Domestic Product-GDP)
– ¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (Gross National Product-GNP)
– Õóäàëäàõ ÷àäâàðûí òýíöâýð (Purchasing power parity-PPP)
• Õ¿íèé õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä:
– Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (Human development Index-HDI)
– Àìüäðàëûí ÷àíàðûí èíäåêñ ( Physical Quality of Life Index-PQLI)
– Õ¿éñèéí òýãø ýðõèéí õºãæëèéí èíäåêñ (Gender-related
development Index-GDI) çýðýã áîëíî.

6. Дэлхийн улсуудын ангилал
• Дýëõèéí îðíóóäûã óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí ò¿âøèí, хүний хөгжлийн
индекс, çàõ çýýëä òàòàãäàí îðñîí
áàéäëààð íü:
• Хºãæèíã¿é îðíóóä
• Хºãæèæ áóé îðíóóä ãýæ åðºíõèéä íü õî¸ð
õýâ øèíæèä õóâààæ áàéíà.

7. Хөгжингүй орнууд
• Õºãæèíã¿é îðíóóäûã õºãæëèéí ò¿âøèí,
àæ àõóéí ¿éë ажиллагааны öàð õýìæýý,
ò¿¿õýí îíöëîã çýðãèéã õàðãàëçàí õî¸ð
õóâààäàã. ¯¿íä:
– ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóä
– Äóíä çýðãèéí õºãæèëòýé îðíóóä

8. ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóä
• Өндөр хөгжилтэй орнуудад АНУ, Япон, ХБНГУ, Их
Британи, Швейцарь, Франц, Итали, Норвеги,
Финландаас гадна Баруун Европын бага орнууд
гэж нэрлэгдэх Австри, Бельги, Нидерланд,
Люксембург, Дани тэрчлэн цагаадчын капиталист
улсууд гэж нэрлэгдсэн Канад, Австрали, Шинэ
Зеланд, Израйль, Өмнөд Африкийн БНУ, Азийн
шинээр үйлдвэржсэн Сингапур, Өмнөд Солонгос,
Хятадын Тайвань, Хонгконг арал зэрэг “Азийн
дөрвөн барс” орнууд багтана. Эдгээр орнуудын хүн
ам тутамд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 10-40 мянган
долларт хүрдэг.

9. ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóä
Ýäãýýð îðíóóäààñ “Èõ äîëîî” ãýæ
íýðëýãäýõ ÀÍÓ, ßïîí, Ãåðìàí, Ôðàíö, Èõ
Áðèòàíè, Êàíàä óëñóóäûí òýðã¿¿ëýõ
áàéäàë íü õ¿í àì, íóòàã äýâãýðèéí
õýìæýýãýýð áóñ äýëõèéí óëñ òºð, ýäèéí
çàñàãò
ã¿éöýòãýæ
áóé
¿¿ðýã,
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºíäºð ò¿âøèí,
øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí àñàð õóðäàí
õºãæèë, õ¿í àìûí àìüæèðãààíû áîëîí
áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð òîäîðõîéëäîã.

10. ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóä
1970-1980ààä îíóóäàä ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí
ýãíýýíä øèíýýð ¿éëäâýðæñýí óëñóóä áóþó Ç¿¿í
Àçèéí “Äºðâºí áàð” ãýæ íýðëýãäýõ ªмíºä
Ñîëîíãîñ, Ñèíãàïóð, Õÿòàäûí Òàéâàíü, Ãîíêîíã
îðæ èðñýí. Ýäãýýð óëñ îðíóóä íü õ¿í àìä íîîãäîõ
äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý áîëîí
õºäºëìºðò
¿éëäâýðëýëèéí
àðãûã
íýâòð¿¿ëñíýýðýý áóñäààñ ÿëãàãäàõ áîëñîí áà
ýäèéí çàñãèéí á¿òýö íü õºãæèíã¿é øèíæòýé,
çàõ çýýëä ÷àíàð ÷àíñààòàé áîëîâñðóóëñàí
á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàæ áàéãààãààðàà øèíýýð
õºãæèæ áóé áóñàä îðíîîñ ÿëãàðäàã.

11. ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóä
• Хөгжингүй орнуудын дотроос Их долоо гэж нэрлэгдэх АНУ,
Япон, Герман, Их Британи, Канад, Итали, Францийг тусгайлан
авч үзвэл зохионо. Тэдгээр нь эдийн засаг улс төрийн далайц,
нөлөөнийхөө хүрээгээр тэргүүлэгч гүрнүүд юм. Их долоо нь
дэлхийн ДНБ-ий 50 хувь, аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний
54 хувь, үүнээс: АНУ 17 орчим хувь, Япон 7 хувь ХАА-н
бүтээгдэхүүний 25 гаруй хувийг тус тус үйлдвэрлэх ба
шинжлэх ухаан , техникийн шинэхэн салбаруудаар бас л
тэргүүлэх байрыг эзэлдэг. Хүн ам тутамд ноогдох ДНБ 20-35
мянган доллар болох жишээтэй. Сүүлийн жилүүдэд Европ.
Азийн улс төрийн чанартай асуудлууд, тэрчлэн зэр зэвсгийг
хорогдуулах, алан хядах ажиллагааны эсрэг хамтран ажиллах
асуудлыг авч хэлэлцэхэд ОХУ-ыг урьж оролцуулах болсноор
7+1 гэсэн нэр томъёог өргөн хэрэглэх болсон.

12. Улсуудын
нэр
Дэлхий
нийтдээ
Их долоо
Үүнээс:
АНУ
Япон
Герман
Франц
Итали
Их Британи
Канад
Дэлхийн үйлдвэрлэлд
эзлэх хувь
Дотоодын АҮ-ийн нийт
нийт
бүтээгдэхүү
бүтээгдэхүү
нд
нд /ДНБ/
Хүн ам тутамд ноогдох
ДНБ
Мянган
АНУ-ын
доллараар түвшинтэй
харьцуулса
н байдал
100.0
100.0
4.8
20.8
50.
54.1
20.6
86.0
22.5
9.4
5.2
3.7
3.6
3.5
2.1
16.6
7.0
5.4
3.0
2.9
3.0
1.9
5.18
5.18
34.6
25.7
19.2
8.3
19.5
100.0
133.0
98.8
90.3
74.5
70.7
75.3

13. Äóíä çýðãèéí õºãæèëòýé îðíóóä
Åâðîïûí îðíóóä- Èñëàíä, Èðëàíд, Ïîðòóãàëè,
Èñïàíè, Ïîëüø, Ñëîâàê, Óíãàð, Ñëîâåí, Õîðâàò,
Áîíñè-Ãåðöåãîâèíà, Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Þãîñëàâ (Ñåðáè, ×åðíîãîð), Ìàêåäîí, Àëáàíè,
Ãðåê, Ìàëòè, Áîëãàð, Ðóìûí, Ìîëäàâ, ÎÕÓ,
Óêðàéí, Áåëàðóñü, Ëèòâè, Ëàòâè, Ýñòîí,
Àçèàñ-Òóðê, Èðàí, Àðìåí, Àçåðáàéäæàí,
Ãóðæ, Èçðàèëü çýðýã óëñ áàãòàíà. Õ¿í àìä
íîîãäîõ
äîòîîäûí
íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé
õýìæýýãýýð ýäãýýð îðíóóäûí èõýíõ íü ºíäºð
õºãæèëòýé îðíóóäààñ íýã èõ õîöîðäîãã¿é.

14. Äóíä çýðãèéí õºãæèëòýé îðíóóä
• Ýíý á¿ëýãò ÎÕÓ-ûã îðóóëñàí ÿâäàë íü õóó÷èí
ÇÕÓ çàäàð÷ òýäãýýð îðíóóäûí ýäèéí çàñàã
õÿìðàëä îðñîíòîé õîëáîîòîé. Äîòîîäûí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýãýýð ÎÕÓ äýëõèéä
íýëýýä äýýã¿¿ð áàéð ýçëýõ áîëîâ÷ õ¿í àìä
íîîãäîõ õýìæýýãýýð ýõíèé 60 äàõü îðíû íýãä
áàãòàæ áàéíà. Ãýâ÷ õÿìðàëûã äàâæ ýäèéí
çàñãèéí õóâüä òîãòâîðæèí óëìààð õ¿÷èí
÷àäëàà àâ÷ ýõëýõ ¿åä Îðîñ îðîí ºíäºð õºãæèëòýé
îðíû òîîíä îðîõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

15. Шинээр хөгжиж буй орнууд
Энэ бүлэгт нийтдээ 150 гаруй улс орнууд багтах бөгөөд
дэлхийн хуурай газар, хүн амын 70 гаруй хувийг
эзэлдэг. Эдгээр улсууд Ази, Африк, Латин Америк,
Номхон далайд экваторын шугамнаас хоёр тийш
асар их орон зайг эзлэн оршдог. Энэ хэв шинжид
багтаж буй улсуудын ихэнх дэлхийн II дайны дараах
үеэс тусгаар тогножээ. Энэ бүлгийн улсууд нь хүн ам
нутаг дэвсгэрийн хэмжээ эдийн засгийн хөгжлийн
түвшнөөр маш олон янз. Гэвч эдгээрийг нэг бүлэг
болгож байгаагийн гол үзүүлэлт бол эдийн засгийн
хоцрогдол мөн.

16. Шинээр хөгжиж буй орнууд
• Шинээр хөгжиж буй орнуудыг доорх 5
дэд бүлэгт хуваан авч үздэг. Үүнд:

17. Шинээр хөгжиж буй орнууд
I бүлэг
• Хятад, Энэтхэг, Бразил, Мексик, Аргентин зэрэг
улсууд хүн амын тоо, газар нутгийн хэмжээ,
байгалийн баялаг, эдийн засгийн асар их нөөцтэй
тэргүүлэх гүрнүүд юм. Эдгээр нь нийлээд бусад
буурай орны үйлдвэрлэсэн нийт бүтээгдэхүүнээс их
бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж байна. Хятад Ард Улс
ДНБ-ий үйлдвэрлэлтээр дэлхийд зөвхөн АНУ-ын
дараа ордог. Гэвч хүн амд ноогдох хэмжээгээр
хөгжингүй орнуудынхаас хэд дахин бага, ердөө л 50
доллар болох жишээтэй. ̺í õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ
òºäèéëºí ºíäºð áèø

18. Шинээр хөгжиж буй орнууд
II бүлэг
• Мальта, Багамын арлууд, Панам, Либер
зэрэг олон улсын ач холбогдолт бүхий
усан замын уулзвар газарт эсвэл
далайн эргийн байрлалаа ашиглан
аялал жуулчлал, амралт зугаалга,
далайн тээвэр зэргийг хүчтэй
хөгжүүлсэн, хүн ам тутамд ноогдох ДНБ
2000 гаруй долларт хүрдэг цөөхөн
орнууд бий.

19. Шинээр хөгжиж буй орнууд
III бүлэг
• Дэлхийн зах зээл дээр их хэмжээний газрын тос,
газрын тосны бүтээгдэхүүн гаргадаг Ñàóäûí Àðàá,
Êóâåéò, Êàòàð, Àðàáûí Íýãäñýí Ýìèðàò, Áðóíåé, Èíäîíåç
çýðýã íåôòü ýêñïîðòëîã÷ îðíûã îðóóëäàã. Ýäãýýð
îðíóóäûí îíöëîã íü ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ºíäºð
òºâøèí人 áóñ, ýêñïîðòîíä ãàðãàæ áóé íåôòüíýýñ îëæ
áóé îðëîãûí õýìæýýãýýð áóñäààñàà ÿëãàðäàã. Òèéìýýñ
õ¿í àìä íîîãäîæ áóé äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé
õýìæýý 10-15 ìÿíãàí äîëëàð, ò¿¿íýýñ ÷ èõ áàéäàã. Ãýâ÷
ýíý îðíóóäàä эдийн засгийн хөгжлийн түвшин, ард
олны бичиг үсэгт тайлагдсан байдал, амьдралын
түвшин зэрэг õ¿íèé õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä äîîãóóð
áàéäàã. Баян хоосны ялгаа асар их.

20. Шинээр хөгжиж буй орнууд
IV бүлэг
• Энэ дэд бүлэгт хамгийн олон тоотой,
шинээр хөгжиж буй орнуудын
“сонгодог жишээ” болох улсууд
багтана. Хүн ам тутамд ноогдох ДНБ
1000 орчим долларт хүрэхтэй үгүйтэй.
Эдийн засагт нь феодолийн харьцаа
хүчтэй хэвээрээ хадгалагдаж үлдсэн,
олон хэвшлийн аж ахуйтай. Тийм
улсуудын ихэнх нь Африкт бий.

21. Шинээр хөгжиж буй орнууд
V бүлэг
• Энэ бүлэгт ͯÁ-ûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí àíãèëëààð õàìãèéí
õîöðîãäîíãóé 40 ãàðóé îðîí îðäîã. Тэдгээрийн хүн ам нь
600-гаад саяд хүрнэ. Африкаас Мали, Нигер, Чад,
Этиопи, Самали, Мозамбек, Ази тивээс Бангладеш,
Балба, Афганистан, Йемен, Латин Америкаас Гайти
зэрэг улсууд бий. Эдийн засагт нь хэрэглээний хөдөө
аж ахуй голлох бөгөөд боловсруулах аж үйлдвэр маш
муу хөгжсөн, насанд хүрсэн хүн амын 2/3 нь бичиг
үсэгт тайлагдаагүй хүн амд ноогдох ДНБ 100-300
долларт хүрдэг.