Drugs and therapy

1. ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΝΤΡΟΠΗΣΜΕΣΑ ΣΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗΣ
Στηνεποχή μας ο κυρίαρχοςψυχιατρικόςλόγος - καιη συνακόλουθηκλινικήπράξη - είτε
ψυχολογικοποείτηντοξικομανία,κάνονταςαφαίρεσητουκοινωνικούχαρακτήρατου
φαινομένουκαιεξαντλώνταςτηθεραπευτικήαντιμετώπισησεπαρεμβάσειςπου
περιορίζονταιαυστηρά στοπεδίοτηςψυχολογίας,είτετην ιατρικοποιεί,ανάγοντάςτην σε
αρρώστια μετηνιατρικήέννοια τουόρουκαιεξαντλώνταςτηθεραπευτικήαντιμετώπιση
στη χορήγησηυποκαταστάτων.
Σε σύγκρισηκαιμε τις δύοαυτέςπροσεγγίσειςπουυπηρετούν την κυρίαρχηιδεολογία του
νεοφιλελευθερισμού,πουέχειαναγάγεισεύψιστηαρχήτον ατομικισμόσεόλες τις
εκφάνσειςτου,το18ΑΝΩ εμπλουτίζειδιαρκώςτηθεραπευτικήτουφαρέτρα με
παρεμβάσειςπουστοχεύουνστηναναδόμησητηςελλειμματικήςκαιευάλωτης
προσωπικότητας,μετηβοήθεια της κλασικήςψυχοθεραπείας,ατομικήςκαιομαδικής,της
ομάδαςχοροθεραπείας,τηςομάδαςμουσικής,των ομάδων τέχνης,των
ψυχοεκπαιδευτικώνομάδωναλλάκαιτηςσυμμετοχήςμε όλους τουςτρόπους στο
κοινωνικόγίγνεσθαι.
Οι εξαρτημένοιαπευθύνονταιστοπρόγραμμα απεξάρτησηςγιατίκουράστηκανπια απότον
τρόποζωής τουςμέσα στιςουσίες. Σίγουρα έπαιξαν θετικόρόλο,παροτρύνοντάςτους,
πρόσωπα της οικογένειας,οιφίλοι,τοπαιδίτους, ίσως και η ανάγκηνα τομεγαλώσουν οι
ίδιες,θετικά ή αρνητικά γεγονότα πουμεσολάβησαν,πάνωαπ'όλα όμως έπαιξερόλοτο
αίσθημα ότιο κύκλος τωνουσιών έκλεισε,ότιέφθασαν στοτέρμα,δεν πήγαινεάλλο.Έτσι,
παίρνουντηναπόφασηνα χτυπήσουν την πόρτα του18ΑΝΩ, γεμάτοιδισταγμούς,
αμφιταλάντευση,σύγχυση. Ηαπόγνωσητουςοδηγείστονα ζητήσουν ραντεβούσεέναν
απότους συμβουλευτικούςσταθμούςτουκαικάνουν την πρώτησυνάντησημεθεραπευτή
απότην ομάδα υποδοχής.Εκεί,βρίσκουν αυτόπου τόσοτους λείπει,σεβασμό,κατανόηση,
φροντίδα.Αρχίζουννα αισθάνονταιάνθρωποι,όχισκουπίδια,αρχίζουν να μιλούν,να
εμπιστεύονται,όχισκουπίδια,να εμπιστεύονται,να ξεκλειδώνουν τον ψυχικότουςκόσμο.
Χρειάζονταιχρόνοαυτήηπροσπάθεια,δύοχρόνια διαρκείτοπρόγραμματου18ΑΝΩ, με
τις τρειςφάσεις,της ευαισθητοποίησης,τηςψυχολογικήςαπεξάρτησηςκαιτηςκοινωνικής
επανένταξης.Δύοχρόνια προσπάθειαςγια διαρκήαλλαγή,αλλαγή,αλλαγήστον τρόποπου
σκέφτονται,πουεκφράζονται,πουλειτουργούν. Σιγά σιγά θα βγουν απότησιωπή και την
απομόνωσηκαιθα κάνουνένα άνοιγμα στον κόσμο,στουςάλλους,στα μέλητηςομάδας
τους αρχικά,στουςθεραπευτές,στην κοινωνία.Μέσα στοθεραπευτικόπλαίσιοθα χτίσουν
σχέσεις ουσιαστικές,αληθινέςκαιθα καταφέρουν να επικοινωνήσουν μετουςάλλους,
γκρεμίζονταςτοίχουςεσωτερικούςκαιεξωτερικούς.Βήμα βήμα,καιμετη βοήθεια των
ομάδωντέχνηςκαι δημιουργίας,θα ανακαλύψουν τιςδημιουργικέςικανότητεςπου
κρύβουνμέσα τους,τις κλίσειςκαι τα χαρίσματά τους,θα πάρουν απότουςάλλουςτην
αναγνώρισηκαιτηνεπιβεβαίωσηπουτόσοέχουν ανάγκηκαιθα δουν με άλλομάτι τον
εαυτότους,θα αρχίσουννα τονυπολογίζουν καινα τον εκτιμούν,να τον φροντίζουν καινα
δέχονταιτηνφροντίδα τωνάλλων. Θα αρχίζουν να ξεκαθαρίζουν μέσα τουςτογιατίκαιτο
πώς της εξάρτησηςτους,τουςλόγουςπουτους έκαναν σεκάποια κρίσιμηστιγμήτηςζωής
τους,στην αρχήτης εφηβείαςτουςσυνήθως,να στραφούν στιςουσίες,ψάχνονταςνα

2. βρουνεκείόλα όσα τουςέλειπανμέχρι τότε,να καταλαγιάσουν την τρικυμία μέσα τους,να
πνίξουνστα ναρκωτικά τηνντροπήτους,μαζίμε την ενοχή,το φόβο,την οργή,τον πανικό,
τηναπελπισία.
Παράλληλα μεαυτήτηδιαδικασία αυτογνωσίαςμέσα απότη διαρκήεμβάθυνσηστα
έγκατα τουψυχικούτουςκόσμου,με τη βοήθεια της ψυχοθεραπείας,τηςατομικής,βασικά,
αλλά καιτης ομαδικής,πραγματοποιούν καιένα άνοιγμα στον κόσμο. Αποκτούν κοινωνική
συνείδηση,μετη συμβολή καιτων ομάδων κοινωνικούπροβληματισμού,γίνεταιικανοί,
παρά τις δυσκολίες,να κάνουνδιάλογοκαινα έρχονταισεαντιπαράθεσημεδιαφορετικές
απόψεις.Μέσα απόδιαρκήσύγκρουσημετην παθητικότητα καιτην αδράνειαπου
χαρακτήριζετονπροηγούμενοεξαρτητικότρόποζωήςτους,αρχίζουν να παίρνουν
πρωτοβουλίεςκαινα αναπτύσσουνδραστηριότητες,ιδιαίτερα στηφάσητηςκοινωνικής
επανένταξης,πουτουςκαθιστούνισότιμα μέλητου κοινωνικούσυνόλου.Μέσα απόδιαρκή
εκπαίδευσησεεπιμέρουςτομείς,και αφούφοιτήσουν στο"σχολείοτου18ΑΝΩ" για να
ολοκληρώσουντογυμνάσιοήτο λύκειο,που κάποτε,όταν μπήκαν στιςουσίες,οι
περισσότεροιτοεγκατέλειψαν,επιδιώκουν να εξασφαλίσουν αξιοπρεπή διαβίωση,
εργασία,ανεξάρτητηαπότουςγονείςδιαμονή,αντιμετώπισητων δικαστικών
εκκρεμοτήτωνπουκουβαλούναπόπαλιά.Προσπαθούν να δημιουργήσουν φίλουςκαι
κοινωνικά δίκτυα,πουτόσοβοηθούν σεστιγμές κρίσης,αποτρέπονταςτον κίνδυνο
ενδεχόμενηςυποτροπής.Αγωνίζονταιμεκάθετρόπονα κατοχυρώσουν οιίδιοιτα
δικαιώματά τους,κοινωνικά,πολιτικά,ανθρώπινα.
Αυτόςο δρόμοςείναιδύσκολος,καθόλουευθύγραμμος,γεμάτοςεμπόδια,εξωτερικάκαι
εσωτερικά,μεπαρόντα κάθεστιγμήτον κίνδυνοτηςυποτροπής.Είναι,όμως,έναςδρόμος
απελευθέρωσης,έναςδρόμοςδημιουργίαςενόςνέουτρόπουζωής,μέσα από τη
μεταμόρφωσηαυτούτουκλειστού,αποξενωμένουαπόόλουςκαιαπότον εαυτότου
ατόμουσε κοινωνικόπρόσωπο,μοναδικό,μετιςδικές τουανάγκεςκαιεπιθυμίες,ικανόνα
δημιουργεί,να σχετίζεται,να στοχάζεται,να αγωνίζεται,να πραγματώνειμεέμπνευσηκαι
φαντασία ότιπιοανθρώπινουπάρχειμέσα του,την προσφορά στον ΚοινωνικόΆλλο,τη
δύναμητης κοινωνικήςαλληλεγγύης. Έτσικαταφέρνεινα γεμίζειδημιουργικά τα
εσωτερικά κενά,πουτονέκανανκάποτενα βουλιάζειστα μαύρα νερά τηςανίαςκαιτου
ανικανοποίητου.Τώρα,μέσα απόόλεςτις αλλαγέςτου,μπορείκαιαντλείικανοποίησηαπό
πολλέςπηγή, που ανακαλύπτειοίδιος,με τη βοήθεια της ομάδαςτου,των φίλων του,των
συνθεραπευόμενώντου,τωνθεραπευτών του.
Καταλυτικόρόλοσεαυτήτηναπελευθερωτικήδιαδικασία τηςαπεξάρτησηςπαίζειτο
θεραπευτικόπλαίσιο,ηθεραπευτικήσχέσηανάμεσαστον θεραπευτήκαιστον
θεραπευόμενοκαιηθεραπευτικήομάδα,δηλαδήόλοιοιθεραπευτέςπουσυμμετέχουν
στηνθεραπευτικήδιαδικασία,μεξεχωριστόαλλά συμπληρωματικόμεταξύτουςρόλο,
ισότιμοκαι χωρίς ιεραρχίες,ιατροκεντρικούήάλλουτύπου,σεδιαρκήδιάλογοκαι
συνεργασία.Στιςεβδομαδιαίεςτακτικέςσυναντήσειςτηςομάδαςόλοιοι θεραπευτές
συμβάλλουν,οκαθέναςαπότηδική τουσκοπιά,στην ανάπτυξητηςθεραπευτικής
διαδικασίας,στηνεπίτευξητωνθεραπευτικών στόχων,στηζωντανήεπεξεργασίατου
θεραπευτικούπλάνουγια κάθεθεραπευόμενουξεχωριστά.

3. Οι αλλαγέςόμωςπου πρέπει να γίνουν δεν αφορούν μόνοτον ίδιοτον εξαρτημένοαλλά
καιτην οικογενειά του,πουκαιαυτήαντιμετωπίζεισοβαρά προβλήματα,
δυσλειτουργώντας.Μέλητηςθεραπευτικήςομάδαςπαρεμβαίνουν θεραπευτικάσεαυτότο
κλειστόσύστημα,βοηθώνταςτονα ξεπεράσειτοστάδιοτηςσυνεξάρτησηςστοοποίο
βρίσκεται,να ανοίξειδιαύλουςεπικοινωνίαςανάμεσαστα μέλητουκαινα στηρίξειτις
αλλαγέςτουαπεξαρτημένουμέλουςτου.
Η ισότιμη με όλους κοινωνικήεπανένταξητουαπεξαρτημένουσυνιστά στην
πραγματικότητα ένα άνοιγμα στονκοινωνικόΆλλον,σεδιαρκήαντιπαράθεσημετις
δυνάμειςτης βιοεξουσίαςπουδιαμορφώνουν τουςόρουςτηςπεριθωριοποίησηςκαιτου
κοινωνικούαποκλεισμού. Σεσύγκρουσημετην στάσητης ακραίαςεξατομίκευσης,της
παραίτησηςκαιτηςπαθητικότηταςπουχαρακτηρίζειτην τοξικομανία,καλλιεργούνταικαι
αναπτύσσονταισυλλογικέςδραστηριότητεςπουπραγματώνουν αναξιοποίητεςμέχριτώρα
δυνατότητεςκαικάθετύπουδημιουργικέςικανότητεςτουκαθενόςξεχωριστά καιόλων μαζί
στο πνεύμα τηςκοινωνικήςαλληλεγγύης.Μεαυτότον τρόπομπορεί να δημιουργηθεί,ένα
κοινωνικόυποστηρικτικόδίκτυο,μέροςενόςευρύτερουκοινωνικούμετώπουαντίστασης
στηνισοπέδωση καιστηνκαταστροφήπουεπιβάλειη βιοπολιτική.
Από αυτήτηνάποψη,η μάχη για την ισότιμη κοινωνικήεπανένταξητων απεξαρτημένων με
επιμέρουςστόχους τηνεργασία,την οικονομικήανεξαρτησία,την ανεξάρτητηαπότην
πατρικήοικογένεια διαβίωση καιτην υπεράσπισητων κοινωνικών,πολιτικών καιατομικών
δικαιωμάτωντουςείναισυνυφασμένημετημάχη, σε συλλογικόεπίπεδο,ενάντια στον
κοινωνικόαποκλεισμόκαιστηνεξατομίκευση.
"Η σχέση με το ε μ ε ί ς, η συμμετοχήσε ένα συλλογικόυποκείμενο,δεν έχειτίποτε
αυτόματοκαιδεδομένο.Είναιπροϊόν εκείνηςτηςιδιόμορφηςπολιτικής,δηλαδής
εμπρόσθετηςδράσης,μιαςδράσηςπουανανεώνεταιμέσα στην αμοιβαιότητα καιστην
αντιπαράθεση,χάρηστηνοποία τοπολιτικόυποκείμενοσυνεισφέρειμετη μοναδικήκαι
απρόβλεπτησυμβολήτουστονορισμότης κοινότητας".
Μέσα απότην οικοδόμησηαυτούτουε μ ε ί ς γίνεταιδυνατήηανανοηματοδότησητου
κόσμουκαι τωνπράξεωντουμέσα σεαυτόν,αποδίδονταςαξία στον απαρχαιωμένομέχρι
τώρα εαυτότουκαι σε πράγματα πουτόσουποτιμούσεμέχριτώρα.Η διαδικασία της
απεξάρτησηςτου,ωςδιαδικασία διαρκούςαλλαγήςτουσεόλα τα επίπεδα,περιλαμβάνει,
ως συστατικότηςστοιχείο,τηναλλαγήτηςεικόνα τουεαυτούκαιτην έξοδοαπότην
απομόνωσημέσα απότην δημιουργία νέων σχέσεων επικοινωνίαςμετους άλλους.Μόνο
έτσι μπορείο απεξαρτημένοςνα λειτουργήσειωςκοινωνικόυποκείμενο,
συνειδητοποιημένο,ικανόνα αγωνίζεταικαινα διεκδικείτοδικαίωμα στην αξιοπρέπεια,
έχονταςξεπεράσειτοσυναίσθημα τηςντροπήςπουκατέστρεφετηζωή τουμέχρι τώρα.
Το ξεπέρασμα,όμως,τηςντροπήςδεν γίνεταιαυτόματα καιδεν αποτελείμία απλή
λεπτομέρεια τηςαπεξάρτησης.ΟΓάλλοςψυχίατροςκαιψυχαναλυτήςΣ.Τισσερόνι,πουέχει
ασχοληθείιδιαίτερα μετηνντροπή,τηδιαγενεακήτηςμετάδοσηκαιτην θεραπευτικήτης
αντιμετώπιση,υποστηρίζειότιως συναίσθημα μπορείνα είναικαταστροφικό,όχιόμως και
αθεράπευτο. Έχειλοιπόνιδιαίτερησημασία να εστιάσουμεπερισσότεροστοθεραπευτικό
στάδιο,μεβάσητην υπάρχουσα βιβλιογραφία αλλάκαιτην δικήμας εμπειρία,απότην
οποία επιβεβαιώνεταιότιδενμπορείνα γίνει"αυτοθεραπεία"τηςντροπής.Ηπροσέγγιση

4. των τραυματικώνεμπειριώντουυποκειμένουπουντρέπεταιπρέπεινα αρχίζειμετην
επανεισαγωγήτουτραυματισμούκαιτηςντροπήςτουστη χρονικότητα τηςθεραπευτικής
διαδικασίαςκαιτηναποκατάστασήτουςστουςκόλπουςτηςατομικήςιστορίαςκαιτης
ψυχικής οικονομίας.
Όπως αναλύσαμεπαραπάνω,ηντροπήκινητοποιείταιαπότοβλέμμα,τιςχειρονομίες,τα
λόγια τουάλλου.Επομένως, για να ξεπεραστεί,χρειάζεταιπάνταέναν άλλο(έναν τρίτο),
τονθεραπευτή,ικανόνα ακούειμεενσυναίσθησητον θεραπευόμενο,χωρίςνα κάνει
κριτικήκαιχωρίς να υποβαθμίζειτα επώδυνα γεγονότα.Οθεραπευτήςπρέπεινα ενισχύει
με τοντρόποτου, κάνονταςτιςκατάλληλες"εμπεριέχουσες" ερμηνείες,την ικανότητατου
θεραπευόμενουνα διερευνήσεικαινα κατανοήσειτιςσκέψειςτου.Πρέπεινα είναικαλά
εκπαιδευμένοςκαιέμπειροςγια να μπορείνα ακούειτο υποκείμενοπουντρέπεται,να
προσλαμβάνειτολόγοτου.Όπως τονίζειο Βανσάν ντεΓκωλζάκ,"για να δεχτείςτην ντροπή
του άλλουπρέπεινα ακούςτην ηχώ που προκαλείσεσένα τον ίδιο"./
Η στάσητου θεραπευτήαπέναντιστουποκείμενοπουντρέπεταιπρέπεινα στηρίζεται
ψυχολογικά,να ενθαρρύνει,να εμπνέειεμπιστοσύνη,να αναγνωρίζειτην αξία τουκαιέτσι
να δημιουργείένα "ψυχικόαερόσακο"για να συνεχίσεινα μιλά,για να μην ξανακλείσειτο
κουτίτης Πανδώρας,όπωςλέει ο Τισσερόν. "Τονα βάλειςλέξειςσημαίνεινα μεταφράσεις
σε ένα τρίτο,μέσα στοθεραπευτικόπλαίσιο,εκείνητην ψυχικήπραγματικότητα της
ντροπήςπου μέχρι τώρα δενμπορούσενα έχει πρόσβασηστην υποκειμενικότητα.Η
θεραπεία τηςντροπήςπερνά αναγκαστικά απόμια βαθιά ανάλυσητηςαντιμεταβίβασης,
δηλαδήτωναισθημάτωνκαιτων αντιδράσεων πουξυπνά στον θεραπευτήηντροπήτου
άλλου,ότανέρχεταιαντιμέτωποςμ'αυτήν,όταν ηηχώ της αναπαράγεταιμέσα του,όταν η
ντροπήτουθεραπευόμενουξυπνά καιδικέςτουντροπές.
Μέσα απότο λόγοτου θεραπευόμενουπουαπευθύνεταιστον θεραπευτήτουαρχίζειη
διαδικασία τηςσυμβολοποίησης,πουαπελευθερώνει. Διερευνώνταςτοσυναίσθημα της
ντροπής,ο θεραπευτήςπρέπεινα εξετάσειπροσεκτικάόλα τα συναισθήματα μετα οποία
μπορείνα συνδέεται- τοάγχος,το φόβο,τοθυμό, την ενοχή,την εκδίκηση,την
εγκατάλειψη-,καθώςκαιτις αντιλήψειςπουτα συνοδεύουν,τις εικόνεςήτα μνημονικά
ίχνη παλαιώντραυματιών.Πρέπεινα γίνει ικανόςνα μιλήσειγια τοτραύμα που βρίσκεται
στη ρίζα της ντροπής,να αφηγηθείτην τρομερήεμπειρία."Ητραυματικήεμπειρία
παραμένει"εμπειρία αδιεκδίκητη(αζήτητη)"μεν,ηοποία,όμως, αναδύεταιωςτο αίνιγμα
της ετερότηταςμίαςανθρώπινηςφωνήςπουξεσπά μέσα απόμια πληγή".Η αφήγηση,όταν
γίνεταιδυνατή,μπορείνα είναιλυτρωτική,όπωςέχουν δείξεισχετικέςεμπειρίες.
Στόχοςτης θεραπευτικήςδιαδικασίαςείναιτοξεπέρασματηςντροπήςμέσα απόμια
δημιουργικήστάσηστηζωή και όχι η διαχειρισήτης.Το ξεπέρασμα τηςντροπής
συνεπάγεταιτηνεπεξεργασία τηςεικόναςτουσώματος,τηςυποκειμενικήςταυτότητας,της
ταυτότηταςμετονΆλλον,τηςαπώλειας(θάνατοιαγαπημένων προσώπων),των μυστικών,
της τραυματικήςεμπειρίας,τηςαναπηρίας,τηςαρρώστιας.Αυτόσημαίνειαναδόμησηενός
ψυχικούπεδίου που έχει κατακλυστείαπότην ντροπή.Ιδιαίτερασημαντικόςείναιορόλος
του θεραπευτικούδεσμού,οοποίος,κατά τον Φεράντζιείναι"εκείνηημυστηριώδης
δύναμηπου διαπερνά δύοψυχές. Στηθεραπεία ολόγοςτου θεραπευόμενουθα δώσειτις
συντεταγμένεςτωνκατευθύνσεων πουθα ακολουθήσειηθεραπευτικήδιαδικασία.Όπως

5. τόνισεο Φερέντζι,προσαρμόζουμετηθεραπείαστιςιδιαίτερεςανάγκεςαυτούτου
μοναδικούυποκειμένουκαιόχιστις ανάγκεςτουθεραπευτήήτουπλαισίου.
Μέσα στοθεραπευτικόπλαίσιο,μετηστήριξηαυτούτου δεσμού,τουποκείμενοτης
ντροπήςμπορείνα κατανομάσειτηνντροπήτου,να μιλήσειγι' αυτή,να την εκφράσειμετο
λόγοαλλά καιμε άλλουςτρόπους.Μια μορφήέκφρασηςμπορείνα είναιτοσχέδιο.
Χρησιμοποιώνταςμολύβια,χρώματα,πλαστελίνηκαιάλλα υλικά,μπορείνα δώσειμορφή
σε όλα όσα τονέκαναννα ντρέπεταικαινα βασανίζεται.Αυτόπρουποθέτειένα
θεραπευτικόπλαίσιοκατάλληλονα υποδεχτείτην ντροπή,να εμπνεύσειεμπιστοσύνηκαι
να του δώσει τοκουράγιονα ξεπεράσειτοπρώτοκαιμεγάλοεμπόδιο,την ντροπήτης
ντροπής.
Μέσα σεαυτή τη διαδικασία σιγά σιγά θα μπουν στηθέσητων συναισθημάτων ντροπής
άλλα συναισθήματα όπως η περηφάνια.Όληηψυχοθεραπευτικήδιαδικασία πρέπεινα
επαναδιογκώσειτοΙδανικότουΕγώτου καινα αναδομήσειτην ταυτότητά του.Πρέπεινα
τονκάνειικανόνα απευθύνεταιμεθάρρος,κοιτάζονταςκατάματα τον άλλο,τον μικρόκαι
τονμεγάλοΆλλον.
Η ΣκόττοΝτι Βέττιμοδιακρίνει τρειςχρόνουςκατά την ψυχοθεραπευτικήδιαδικασία της
ντροπής.Ο πρώτοςχρόνοςείναιο χρόνοςτου βλέμματος(τουθεραπευτή).Μέσα στο
βλέμμα του θεραπευτήτουποκείμενοτηςντροπήςαναγνωρίζειτον εαυτότου,όχιόμως
απαξιωμένοόπωςπαλιά. Eξακολουθεί,βέβαια,να αποφεύγειτηλέξηντροπήκαινα
χρησιμοποιείάλλεςλέξειςόπως ενοχή,αμηχανία,δυσφορίαήαηδία.Οδεύτεροςχρόνος
είναιο χρόνοςτης κατανόησης,οχρόνοςπουαρχίζεινα δίνεινόημα στα βιώματά του,σε
ότι συνδέεταιμετηνντροπήτου.Είναι ικανόςπια να κατανομάζειτοσυναίσθημα της
ντροπής,να παίρνειτηναναγκαία απόστασηχωρίςνα χάνεταιμέσα σ'αυτή καιτα
τραυματικά βιώματα τηςταπείνωσηςκαιτηςντροπήςεπανεισάγοντάςτα στηχρονικότητα
του παρόντος,για να τα επεξεργαστεί.Ενθαρρύνεταινα αφηγηθείόλα τα σημαντικά
γεγονότα τηςζωής του,στουςσημαντικούςσταθμούςτης. Γιατίκάθεντροπήμπορείνα
κρύβειμια άλλη.Αυτήη αναδρομήστουςσταθμούςζωήςμπορεί να γίνειμέσα από τη
δραματοθεραπεία ηοποία αποτελείβασικόθεραπευτικόεργαλείοστα προγράμματα
απεξάρτησηςτου18ΑΝΩ.Οτρίτοςχρόνοςείναιο χρόνος τηςκατάληξης,τηςαναδόμησης
της ταυτότητας.Ηντροπήπια γίνεταιαντικείμενοαποεπένδυσηςκαιέτσιεξασφαλίζονταιοι
όροιαποκατάστασηςτουναρκισσιστικούελλείμματοςπουυπάρχειστηρίζα της ντροπής.
Το υποκείμενοτης ντροπήςξαναδίνειαξία στην ταυτότητά τουκαιέχονταςγίνει
υποκείμενοτηςγνώσης μπορείπιά να απευθύνεταιστον άλλοκοιτώνταςτον στα μάτια,
χωρίς να ντρέπεταικαιχωρίςνα έχει ενοχέςεπειδή ντρέπεται. Μπορείνα απευθύνεται
στονΚοινωνικόΑλλον.Μπορείνα συνάπτεισυναισθηματικούςδεσμούς,συμβολικούς
δεσμούςεκεί όπουυπήρχε έλλειμμα συμβαιλοποίησης.Μπορείνα διερευνά καινα
εντοπίζειτις αιτίεςτης προσωπικήςτου ταπείνωσηςσε σχέσησε σχέση καιμε τους
κοινωνικούςλόγουςπου προκαλούνανισότητες,αδικίες,ταπεινώσειςστουςανθρώπους.
Αυτόσημαίνειότι η προσωπικήσυνειδητοποίησηδεν μπορείνα χωριστείαπό την
κοινωνικήκαιπολιτικήσυνειδητοποίησητουατόμουπου επεξεργάζεταιτην ντροπήτουκαι
προσπαθείνα τηνξεπεράσει.

6. H υιοθέτησηενός νέουτρόπουζωής με αξίεςκαι αξιοπρέπεια συνεπάγεταιτον αγώνα
ενάντια στηβιοεξουσία,σεόλεςτιςεκφάνσειςτης,ενάντια στην ανισότητα,στην
εκμετάλλευση,πουχρησιμοποιείτοόπλο της ταπείνωσηςγια να καθυποτάσσειτους
ανθρώπους.Συνεπάγεταιεπίσηςμετατροπήτηςσχέσηςαυτούτουατόμουμε τις κυρίαρχες
κοινωνικέςνόρμεςκαιαξίες.Πρέπεινα αγωνιστείνα δώσειαξία στην ταυτότητά τουαλλά
καιστην ομάδα στηνοποία ανήκει.Αλλά για να ξαναδώσειαξία στην ταυτότητάτουπρέπει
να αρνηθείτα παλιά συστήματα αξιών,πουστιγματίζουν καιταπεινώνουν.Πρέπεινα
ενστερνιστείκαινα υποστηρίξειστην πράξηνέεςαξίες, καινούργια ιδανικά,να υποστηρίξει
στηνπράξηνέεςαξίες,καινούργια ιδανικά,να πάρειμέρος,μεόποιοτρόποαποφασίσει,
στονσυλλογικόαγώνα ενάντιαστηβία που ταπεινώνει,μαζίμετους άλλους
καταπιεσμένουςκαικοινωνικάαποκλεισμένους.Έτσιδημιουργείταιη"τάξητηςαμοιβαίας
δράσης"(l'ordre de l' interaction) όπωςτην ορίζει ο ErvingGoffman,πουγίνεταιτοθεμέλιο
της επιδιωκόμενης"εσωτερικήςτάξης",τηςψυχικήςηρεμίας.Μόνοέτσι μπορείνα κοπάσει
η τρικυμία που υπάρχειμέσα του. Η δόμησητης νέαςταυτότηταςπρουποθέτειτην
εγκαθίδρυσηστηνπράξηδιαλεκτικών σχέσεων ανάμεσα στιςψυχολογικές διαδικασίεςκαι
στις κοινωνικές.Δενπρέπεινα γίνειαφαίρεσητηςκοινωνικήςδιάστασηςτηςατομικής
ιστορίας.
Η απελευθέρωσηαπότοβασανιστικόαίσθημα τηςντροπήςσυνεπάγεταιεπίσηςτην
ανάπτυξητηςικανότηταςφαντασίαςκαιδημιουργικήςέκφρασης.Ηαπελευθέρωσητου
μπλοκαρισμένουφαντασιακούτουατόμουπουντρέπεταιαποτελείβασικόστοιχείοτης
θεραπευτικήςδιαδικασίας.Αυτόςπουδεν μπορεί να φανταστείτίποτεάλλοπέρα απότη
δυστυχισμένητουύπαρξη,που δεναφήνειτον εαυτότουνα ονειρευτείγια να μην
ματαιωθεί, πρέπεινα βρειτο δρόμο,με τηβοήθεια της Τέχνης,να αναπτύξειτηφαντασία
του καινα ονειρευτείτομέλλοντου.Με αφετηρία τοπαρόν τηςθεραπευτικήςσχέσηςμέσα
στο θεραπευτικόπλαίσιοκάνειτιςαναδρομέςστοπαρελθόν,στην οικογενειακήιστορία,
στα τραυματικά βιώματα καιστα μυστικά,για να μπορέσειτελικά απελευθερωμένοςνα
σχεδιάσειτομέλλοντου. Σεαυτόθα τον βοηθήσειη ομάδα του,που αντιπροσωπεύειτο
συλλογικό,τοπεδίοτης μετάβασηςαπότουποκείμενοστην κοινωνία.Πολύβοηθητικό
εργαλείοσεαυτήτηδιαδικασία είναιηομάδα ψυχοδράματος,τοπαιχνίδικινητοποιείτο
σώμα μπροστά στηνομάδα καιη παρουσία τηςδίνειθέσηστο βλέμμα.
Στη θεραπευτικήαντιμετώπισητηςντροπήςβοηθά καιη ομάδα φωτογραφίας,όπου
βλέπειςκαι βλέπεσαι,αλλά μεδημιουργικότρόπο,φωτογραφίζονταςτα άλλα μέλητης
ομάδαςκαιμιλώνταςγια τις φωτογραφίεςσουστην ομάδα,παρουσία τουθεραπευτή,του
"τρίτου"που ακούει.
Η θεραπεία απεξάρτησηςπρέπεινα θέτειεξαρχήςωςστόχο όχι απλώς τη διακοπήτης
χρήσης ουσιών,αλλά τηδημιουργία μιαςνέαςταυτότητας,μέσα απότηδιαδικασία της
υπεκειμενοποίησης,τηςμετάβασης,δηλαδή,απότηθέσητης απόρριψηςκαιτου
απορρίματοςστηθέσητουενεργούυποκειμένου.Αυτότουποκείμενοπρέπεινα δώσειτη
μάχη του για να καταφέρεινα αποκτήσειτοαίσθημα ότιέχειπια μια καινούργια
ταυτότητα.
Πρέπεινα πούμε ότιτο αίσθημα τηςταυτότηταςέχειπάντα δύοπλευρές,που
αλληλοσυνδέονται,τηνπροσωπικήκαιτην κοινωνική.Η προσωπικήαφορά τοαίσθημα ότι

7. είσαιυποκείμενοτης ιστορίαςσουκαιπρωταγωνιστήςτηςζωής σου.Η κοινωνικήπλευρά
αφορά τηνεγγραφήσουσεμια ομάδα,μια κουλτούρα,ένα έθνος,έναν λαό,μεσεβασμό
στις παραδόσεις,στιςαξίεςκαιστα δικαιώματά του.Ηαξιοπρέπεια έχειως θεμέλιοκαιτις
δύο αυτέςπλευρέςτης ταυτότητας,την αυτοεκτίμηση,πουπαραπέμπειστοπρόσωποκαι
το σεβασμόσεαυτό,καιτην εκτίμησηπου απολαμβάνειαπότουςάλλους,απότην
κοινότητα στηνοποία ανήκει.Αυτήηπορεία μεταμόρφωσηςτουυποκειμένουπου
ντρέπεταισεκοινωνικό υποκείμενοπουδιεκδικείπεριλαμβάνειμεταξύτων άλλων καιτη
θεραπευτικήπαρέμβασητωνθεραπευτών στην οικογένεια,εκείπουγεννήθηκετοαίσθημα
της ντροπής.Όπως προβλέπεταιαπότοπρόγραμμα απεξάρτησης,αυτέςοιπαρεμβάσεις
είναιπολλών τύπωνκαι αποβλέπουν βασικά στην αλλαγήτων δυναμικών στοεσωτερικό
αυτήςτης οικογένειαςκαιστηδιακοπήτουφαύλουκύκλουτης ντροπήςκαιτης ενοχής,που
συνέθλιβεμέχριτώρα όχι μόνοτα εξαρτημένα άτομααλλά καιτουςδικούςτους.
Ιδιαίτερα σεσχέσημε τις γυναίκες,ηέμφασηπρέπεινα δοθείστην ανανοηματοδότησητης
γυναικείαςτουςταυτότητας,τουγυναικείουσώματος,τηςσεξουαλικότητας,της
μητρότηταςκαιστηναναζήτησηνέων συντεταγμένων τηςζωής τους.Αυτόπρουποθέτει
διαρκώςρήξειςμε τοπλέγμα των εξουσιαστικών σχέσεων πουτις καταδυνάστευαν ως
τώρα, με τονπατέρα - αφέντη,τοναδελφό - βιαστή,τον σύντροφο - εκμεταλλευτή,καθώς
καιμε τα κοινωνικά στερεότυπατων παραδοσιακών γυναικείων ρόλων,όπως
εσωτερικεύονταιμέσα απότησχέση με τη μητέρα καικάτωαπότην πίεση τηςκυρίαρχης
ιδεολογίας. Ηδιαδικασία τηςαπεξάρτησηςγια μια γυναίκα μπορείνα είναι
απελευθερωτικήμόνοστοβαθμόπουσυνεισφέρειστην απελευθερωσήτης - μέσα από
βαθιά κατανόησηκαιδιαρκείςυπερβάσεις - απότα δεσμά του φύλουτης, μέσα στο
γίγνεσθαι"ελεύθερηγυναίκα",μεότισυνεπάγεταιαυτήηελευθερία μέσα σεμια
φαλλοκρατικήκοινωνία.Όπωςλέειη ΕλένηΒαρίκα:"Δεν υπάρχειπολιτικήγλώσσα για να
σκεφτούμετηνελευθερία ή - πράγμα που είναιτοίδιο - την ανελευθερία των γυναικών,
δενυπάρχειγλώσσα για να συλλάβουμεμεπολιτικούςόρουςτούτητην απουσία.Την
γλώσσα αυτήπρέπεινα τηνεπινοήσουμε".