SlideShare a Scribd company logo

ئۆڭۈك ئادالەت

•Download as DOC, PDF•
•
T
tughchi
Technology
1 of 75
‫غ. ئو. زۇلپىقار‬ ‫ئۆڭۈك ئادالەت‬ ‫مۇندەرىجە‬ ‫01‬ ‫بىرىنچى باب. جىددى تېلىفون‬ ‫71‬ ‫ئىككىنچى باب. نەخ مەىداندىكى تەكشۈرۈش‬ ‫52‬ ‫ئۈچىنچى باب. »نەتىجە« ۋە گۇمان‬ ‫33‬ ‫تۆتىنچى باب. ئىككى خىل ئەقلى خۇلسە‬ ‫34‬ ‫بەشىنچى باب. ئاخىرلىشىش ۋە باشلىنىش‬ ‫05‬ ‫ئالتىنچى باب. گۇمان كۆلەڭگۈسى‬ ‫26‬ ‫ىەتتىنچى باب. ئاخىرقى ئۇرۇنۇش‬ ‫07‬ ‫سەككىزىنچى باب. ئاخىرقى پاكىتنى ئىزدەپ‬ ‫68‬ ‫توققىزىنچى باب. قاش بىلەن كىرپىكنىڭ ئارىسىدا‬
‫49‬ ‫خاتىمە‬ ‫.قىڭغىر ئىش قىرىق ىىلدىن كېىىن بىلىنەر‬ ‫خەلق ماقالى—‬ ‫.بۇ ئالەمدە ھېچ نەرسە بەختسىزلىكتەك مۇكەممەل بولماىدۇ‬ ‫»بالزاك »ساغرا تېرە—‬ ‫ۋىلىەتتە ىېڭىدىن تەسىس قىلىنغان »سىىاسەتنى ئەمەلىىلەشتۈرۈش ئىشخانىسى« ھېلىدىن ـ ھېلىغا ىېڭى‬ ‫مېھمانلر بىلەن تولۇپ تۇراتتى. ئاندا – ساندا كىشىلەر رەڭگىەە كۈلگە ىۈگۈرتكەن ھالدا قاىتىپ چىقسا،‬ ‫.كۆپچىلىكى مەىۈس ۋە سۇلغۇن ھالدا قاىتىپ چىقىشاتتى‬ ‫!ئىش شۇنداق ئېنىق تۇرسىمۇ، »مۇزاكىرە، مۇزاكىرە« نېمانداق تۈگىمىگەن مۇزاكىرە بۇ؟ —‬ ‫ئالتە ىەردىن خەت، تونۇشتۇرۇش، ئىسپات ئېلىپ كەلسەم، ىەنە تۆت ىەرنىڭ چال قاپتۇ دەىدۇ، قانداق گەپ —‬ ‫بۇ؟‬ ‫ھېلىدىن - ھېلىغا غۇدىرىغان ئاۋازلر، نارازىلىق سادالىرى ئاڭلىنىپ تۇراتتى. دېمىسىمۇ »مەدەنىىەت ئىنقىلبى«‬ ‫دەپ ئاتالغان بالىى- ئاپەت ئاز بولمىغان ئادەملەرگە ۋابال قىلىپ، ناھەق دىللر ئۆمۈچۈك تورىدەك چېگىلىشىپ‬ ‫كەتكەنىدى. بۇلرنى ىېشىپ ھەقنى — ھەق، ناھەقنى — ناھەق قىلىپ ئاىرىماق ئۇنداق ئاسان ئىش ئەمەس ـ‬ ‫!تە‬ ‫مەھىكىمىلەر جاىلشقان ىوغان قورانىڭ ئىچىدىكى زىننەت ئورمانلىرى تېگىدە ىىراق- ىىراقلردىن كېلىپ، ئاىلپ‬ ‫ىېتىپ، دەۋا قىلىۋاتقانلر مىغىلىدىشاتتى، ئۇلر ۋەىران بولۇپ، نامراتچىلىق ئىچىدە ئىڭراۋاتقان غېرىپ‬ ‫كەپىلىرىدىن كەلگەن كىشىلەر بولغاچقا، ئۇلرنىڭ مېھمانخانىلردا ىېتىشقا پۇلى ىوقىدى. بەزىلەرنىڭ قاىتىپ‬ ‫.كېتىشكىمۇ پۇلى قالماي، چىراىلىرىنى سارغاىتىپ ماغدۇرسىز ھالدا كۆلەڭگىدە ىېتىشاتتى‬ ‫ئىشخانىغا كىرىپ چىققانلر سوغۇق گەپ ئاڭلپ، ىىلىمان داڭقان پۇتى مۇئامىلىلەردىن كۆڭلى قېلىپ قاىتىپ‬ ‫چىقسىمۇ، لېكىن »پىتنىڭ ئاچچىقىدا چاپاننى ئوچاققا سېلىپ« قېىداپ كېتەلمەىتتى. ئۇلر قاىتا ـ قاىتا ئىلتىماس‬ ‫قىلىشاتتى، ىالۋۇراتتى، تەلەپ قىلىنغان ئىسپاتلرنى تېپىپ ىەنە كېلىشەتتى، ىەنە قانداق باھانىلەر كۆرسىتىلىشىگە‬
‫قۇلق سالتتى، جېنى قاشاىدىغانلىرى ۋارقىراىتتى، تىللىتتى، بولدى قىلىپ قاىتىپمۇ چىقاتتى، بۇ ئىش دەسلەپ‬ ‫ئىنسانپەرۋەرلىك قىلىش نوقتىسىدىن باشلىنىپ، بېجىرگۈچىلەرنىڭ زىىانكەشلىككە ئۇچرىغانلرغا چوڭقۇر‬ ‫خەىرىخاھلىق، ئېچىنىش تۇىغۇسى بىلەن چىن ۋە قېتىرقىنىپ ئىشلىگەن بولسا، بارا ـ بارا »جاھاننىڭ رەپتاىى«‬ ‫نى چۈشىنىۋېلىپ، ئىشقا ساختىپەزلىك ئارىلشتۇرۇلۇشقا باشلىغانىدى. ئەسلىدە ئىش بىجىرگۈچىلەردىغۇ ئەىىپ‬ ‫ىوقىدى، بىراق، ھەمىشە پۇرسەت كۈتۈپ تۇرىدىغان كاززاپلر بۇ ئىشتىمۇ ئۆزلىرىنىڭ بەزى ئادەملىرىنى )ىېزىدىكى‬ ‫تۇققانلىرى، خىزمەتسىز ىېقىنلىرى، ۋاھاكازا( مۇشۇ پۇرسەتتە خىزمەتكە ئورۇنلشتۇرۇۋېلىش مەقسىتىدە‬ ‫ئاللىقانداق ىالغان ئىسپاتلرنى كۆتۈرۈپ كېلىپ، ھەقىقىي دەرتمەنلەردىن چاپسانراق »سىىاسىتى ئەمەلىىلىشىپ«‬ ‫كېتىشەتتى. ئىسپات بەرگۈچىلەر، ئىش بىجىرگۈچىلەرنىڭ ھەممىسىدە تېنىمسىز گال — قوشۇقلپ ئالسىمۇ‬ ‫توننىلپ ئاشلىقنى ىەپ تۈگىتىدىغان گال بولغاچقا ئۇلر »سوغات« ئۈچۈن »قولىدىن كېلىدىغان ىاردىمى« نى‬ ‫ئاىىماي بىرەر پارچە ئىسپاتنى ىېزىپ بېرەتتى. ئەلۋەتتە بۇنىڭ بىلەن ھەقىقىي دەرتمەنلەرگە نىسبەتەنمۇ ئەنە‬ ‫شۇنداق »سوغات« تەلىپى پەىدا بولۇپ، بۇ »ىول«بىلمەىدىغان بىچارىلەر قىىنىلىپ قېلىشقا باشلىغان كېىىنكى‬ ‫.مەزگىللەر ئىدى‬ ‫قارى]0[، سىلىنىڭ ئىشلىرىنى نېمە دەىدا؟ — دەپ سورىدى كۆلەڭگۈدە ىاتقانلردىن بىرى كارىدۇر ئىشىكىدىن —‬ ‫چىقىپ ئۆزى تەرەپكە كېلىۋاتقان ئۇستىخانلىق، بۇلجۇڭ گۆشلىرى بۆرتۈپ چىققان، چىراىى ھېلىل خامانلىقتىن‬ ‫.كەلگەندەك قىزغۇچ قارامتۇل، چاچلىرىغا مەزگىلسىز ئاق كىرگەن كىشىگە قارىتىپ‬ ‫ھېچ نۆۋەت تېگىدىغاندەك ئەمەس، ئاغىنە، تاماكىلىرى بارمۇ؟ ىېنىمدا بىر تىىىنمۇ پۇل قالمىدى، بالىلىرىم —‬ ‫سەھرادا ىېرىم ئاچ، ىېرىم ىالىڭاچ قالغان، ئۇلر نېمە ئىش تۇتىۋاتقاندۇ، دېسىلە،... — ئۇسقانلىق كىشى‬ ‫تاماكا ىۆگىگەچ سۆزلەىتتى، — ھەرھالدا مېنىڭ بۇ ىەردە ساۋاقداشلىرىم، ئىلگىرىكى خىزمەتداشلىرىم كۆپ‬ ‫بولغاچقا، بىر ئاز قېلىنلىق قىلىپ بولسىمۇ نۆۋەت بىلەن ئۇلرنىڭكىدە ئانچە ـ مۇنچە جان بېقىپ كېتىۋاتىمەن،‬ ‫...لېكىن- زە، ىاندا پۇل بولمىغاندىكىن ئالغان قەدەملىرىمۇ بوش، جانسىزدەك ىۈرەك پوك ـ پوك بولىدىكەن‬ ‫سىلى بۇ ىەردە چۆرگىلەپ ىۈرگىلى خېلى بولدى، تېخى ئەھۋاللىرىنى ئېىتمىدىلىمۇ؟ —‬ ‫ئىش بىجىرگۈچىلىرىگىغۇ ئېىتتىم، ئۇ خەق شۇ، ھېلىقىدەك ىىلىمان گەپ بىلەن ئاغا تارتىپ تۇرىدۇ، چامامدا بىر —‬ ‫نېمە تاما قلىشىۋاتسا كېرەك، مەندە نېمە بولتتى؟ مېنىڭ ھازىر كۈتىۋاتقىنىم بۇلرنىڭ باشلىقى بىلەن بىر‬ ‫...كۆرۈشۈپ بېقىش‬ ‫خۇدانىڭ بىر بۇىرىقى باردۇر، كەلسىلە، بۇ ىەردە مۇڭدىشىپ ئولتۇرىمىز، ئىنشائالل، تاماكام بۇ گۈن كەچكىچە —‬ ‫.راۋىرۇس ىېتىدۇ‬
‫ئۇلر شۇ ىەردە كونا پاختىلىق چاپانلرغا ىامپاشلپ پاراڭغا چۈشتى، ىېزىغا پالنغاندىن كېىىنكى كۆرگەن‬ ‫كۈنلىرى ھەققىدە، تارتقان رىىازەتلىرى ھەققىدە، دەسلەپ بارغاندا جىسمانى ئەمگەك ئېغىر كېلىپ ۋەزىپىنى‬ ‫.پۈتتۈرەلمەي قىىنالغانىدى،... ھەممە نەرسىلەر ھەققىدە سۆزلىشىپ كۈننى كەچ قىلدى‬ ‫كەچكە ىېقىن ئۇلرنىڭ ئەتراپىدا بىر گۇمانلىق ئادەم ئاىلىنىپ قالدى، ئۆزى كېلىشكەن ىىگىت بولۇپ، ىېڭى‬ ‫باىلردەك راۋىرۇس كىىىنگەنىدى. ئۇ پات ـ پات دەرەخلىك ئىچىدە ىامپاشلپ ىاتقانلرغا قاراپ قوىاتتى. گىپى‬ ‫باردەك، ھېلىل ئۇلرنىڭ ئالدىغا بارىدىغاندەك قىلتتى- ىۇ، ىەنە چۆرگىلەپ نېرى كېتىپ قالتتى. ىامپاشلپ‬ ‫ىاتقان دەرتمەنلەر ئۇنىڭ بىركىمنى ئىزدەپ ىۈرگەنلىرىنى قىىاس قىلغان بولسىمۇ، بىرىنچى بولۇپ گەپ سوراپ‬ ‫.بېقىشقا ئېغىرلىق قىلدى‬ ‫.مەھكىمىلەر ئاللىقاچان ئىشتىن چۈشۈپ كەتكەنىدى. ىوغان گەۋدىلىك كىشى ئورنىدىن تۇردى‬ ‫بۈگۈن بىر تونۇشۇم ئۆىگە كېلىپ كەتكىن دېۋىدى... —دېدى ئۇ تەقدىردىشىغا قاراپ،— سىلىمۇ تونۇملىكىن، —‬ ‫مەتتۇردى، ساقچى. ئىلگىرى بىزنىڭ ناھىىىدە ئىشلىگەن، خىزمەتدىشىم ئىدى، مەن ھېلىقى كۈنلەرنى كۆرۈپ‬ ‫سەھرادا ىۈرگەن چاغلردا ۋىلىەتكە ىۆتكىلىپ كەپتىكەن، شۇ ئاغىنىمىز كەچتە كېلەرسەن دېۋىدى،...ـ ئۇ سەل‬ ‫ئىككىلىنىپ تۇرۇپ ىامپاشلپ ىاتقان ھەمراھىغا ئادىمىگەرچىلىك ىۈزىسىدىن،— ىۈرمەمل بولمىسا، بىللە بېرىپ‬ ‫.كېلىلى،... — دېدى‬ ‫خوش، سىلى بېرىىپ كەلسىلە، »ئۆزەم پاتمىغان كاماغا، غەلۋىر باىلي قوڭامغا« دېگەندەك ئىشنى —‬ ‫.قىلماىلى، رەخمەت، ىاخشى كۆڭۈللىرىگە، پاتراق كەلسىلە پاراڭلىشىپ ىاتىمىز‬ ‫...خۇدا بۇىرىسا،... بىر بولسا قونۇپ قالرمەنمىكىن —‬ ‫ئۇ كەتتى، ئۇ كېتىشى بىلەنل ھېلىقى ئالىپتە كىىىنگەن، »ئاللمىغان سادەك« ئاىلىنىپ ىۈرگەن كىشى ئالدىراپ‬ ‫.ىامپاشلپ ىاتقان كىشىنىڭ قېشىغا كەلدى‬ ‫.رەنجىمىسىلە، ئاكا، بىر گەپ سوراي دىۋىدىم... —ئۇنىڭ تاۋۇشلرنى تەلەپپۇز قىلىشى تازا توغرا ئەمەس ئىدى —‬ ‫.سورىسىل، مەنمۇ سىلىنى ھەقىچان بىرنېمە سورىماقچى دەپ تۇرغانىدىم —‬ ‫ھېلى بۇ ىەردىن كەتكەن كىشى تونۇشلىرى بولمدۇ؟ —‬ ‫ئىلگىرى تونۇشماىتۇق، خۇدا تەقدىرىمىزنى ئوخشاش قىلغانىكەن، مۇشۇ ىەردە سۆرىلىپ ىۈرگەن جەرىاندا —‬ ‫تونىشىپ قالدۇق، قانداق دەىل؟‬ ‫ئۇ كىشىنىڭ ئىسمى ئابلەي ئەمەستۇر؟ —‬
‫.شۇنداق، شۇنداق دېگەنىدى —‬ ‫ئىلگىرى ساقچى بولغانمىكەن؟ —‬ ‫...ھە، ھە، شۇنداق ! سىلى؟ —‬ ‫ئۇ قاىاققا ماڭدى؟ بىلەمل؟ —‬ ‫.ئۇ بىر دوستىنىڭكىگە... مەتتۇردى دېگەندەك قىلىدىغۇ دەىمەن —‬ ‫.شۇ، ئەمسە شۇ! مەتتۇردى! خەىر، سىلىنى مالل قىلدىم،— ىوچۇن كىشى ئالدىراپ كېتىپ قالدى —‬ ‫**************‬ ‫.ئەتىسى قاق سەھەردىل كارىدۇر ئىشكىدە تەقدىرداشلر ئۇچرىشىپ قالدى‬ ‫ئاخشام كېلەلمەي قالدىم، —دېدى ئابلەي ئەىىپكاردەك،— بۈگۈن نەدىن بولسا باشلىق بىلەن كۆرىشىمەن —‬ ‫.دەپ، سەھەر كېلىۋاتىمەن‬ ‫تاماكا چېكەمل؟ ئاخشام ھېلىقى ئەگىپ ىۈرگەن باىۋەچچە سىلىنى سورىغانىدى ئۇچراشتىلىمۇ؟ —‬ ‫ىاق، ئىشى بولسا ىەنە ئىزلەر، ماقۇل ئەمسە...ـ ئۇ ئىزلىگەن ئادەمنىڭ كىملىكىگە ئېرەن قىلمىغان بولىۋالدى. —‬ ‫تەقدىردىشىنىڭ سۆزى ئۇنىڭ خىىالىغا ئاخشام مەتتۇردى دېگەن گەپلەرنى كەلتۈرۈپ، كۆڭلىنى پاراكەندە قىلىپ‬ ‫قوىدى، مەتتۇردى ئۇنىڭغا »ئۆمەر ھازىر ئىدارە باشلىقى بولۇپ قالدى. سېنىڭ ئىشىڭنىڭ ئاقلىنىپ چىققىنى‬ ‫ئۇنىڭ ئىناۋىتى ئورنىغا بېرىپ تاقىلىدۇ. شۇڭا ئۇ قارشى ھەرىكەت قىلماسلىقى مۇمكىن، ئەمەس ئىشقىلىپ‬ ‫سېنىڭ ئىشىڭ كاشال، ئاغىنە، مېنىڭ ھېچ كۆزۈم ىەتمەي تۇرىدۇ،... ھەرھالدا ئانچە بەك داۋراڭ قىلماي ىول‬ ‫.ماڭارسەن...« دېگەندەك گەپلەرنى قىلغانىدى‬ ‫ئۇلر شۇ تەقلىدتە خادىملرنىڭ ئىشقا چۈشۈشىنى كۈتتى خادىملر ئىشخانىلىرىنى ئېچىشى بىلەنل گۈلدۈرلىشىپ‬ ‫ئارقىدىنل كىرىشتى، ئابلەي باشلىقىنىڭ ئىشخانىسىغا، ھەمراھى ئىش بىجىرگۈچىلەر ئالدىغا كىرىپ كەتتى. ئابلەىنىڭ‬ ‫كۆڭلىگە بىر خىل دەرماننى سۇسلشتۇرغۇچى تۇىغۇ چاڭگال سېلىۋالغانىدى. نىھاىەت باشلىق ئىشخانىسىغا‬ ‫.بىرل ۋاقىتتا بىر توپ ئادەم كىرىۋالماىتتى. شۇڭلشقا ئابلەي ئۈچۈن قولي پۇرسەت كەلدى‬
‫ئولتۇرسىل،— باشلىق ساپانى كۆرسىتىپ قوىۇپ، ئۆزى شىرەنى سۈرتۈش، ئالل نېمىنى ئاختۇرۇش بىلەن —‬ ‫بولۇپ، ئۇنى تازىمۇ تەقەززا قىلدى. ئاندىن بىر تال سۈزگۈچلۈك تاماكىنى ئاغزىغا قىستۇرۇپ تۇتاشتۇرىۋالغاندىن‬ ‫كېىىن، ئالدىرىماي جاىىغا كېلىپ جاىلشتى ۋە ئۆز دەۋاگىرىگە بۇرۇلۇپ قارىدى،— سىلىنىڭ ئىسىملىرى نېمە‬ ‫ئىدى؟‬ ‫.ئىسمىم ئابلەي —‬ ‫ھە،... ئابلەي، ئابلەي... خوش، نېمە ئىش بىلەن كەلدىلە؟ —‬ ‫ھېلىقى، شۇ، خەقنىڭكىدەك، مېنىڭمۇ شۇ، بىر داۋا ئىشىم بار ئىدى،— ئابلەي ھە دېگەندە مەڭدەپ —‬ ‫كەتتى. نېمىل دېگەن بىلەن ئۇ ئاساسى جەھەتتىن سەھرالىققا ئاىلىنىپ بولغان، ۋۇجۇدىدا ھۆكۈمەت‬ ‫...مەھكىمىلىرىدە قورۇنىدىغان ئالەمەتلەر پەىدا بولغانىدى،— شۇ ناھەت دىلو- دە! شۇ ئىش بىلەن‬ ‫ھە، قانداق دەۋا دېدىلە؟ —‬ ‫ناھەق دىلو... مەن ئىلگىرى ج خ ئىدارىسىنىڭ رازۋىتكا بۆلىمىدە ئىشلەىتتىم، ھە، ئەلۋەتتە ۋىلىەتتە ئەمەس، —‬ ‫ناھىىىدە، ناھىىىلىك ج خ ئىدارىسىنىڭ...ـ ئابلەي سەل ئۆزىگە كېلىپ، ئالدىرىماي سۆزلەشكە باشلىدى،— ىامان‬ ‫...ئەمەس رازۋىدچىك ئىدىم، كېىىن... شۇ »كەلمىگەن سودىگەرچىلىك« دېگەندەك ئاق ىەردىن بالغا ئۇچراپ‬ ‫خاتالىشىپ قالغانمىدىلە؟ نېمە بولغان؟ —‬ ‫ئىشقىلىپ خاتالشتۇرۇشتى، داۋاىىم ئاقمىدى، ھاىت- ھۇىت دېگۈچە ئۈچ ىىللىق كەستى، ئائىلەمنى ىىراق بىر —‬ ‫ىېزىغا تارقاقلشتۇرىۋەتتى، تۈرمىدىن چىقىپ شۇ ىېزىغا باردىم، ىەتتە ىىلدىن بېرى شۇ ىەردە ئىشلەۋاتىمەن،‬ ‫...!ئىش دېسە ئىشخانىدا ئولتۇرىدىغان ئىش دەپ قالمىسىل، كەتمەن چاپتىم، تۈگىمەس ھاشار‬ ‫نېمە گۇناھىڭ بار دېگەنىدى؟ —‬ ‫نېمە گۇناھىم بولتتى، شۇ، خاتانى توغرىلىغان، ناھەقنى ھەق قىلغان، بىر ئادەمنىڭ بىھۇدە ئۆلۈپ —‬ ‫كېتىشنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىنىۋاتقان جاىىدىن قۇتقۇزۇۋالغان گۇناھىم بار! ئۇلرنىڭ ماڭا‬ ‫ئارتقىنى »خەلق سودىنىڭ ئىناۋىتىگە تەسىر ىەتكۈزدى، قانۇنسىز ھالدا ماشىنا بۇلپ،... جىناىەتچىنى ئېلىپ‬ ‫!قاچتى... « دېگەندەك شۇ، ئىشقىلىپ تاغاردا بىر‬ ‫.باشلىق ئۇنىڭ سۆزلىرىگە قىزىقىپ قالدى، چۈنكى بۇ سۆزلەر تولىمۇ قارىمۇ – قارشى، غەلىتىدەك قىلتتى‬ ‫نېمە؟ نېمە؟ نېمىلەرنى دەۋاتىل؟ تەپسىلىراق سۆزلەپ باقسىلىچۇ؟ نېمە گەپ بۇ؟ — باشلىق دەرھال —‬ ‫.ىانچۇقىنى كوچىلپ ئىلتىپات كۆرسىتىپ ئابلەىگە بىر تال سىگارت تۇتتى‬
‫:ئابلەي سىگارتنى تۇتاشتۇرۇۋېلىپ، ھۇزۇرۇلىنىپ بىر تارتىۋالدى- دە، گەپ باشلىدى‬ ‫:بۇ مۇنداق گەپ —‬ ‫بىرىنچى باب. جىددى تېلىفون‬ ‫مەلۇم ناھىىىلىك ج خ ئىدارىسىنىڭ دىژۇرنى بۆلۈمىدە بىر مۇنچە ىاش ساقچىلر قۇرۇق پاراڭ سېلىشىپ‬ ‫ئولتۇرىشاتتى. ئۇلرنىڭ خىزمەت ۋاقتىدا بۇ تەقلىدتە ئولتۇرۇشلىرى ئادەتكە ئاىلىنىپ كەتكەنىدى. ئۇلر ۋەزىپىلىرىنى‬ ‫.ئالدىراپ ـ تىنەپ، قول ئۇچىدىل »تەپمە ھالل« قىلىشاتتى ـ دە، پاراڭ ئۈچۈن ۋاقىت ئاشۇراتتى‬ ‫ئوقۇش پۈتتۈرۈپ كەلگىنىگە بىر ىېرىم ىىلچە بولۇپ قالغان ئابلەي ئاللىقانداق روھى خۇمارلىق ئىچىدە ىاشاىتتى.‬ ‫ھاردۇقى چىقماىۋاتقاندەك ئېغىر ـ ئېغىر تىناتتى. ئۇنىڭ بەىگە مەىدانىدا راسا چېپىپ چەۋاندازلىق ماھارىتى‬ ‫كۆرسەتكۈسى بارىدى ـ ىۇ، ئەمما ئۆزى تار قەپەزگە ئوخشاش مۇھىتتا سىقىلىش ئىچىدە تۇراتتى. شۇڭلشقىمۇ‬ ‫.ئۇ پۇخادىن چىقماي كۆڭۈل خاھىشى چال قىلىۋاتقان ئادەمدەك ھامان كەڭلىكلەرگە تەلپۈنۈپ تۇراتتى‬ ‫ئۇ شۇ تاپ بىكارچىلر توپىدا ئۇلرنىڭ ۋاراڭ ـ چۇرۇڭ ئىچىدە قارت ئوىنىشىغا قاراپ، بۇلۇڭدا ئولتۇراتتى. بەزىلەر‬ ‫ئورۇندۇق ىېتىشمىگەنلىكتىن شىرەنىڭ ئۈستىگە چىقىۋېلىپ، قىستىلىشىپ ئولتۇرۇشقاچقا، ئابلەىگە ئوخشاش‬ ‫ھەم پەستە، ھەم بۇلۇڭدا ئولتۇرغانلرنى كۆرگىلىمۇ بولماىتتى. ئابلەي جەىنىكىنى شىرەگە تاىىنىۋېلىپ، ئالقىنىدا‬ ‫چېكىسىنى تۇتۇپ ئولتۇرۇپ، مەكتەپ ھاىاتىنى ئوىلپ كەتتى. ئۇ چاغلردا ئۇ ئەل ئوقۇغان، غاىىسى ئۇلۇغ ىىگىت‬ ‫ئىدى. ئۇ ئۇىغۇرلرنىڭ ھولمېسى ]1[ بولۇپ چىقىشنى خىىال قىلتتى. بەزى ساۋاقداشلىرى ئۇنى »گەپنى بەك‬ ‫ىوغان قىلىۋەتتىڭ، بۇنىسى پوچىلىق بولرمىكىن« دېىىشكىنىدە، ئۇ ناپالىئوننىڭ »مارشال بولۇشىنى ئوىلىماىدىغان‬ ‫ئەسكەر — ىاخشى ئەسكەر ئەمەس« دېگەن سۆزى بىلەن رەددىىە بېرەتتى. بىر جەڭچىدە مارشال‬ ‫بولۇشتەك بۈىۈك نىشان بولغاندىل ئۇ جان جەھلى بىلەن تىرىشىپ جەڭ قىلىدۇ، نىشاننىڭ ىۈكسەكلىكى كىشىدە‬ ‫....تىرىشچانلىق، سەۋر ۋە چىدام پەىدا قىلىدۇ، ئالغا ئىنتىلدۈرىدۇ‬ ‫ئۇ خىزمەتكە چىققان ھامانل ئۆزىنىڭ غاىىلىرىنى ئىشقا ئاشۇرۇشقا ئىمكانىىەت ئازلىقىنى ھىس قىلدى. قابىلىىەتسىز‬ ‫كىشىلەر شوئارنى كۆپ توۋلپ باشلىق بولىۋېلىشقان، قولىدىن ھەقىقىي ئىش كەلمەىدىغان بۇنداق كىشىلەر‬ ‫باشقىلرنىڭ مۇۋەپپىقىىەت قازىنىشىغا ىول قوىۇشماىتتى. خۇددى ئەقلى ۋە كۈچى بىلەن شەھەر بىنا قىلغانلر‬ ‫شەھەر پۈتكەندە پۇخرا بولۇپ، ئاغزىدا شەھەر سالىدىغانلر شەھەرنىڭ تۆرىگە چىقىپ ) ھاكىم بولۇپ( لېنتا‬ ‫كەسكەندەك، بۇ ىەردىمۇ ئەنە شۇنداق ئىدى. قانۇن ئىجرا قىلىدىغان بۇ ئورۇندا قانۇنسىزلىق جەمئىىەتتىكىدىنمۇ‬ ‫ئېغىرىدى. خۇددى كارىۋانلرنىڭ ئادىتىدىكىگە ئوخشاش بۇ ىەردىمۇ ىۈكنىڭ ئېغىرىنى كۆتىرىدىغان قاۋۇل تۆگىلەر‬
‫پاكار ۋە نىمجان ئىشەكلەرنىڭ قۇىرىقىغا چېتىپ قوىۇلتتى. بۇنداق مۇھىتتا ئۇ ئەگەر بىرەر ىېڭىلىق ىاراتسىمۇ ـــ‬ ‫.مۇرەككەپ دىلولرنى ىەشسىمۇ شەرەپ »ىول باشلىغۇچى« نىمجان جانۋارغا مەنسۇپ بولتتى‬ ‫ئەمەلىىەتتىمۇ شۇنداق بولدى. ئۇ بىر قانچە دىلونى پاش قىلىشقا قاتناشتى لېكىن »پىشقەدەم« ىاكى‬ ‫»تەجرىبىلىك« كونا رازۋىدچىكلرغا ىاردەمچى بولۇپ ئىشلىدى. »تەجرىبىلىك« لەرنىڭ ئاڭسىز ۋە نادانلىقى، قوپال‬ ‫ۋە بولۇمسىزلىقى تۈپەىلى، ئۆزى قول سېلىپ ئىشلەشكە مەجبۇر بولغان... ئاخىرىدا بۇنىڭ »ھەشقاللىسى«‬ ‫.ئۇنىڭغا تەگمىدى‬ ‫تېلىفوننىڭ قاتتىق جىرىڭلىشى ئابلەىنىڭ خىىالىنى بۆلىۋەتتى. قارت ئوىناۋاتقانلر، پاراڭ سېلىۋاتقانلرمۇ ئىتتىك‬ ‫.تېلىفون ئاپپاراتى تەرەپكە قاراشتى‬ ‫...ئاناڭنى!... ئەجەب چۆچۈپ كەتتىما، قۇلققا مۇشت ئۇرغاندەكل —‬ ‫.دېسەم ـ دېمىسەم بىر ىەردە بىر ئىش بولدى —‬ ‫تېلىفونغا ىېقىن ئولتۇرغان بىرى تىرۇپكىنى قۇلىقىغا تۇتۇپ »ھە، ھە« دەۋاتقاندا باشقىلر شاۋقۇن بىلەن ئۆز‬ ‫.پەرەزلىرىنى سۆزلىشىۋەردى‬ ‫...خۇشىاقمىغاندا بۇ نەدىن كەلگەن تېلىفون بولدى، دەڭل —‬ ‫.نېمە دەىدۇ؟ دېمەمسەن —‬ ‫توختا، ھە، ھە، ماقۇل، مەن بۆلۈم باشلىقىغا ئېىتاي،— تېلىفوننى ئالغۇچى تىرۇپكىنى قوىۇپ دەرھال —‬ ‫ئورنىدىن تۇردى ۋە ئىشىك تەرەپكە كېتىۋىتىپ،— دىلو، قاتىللىق دىلوسى! تالتىرەك ىېزىسىدىن كەپتۇ، بىر ئاىالنى‬ ‫.ئۆلتۈرۈپ چوڭ ىولغا تاشلپ قوىۇشۇپتۇ!... — ئۇ چىقىپ كەتتى‬ ‫ئەمدى قارتمۇ، پاراڭمۇ توختىدى، ئۇلر بۆلۈم باشلىقى ھېلىل كىرىپ كېلىپ ئىشقا بۇىرۇىدۇ دەپ ئوىلپ، مۇشۇ‬ ‫.ھەقتە غۇلغۇل قىلىشىپ، كۈتۈپ ئولتۇرىشاتتى‬ ‫ئابلەي ھامان رومانتىك خىىاللرغا بېرىلىپ، ئۆزىنى شېرىن ئوىلىرى بىلەن بەزلەشكە ئادەتلىنىپ قالغاچقا، بۇ‬ ‫.خەۋەر ئۇنىڭدا ىەنە خىىالى كارتىنىلرنىڭ باشلىنىشىغا سەۋەبچى بولدى‬ ‫ئەگەر بۇ دىلو ناھاىىتى مۇرەككەپ بولۇپ، مەن ـ مەن دېگەنلەرمۇ پاش قىللمىسا، ئاخىر ئۆزەم پاش قىلىپ«‬ ‫چىقسام... ئەنە شۇ چاغدا ئۆمەردەك نېمىلەرنىڭ ئىچى ئېچىشىپ كېتەرمىدى؟... باشلىق دېگەن پوق‬ ‫قوساقمۇ شۇنىڭدىن كېىىن »ۋاي ئابلەي« دەىدىغان بولر ئىدى. ھە دېسە ئىنقىلبى پىشقەدەم ىولداش، ىاكى،‬ ‫تەركىۋى ساغلم، ئىدىىىسى قىزىل، پارتىىە ئۆزى تەربىىىلىگەن ئىنقىلبى ىولداشلر باشلمچىلىق، ئاۋانگارتلىق‬
‫رولىنى جارى قىلدۇرىشى،...« ۋاھاكازا دەپ، ھەممە ئىشتا ئاغزىدا شەھەر ئالىدىغانلرنى ئىشنىڭ بېشىغا‬ ‫قوىىدىغان ئادىتىنى تاشلرمىدى؟ ھەي، خۇدا كونىلر دەىدىكەن، بۇ دۇنىادا ئادالەت ىوق، بار دېسەكمۇ سەن‬ ‫كۆرگەنچىلىكل، شۇڭلشقا خۇدا باقى دۇنىادا جەننەت بىلەن دوزاقنى تەىىارلپ قوىغان، چاغدا ئادىللىق بولسا‬ ‫ئۇنىڭ ھاجىتى بولماس ئىدى«... راست، دېگەندەك، قاچان ئادەمنىڭ مەنىۋى قىممىتىگە قاراپ مۇئامىلە قىلىش،‬ ‫»...كەسپىي ئىقتىدارىغا قاراپ ئىشقا قوىۇش بولىدىغاندۇ؟‬ ‫ئابلەي ئۆزى ئۇچرىغان ناھەقچىلىكلەر، باشلىقلرنىڭ خۇشامەت تاما قىلىشى، ئۇنى بىجا كەلتۈرمىگەنلەرنى بىر‬ ‫ئامال قىلىپ چېقىۋېلىشقا، پۇتلشقا تىرىشىشلىرى كۆز ئالدىدىن ئۆتۈشكە باشلىدى. شۇ چاغدا، تېلىفون‬ ‫.خەۋىرىنى بۆلۈم باشلىقىغا ىەتكۈزۈشكە چىقىپ كەتكەن ساقچى قاىتىپ كىردى‬ ‫ئېىتتىڭمۇ؟ ئۇلر كىمنى ئەۋەتكۈدەك؟ —‬ ‫كىمنى ئەۋەتىش تېخى ئەتتىگەنكى گەپ، ھازىر ئۇلر جىددى ىىغىن چاقىرىش ئالدىدا تۇرىدۇ، ئىدارە باشلىقى —‬ ‫بۆلۈم باشلىقلىرىنى ىىغىپ ئاۋال ىاچاىكا ىىغىنى، ئاندىن دىلونى قانداق قىلىمىز دېگەندەك ئىشلر ھەققىدە ىەنە‬ ‫.بىر نېمە ىىغىنى ئاچقۇدەك‬ ‫.قېنى ئەمسە، بىز قارنىمىزنى ئوىناۋەرسەكمۇ بولغىدەك —‬ ‫.راست، ئۇلر ىىغىنىنى بىر كۈنسىز تۈگەتمەىدۇ، ئەمدى تامامەن خاتىرىجەم بولۇشقا بولىدۇ —‬ ‫راست، دەپ ئوىلىدى ئابلەي ىەنە خىىالغا پېتىپ،— ئۇلر ىىغىننى بىر باشلىۋالدىمۇ، بولدى، ئادەتكە ئاىلىنىپ —‬ ‫كەتكەن، گېزىتلەرنىڭ بىرىنچى بەتلىرىگە بېرىلىدىغان »مۇھىم ماقالە« لردىكى سۆزلەرگە ئوخشاش، بىر تەرتىپتە‬ ‫»...تىزىۋېلىنغان سىىاسى گەپلەرنى بىلجىرلىشىدۇ‬ ‫مېنىڭچە، بۇ سىنىپى كۆرەشنىڭ بىر خىل ئىپادىسى بولۇشى مۇمكىن...ـ دەىتتى بىرى گوىا بىر پەىلسوپتەك، —‬ ‫ىېڭى بىر نەزەرىىىنى ئوتتۇرىغا قوىىۋاتقاندەك ىاكى ئىلىم ـ پەن ساھەسىدە بىر كەشپىىات ىارىتىپ ئىلن‬ ‫قىلىۋاتقاندەك كىبىرلىنىپ، ئەمەلىىەتتە بولسا بۇ سۆزلەر ئاللىقاچان كۈچىنى ىوقاتقان، تول تەكرارلش نەتىجىسىدە‬ ‫.تەسرىمۇ قالمىغان كونا موقام ئىدى‬ ‫...توغرا، پىكرىڭىز ئورۇنلۇق! بۇ سىنىپى كۈرەشنىڭ ىېڭى ىۈزلىنىشى —‬ ‫بىز ئاممىنى دادىل ھەرىكەتلەندۈرۈپ، ئىچكى- تاشقى ئاغدۇرمىچىلرنىڭ، سىنىپى ىات ئۇنسۇرلرنىڭ، كونا- —‬ ‫...ىېڭى بۇرژۇئازىىە داشقاللىرىنىڭ ... بۇزغۇنچىلىق ھەرىكەتلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ‬ ‫...قەتئى نىىەتكە كېلىپ قۇربان بېرىشتىن قورقماي—‬
‫ھە، قېنى ىولداشلر، ئىپادە بىلدۈرەىلى،— دەىتتى. باشلىق گوىا ئىنتاىىن مۇھىم بىر ىىغىن ئۈستىدە —‬ ‫تۇرغاندەك،— ھەربىر ىولداش ئىپادە بىلدۈرۈپ باقسۇن، قانداق قىلىمىز؟‬ ‫بۇ ئىپادىلەرمۇ ھەرقاچان تەكرارلىنىپ تۇرغان، سىلىقدىنىپ كەتكەن كىتابى سۆزلەرىدى، ئەلۋەتتە نىھاىەت بۇ‬ ‫رەسمىىەتلەر تولۇق ئادا قىلىنمىغىچە گوىا ئىشقا كىرىشكىلى بولماىدىغاندەك قىلىشاتتى. بۇ قۇرۇق گەپلەر تولۇق‬ ‫بىر كۈننى ئىگىلىگەندىن كېىىنل سەل ئەمەلىىرەك مەسىلىگە،— »كىمنى ئەۋەتىش كېرەك؟« كە — كېلىشەتتى.‬ ‫ئەمما بۇ »ئەمەلىي ماددا« مۇ نۇرغۇن »ئىنقىلبى نەزەرىىە« لەر بىلەن بېىىتىلىپ، ىەتكۈچە لۋزىلشتۇرۇلۇپ، ئەڭ‬ ‫.ئاخىرىدا قارار چىقىرىلتتى‬ ‫...،ئابلەي بېرىپ كەلسۇنمىكىن —‬ ‫مېنىڭچە، ئابلەىنىڭ كەسپى بىلىمى مول بولغىنى بىلەن سىنىپى كۈرەش ئاڭلىقلىقى ىوقۇرى ئەمەس، ئۇنىڭ —‬ ‫...تېنىدىن ئاق ئىقتىساسلىقلرنىڭ بىر خىل پۇرىقى كېلەمدۇ قانداق؟‬ ‫توغرا، مەن بۇ پىكرىگە قوشۇلىمەن، مېنىڭچە ئۆمەرنىڭ بارغىنى ىاخشىراق، نېمىشقا دېگەندە ئۇنىڭ —‬ ‫مەىدانى ئېنىق، كۆزى روشەن، تەركىۋى ساغلم،...ـ ئۇنىڭ بىر مۇنچە ئارتۇقچىلىقلىرى كۆرسىتىلەتتى،—‬ ‫شۇڭلشقىمۇ مۇشۇنداق بىر ىولداش مەسئۇل بولسا بۇ ئىش تېخىمۇ ىاخشى بىر تەرەپ بولمامدۇ، بولمىسا‬ ‫...ئابلەي ئۇنىڭغا ىاردەملەشسۇن‬ ‫ئابلەي ىىغىنلرنىڭ ئەنە شۇنداق تەرتىپل ئېچىلىپ، ئەنە شۇنداق ئاخىرلىشىدىغانلىقىنى ئوبدان بىلەتتى. ئۇ بۇنداق‬ ‫ىىغىنلردىن شۇنچىلىك بىزار ئىدىكى، كۈن بوىى ھەجىۋى قىلىپ، خەلقى ئالەم ئالدىدا شاڭخوغا قالدۇرغۇسى،‬ ‫مەسخىرىگە كۆمۈۋەتكۈسى كېلەتتى. بىراق، چىدىماي نېمە ئامال؟‬ ‫ئۇ خىىالدا باشقىلرنىڭ مۇزاكىرىسىگە ئۆزىمۇ قاتنىشىۋاتقاندەك ھەممىنى كۆز ئالدىدىن ئۆتكۈزدى. ىىغىننىڭ قاچان‬ ‫تۈگەپ، نەق مەىدانغا قاچان ىولغا چىقىش مۇمكىنلىكىنىمۇ تەخمىن قىلدى. چۈنكى بۇنداق تەخمىن قىلىش،‬ ‫.ئەقلىي ىەكۈن چىقىرىش بىر رازۋىدچىكىنىڭ تەبىئى خۇسۇسىىىتى، كەسپى ئادىتى ئىدى، ئەلۋەتتە‬ ‫.كەچقۇرۇن باشلىقلر ىىغىندىن چىقىپ، نۆۋەتچىلەر ئىشخانىسىغا رازۋىد بۆلۈمىنىڭ باشلىقى كىرىپ كەلدى‬ ‫.ئۆمەر! سەن ھېلىقى قاتىللىق دىلوسىنى پاش قىلىشقا مەسئۇل قىلىندىڭ، ئابلەي ساڭا ىاردەملىشىدۇ —‬ ‫قاچان ماڭىمىز؟ —‬ ‫!ئىشقىلىپ ئەتىگىچە ىېتىپ بارساڭل بولىدۇ، بۇنى ئۆزەڭ بەلگىلە —‬
‫ئابلەي ىەنە »تۆگىنى ئىشەكنىڭ قۇىرىقىغا چېتىپ قوىۇپتۇ« دەپ ئاغرىنغان بولسىمۇ، قۇرۇق پاراڭ سالىدىغان‬ ‫ئىشخانىدىن كائىناتنىڭ قوىنى — ئۇنىڭ ھەقىقى خىزمەت ئورنى بولغان جەمىىەت ىاخشىراق بولغاچقا، بىر‬ ‫.تەرىپىدە خۇشالمۇ بولدى‬ ‫ئۇنىڭ قېشىدا تۇرغان تېخنىكا بۆلۈمدىكى دوستى ۋە ساۋاقدىشى مەتتۇردى ئۇنىڭ كۆڭلىدىكىنى‬ ‫چۈشەنگەندەك ئۇنى ئاستا نوقىدى ۋە ئۆمەرنى زاڭلىق قىلغاندەك ئاغزىنى پۈرۈشتۈرۈپ قوىدى. ئىككىسى‬ ‫.ھامان غۇملىرىنى ئورتاقلىشىپ تۇرغاچقا بىر ـ بىرىنى ئوبدان چۈشىنەتتى‬ ‫:ئابلەىنىڭ شۇ تاپتىل مېڭىپ كەتكۈسى بار ئىدى، بىراق ئۆمەر سائىتىگە قاراپ قوىۇپ‬ ‫بۇ چاغ بولغاندا ئىش ىاقماىدۇ، ئەمدى بىراقل ئەتە ماڭغىنىمىز ىاخشىراق، ئەتە سەھەردىرەك كېلەرسەن،— —‬ ‫.دېدى كۆرەڭلىك بىلەن‬ ‫ئۆمەر ئابلەي بىلەن تەڭتۈش كېلەتتى. بىراق ئۇىاخشى ئوقۇمىغاچقا تولۇقسىزدىنل چىقىپ كېتىپ جەمئىىەتتە‬ ‫ىۈرگەن ۋە كېىىن دادىسىنىڭ ىۈز خاتىرىسى بىلەن خىزمەتكە ئورۇنلشقانىدى. شۇڭلشقىمۇ ئۇنىڭ خىزمەت‬ ‫سىتاژى ئابلەىنىڭكىدىن ئۇزۇنراق، »تەجرىبىسى مولراق«، ئىككىنچى ئەۋلد »پىشقەدەم« لەردىن، مىجەزى بولسا‬ ‫.ئالدىراڭغۇراق ئىدى‬ ‫ئابلەي ئەتىسى سەھەردىل ئىدارىغا كەلگەنىدى، بىراق ئۇنى سەھەر كېلىشكە تاپىلىغان ئۆمەر ئۆزى ساق بىر‬ ‫سائەت كېىىن كەلدى. ئابلەي بارلىق جىمخۇر، ئىچى كۈچلۈك ئادەملەرگە خاس ئېغىرلىق بىلەن ئۇنىڭ بۇ‬ ‫.قېلىقىنى ىۈزىگە سالماي، ئىچىگە سىڭىرىۋەتتى‬ ‫بەرىبىر شوپۇرنى ساقلىدىغان گەپ، دەپ ئەمدى كېلىشىم،— دېدى ئۆمەر ئۆزىنى ئاقلپ،— مانا تېخى —‬ ‫!كەلمەپتۇ، ئەتتىگەندە كەلگەننىڭ پاىدىسى ىوق ئىدى -دە‬ ‫ھوي، سىلەر نېمە بۇ ىەردە لەلەڭلەپ ىۈرىسىلەر؟— دېدى ئۇلرنىڭ خىزمەتداشلىرىدىن بىرى،— تېخى —‬ ‫نەق مەىدانغا ماڭمىدىڭلرمۇ؟‬ ‫ماشىنىنىڭ شوپۇرى كۆرۈنمەىدىغۇ؟ شۇنى ساقلپ تۇرۇپ قالدۇق،— دېدى ئۆمەر باشلىقلردەك ىوغانچىلىق —‬ ‫.بىلەن‬ ‫ئۇ دېگەن ئىدارە باشلىقىنىڭ ئاىالىنى ئاپىسىنىڭ ئۆىىگە ئاپىرىپ قوىغىلى كەتمىدىمۇ؟ ساقلىغىنىڭلر بىكار، —‬ ‫.كەچكىگە ئاران كېلىدۇ، كىرا ماشىنىسىدا بېرىڭلر‬
‫ئابلەىنىڭ زەردىسىنى قاىنىتىدىغان ئىشلرنىڭ بىرى مۇشۇ ئىدى. بىراق ئۇ چىراىىنى پۈرۈشتۈرۈپ، چىشىنى چىڭ‬ ‫چىشلەپ قوىدىىۇ، قاىناپ كەتمىدى. بىراق، ماشىنا بىلەن بېرىپ ئىناۋەت قازىنالماسلىق« باشلىقلىق شەنىگە‬ ‫تەگكەن ئۆمەر، شوپۇرنى بىر مۇنچە سۆكۈپ، بىزگە دەپ قوىماپتۇ دېگەندەك ئاغرىندى، ئەمما ئىدارە باشلىقىغا‬ ‫.ئىۋەن قوىمىدى‬ ‫قانداق قىلدۇق ئەمدى؟ تازا نەس باستىغۇ بىزنى، ئەتتىگەندىل كېلىشمىدى بۇ ئىش، ئاخىرى نېمە بولركىن... —‬ ‫.— دېدى ئۆمەر‬ ‫تۇرغاننىڭ پاىدىسى ىوق، ئەمدى كىرا ماشىنىسى بىلەن باراىلى ىاكى بىزمۇ قانداق قىلىش توغرىسىدا ىىغىن —‬ ‫.ئېچىۋالمتۇق؟— دېدى ئابلەي تەلەتىنى سۈرلۈك قىلىپ، بۇ ئۇنىڭ تۇنجى ئېغىز سۆزى ئىدى‬ ‫ئىككىنچى باب. نەخ مەىداندىكى تەكشۈرۈش‬ ‫ئۇلر تالتېرەك ىېزىسىغا ىېتىپ كەلگەندە چۈش بولۇپ قالغانىدى، ئۇلرنى دادۈي رەھبەرلىرى قارشى ئالدى،‬ ‫سېكرىتار ىاشىنىپ قالغان، ئەللىكىنچى ىىللردىكى ھەرىكەتلەردە ئاكتىپ بولۇپ تونۇلۇپ شۇنىڭدىن بېرى كادىر‬ ‫بولۇپ كېلىۋاتقان، لېكىن ساۋاتسىز بولغىن ئۈچۈن ئۆسەلمەي تۇرۇپ قالغان كىشى ئىدى. ئۇنىڭ ئەىنى‬ ‫زامانلردىكى »زالىملر ئۈستىدىن دەرت تۆكۈش« ىىغىنلىرىدا چاڭىلداپ سۆزلەپ تۇرىدىغان ئاغزى تالغاندەك،‬ ‫ئەمدى سەل جىمغۇر كۆرىنەتتى. دادۈىجاڭ بولسا ئۆزىنى ئەمدىل ئۆىلىنىش ىېشىغا ىەتكەن ىىگىتلەردەك‬ ‫تۇتىدىغان، شۇ زاماننىڭ مودىسى بولغان ھەربىىچە شىم ـ پەشمەت ۋە ھەربىىچە شەپكە كېىىۋالغان، كۆزلىرى‬ ‫.ئوىناق، 53 ىاشلر چامىسىدىكى كىشى ئىدى‬ ‫بىزنى نەخ مەىدانغا باشلپ بېرىڭلر،— دېدى ئابلەي كەسپىي قىزغىنلىق بىلەن،— نەخ مەىداننى —‬ ‫بۇزىۋەتمىگەنسىلەر؟‬ ‫ىاق شۇ پېتى، بىزنىڭ قىرغاۋۇلدەك ىىگىتلىرىمىزدىن تۆتنى ساقلشقا قوىغان، ھېلىقى شۇ، ئۆزىمىزنىڭ —‬ ‫مېڭبىڭلىرى- دە،— دېدى سېكرىتار ئالدىراپ، ھولۇقۇپ،— ئەمدى چۈشمۇ بولۇپ قالدى، قوساقنى ئاز- پاز‬ ‫ئەستەرلىۋېلىپ ئاندىن ئىشقا چۈشمەىلىمۇ؟ مەنغۇ سىلەرگە ھەمرا بوللماىمەن، ساقلىقىم تازا ساز ئەمەس،‬ ‫.ئەمما دادۈىدىن بىزلەرگە ۋاكالىتەن دادۈىجاڭ ئىنىمىز سىلى بىلەن بىللە بولىدۇ‬ ‫ھەئە، شۇنداق قىلىمىز- دە،— دېدى ئۆمەر قوللىرىنى ئىشقىلپ، تاماخورلۇق بىلەن كۆزلىرىنى پىلدىرلىتىپ، —‬ ‫.ئاندىن خىزمەتدىشىغا قاراپ قوىۇپ،— كېچىكمەىدۇ،—دېدى ئىزاھلپ‬
‫شۇ،— دېدى دادۈىجاڭ تەستىقلپ،—ئىش دېگەن ئۆلگەندە تۈگەىدۇ،— ئۇنىڭ سۆزلىرىدىن ئوىۇنپەزلىك —‬ ‫.چىقىپ تۇراتتى‬ ‫ئابلەي »ىاردەمچى« بولغاچقا غىڭ قىللمىدى. قارار چىقىرىش ھوقۇقى ئۆمەردە ئىدى. شۇنداق بولسىمۇ ئابلەي‬ ‫ماھارەت كۆرسىتىشكە تەشنا بولۇپ كەتكەن چەۋاندازدەك، ماھارەت مەىدانىغا ئالدىراپ تۇرغاچقا دادۈىجاڭ‬ ‫:داستىخنىغا ئانچە قىزىقمىدى‬ ‫مېنىڭ قورسۇقۇم توقتەك تۇرىدۇ، بولمىسا مەن نەخ مەىداندا سىلەرنى ساقلپ تۇراي،— دېدى ۋە ئۆمەرگە —‬ ‫.قاراپ،— سەن بىر نېمە ىىگۈڭ بولسا بېرىپ كەل،— دېدى‬ ‫گەپ ىېمەك ـ ئىچمەكتىمۇ؟ ىۈرسىلە، بىردەم ئولتۇرۇشۇپ بەرسىلىمۇ بولىدۇ،— دېدى دادۈىجاڭ قىزغىنلىق —‬ ‫.بىلەن ئابلەىنى چىڭ تۇتۇپ‬ ‫ئۇنىڭغا كۆرسىتىلىۋاتقان ئىلتىپاتقا تارلىقى كەلگەن ئۆمەر ئۆزىنىڭ بۇ ىەردە »رەھبەر« ئىكەنلىكىنى تەكىتلەپ‬ ‫:قوىۇشنى، دادۈىجاڭغا ئۆز ئورنىنى سەزدۈرۈپ قوىۇشنى زۆرۈر تېپىپ‬ ‫مەىلى، بارمىسا بارمىسۇن، بىزنى نەخ مەىداندا كۈتۈپ تۇرسۇن،— دېدى ئۆزىگە سۈر بېرىپ،— شۇنداق —‬ ‫.قىلىمەن دېسەڭ قارشى ئەمەسمەن،— دېدى خىزمەتدىشىغا قاراپ‬ ‫.دادۈىجاڭ بىللە كېلىۋاتقان خەلق ئەسكەرلىرىدىن بىرىگە ئابلەىنى نەخ مەىدانغا باشلپ بېرىشىنى تاپلىدى‬ ‫.ئابلەي ىاش ھەمراھى بىلەن بىللە كېتىۋىتىپ، دىلوغا مۇناسىۋەتلىك پاراڭ باشلىۋەتتى‬ ‫ئۆلگۈچى ئېرى بار ئاىالمۇ؟ —‬ ‫.ھەئە، ئېرى بار، ئىككى بالىلىق بولۇشقان —‬ ‫ئېرى قانداقراق ئادەم؟ —‬ ‫.زاھىر »كۆكەمە« نى دەمل؟ سەل قاپىقىنىڭ بېزى بار، خۇىى ىامانراق ئادەم، تەرسا —‬ ‫ئاىالىچۇ؟ ئۇنىڭ مىجەزى قانداقراق؟ —‬ ‫شىرىننىسا ىېزىمىزدىكى ھەممە ئادەمنىڭ كۆزىنى قىزارتىدىغان چوكان ئىدى. مىجەزى ئوچۇق، ئۆزى ئوڭلۇق، —‬ ‫كاساپەتنىڭ، ھوي، ئاپل! رەھمەتلىكنىڭ ئۆزىمىغۇ تول كېلىشكەن ئاىالىدى. دادۈىجاڭدىن سورىسىل ئۇ چوكاننىڭ‬ ‫تەرىپىنى ئوبدان دەپ بېرىدۇ،— دېدى ىىگىت بىر خىل سىرلىق كۈلۈمسىرەش بىلەن، ئەمما ئۇنىڭدىكى سىرنى‬
‫ئابلەىل باىقىۋاللىتى. ئۇ ئابلەىنىڭ ىالت ئېتىپ قارىشىدىن ھودۇقۇپ كېتىپ، ئۆزىنى ئاقلىماقچى بولغاندەك،—‬ ‫.دادۈىجاڭ دېگەن رەھبەرلىك ئەمەسمۇ، شۇڭا بىز بىلمىگەن تەرەپلەرنى بىلىدۇـ دە،— دەپ قوشۇمچە قىلدى‬ ‫:ئابلەي سەلدىن كېىىن سورىدى‬ ‫ئېرى ئۇنى كۈنلەمتى؟ —‬ ‫مەنغۇ تازا بىلمەىمەن، ئىشقىلىپ خۇلۇم- قوشنىلىرىنىڭ دېىىشىچە كۈنلەىدىغانمۇ ئوخشاىدۇ. ئىلگىرى ئۇنىڭ —‬ ‫بىلەن كۆىدۈم، پىشتىم دەپ ىۈرگەن بىرسى بار ئىدى. شۇنىڭ بىلەن گېپى چىقىپ كۈنلىدىغۇ دەىمەن، زاھىر‬ ‫كۆكەمىنى شۇنىڭ بىلەن قىزىرىشىپ قاپتۇ دېگەننى ئاڭلىغانتىم، ئۇ كۆكەمىمۇ شۇ تۆمۈرچى - دە، بولمىسا شۇنىڭ‬ ‫....بىلەن قىزىرىشامدۇ، بوزەكنى بوزەك ئېتىپ، ىاماندىن قورقۇپ دېگەندەك‬ ‫كۈنلىشى كېرەك، شۇنداق بولىشى كېرەك...« دەپ ئوىلىدى ئابلەي، بىراق، ئۇ ھەمراھىنىڭ چۈشىنىكسىز«‬ ‫سۆزلىرىنى ئوىلىنىپ قالدى، »ئۇ نېمە دېمەكچى؟ كۈنلەشكە تېگىشلىك ىەنە بىر »نوچى« مۇ بارمۇ؟«‬ ‫دېگەنلەرنى كۆڭلىدىن ئۆتكۈزدى، بىراق ئۇ بۇ ھەقتە كوچىلپ سورىمىدى. چۈنكى بۇ سۆزلەرنى دېگۈچىمۇ‬ ‫:»نوچى« دىن قورقىدىغانلىقىنى سەزدۈرۈپ تۇراتتى. شۇڭا ئۇ بۇنى قوىۇپ باشقا سوئالنى سورىدى‬ ‫جەسەت بىلەن ئۆىنىڭ ئارىلىقى ىېقىنمۇ؟ —‬ ‫.ىېقىن دېگىلىمۇ بولماىدۇ، ئىشقىلىق ىۈز ئەللىك مېتىرچە كېلەرمىكىن —‬ ‫ىىراق ئىكەن... — ئابلەي سەل ئوىلىنىپ قالدى، ئاندىن ىەنە،— ئۆلگۈچىنىڭ ئىرى تەمبەل، جېنى بار ئادەممۇ؟ —‬ ‫.—دەپ سورىدى‬ ‫:خەلق ئەسكىرى ھەىرانلىق بىلەن ساقچىغا قاراپ قوىدە ۋە‬ ‫ھەئە، ئۆزى چېلىشچى، خېلى نامى بار چېلىشچىدى، ئەمما كېىىنكى چاغلردا چېلىش ـ پېلىش —‬ ‫.دېگەندەك ئىشلرغا ئارىلشماس بولۇپ كەتتى‬ ‫ئابلەي ئەمدى شۈك ماڭدى، ئۇ خىىال سۈرۈپ، خىىالىدا ھالقىلرنى بىر ـ بېرىگە تۇتاشتۇرۇپ باقتى، بىراق،‬ ‫ھازىر زەنجىر تېخى تولۇق بولمىغاچقا، ھېچنەرسە ھاسىل قىلغىلى بولماىتتى. ئۇنىڭ قىلغۇدەك گېپىمۇ ىوق‬ ‫:ئىدى. سوئالمۇ تۈگەپ قالغان ئىدى. بىراق ئۇنىڭ ھەمراھى جىملىقنى بۇزدى‬ ‫ئاىالىنىڭ ئاغزىدىن سەل-پەل قان ىۇقى چىقىپ تۇرىدۇ، باشقا بىر ىېرىدە زېدە ىوق، ئاغزىدا بىر نېمە —‬ ‫...باردەك‬
‫ئاغزىدا بىر نەرسە چىشلەكلىكمۇ؟‬ ‫ھەئە، قان بىلەن بوىىلىپ كەتكەچكە نېمىلىكىنى تازا ئاڭقىرىۋالغىلى بولماىدۇ، ئىشقىلىپ، گۆش...تەك بىر —‬ ‫...نېمىغۇ‬ ‫بارماقنىڭ ئۇچىمۇ ىا؟!ـ ئابلەي جىددىىلىشىپ كەتتى، بۇنداق بولغاندا قاتىل ناھاىىتى ئاسانل تېپىلتتى. بۇ —‬ ‫.دېمەك، قاتىلنىڭ بىر بارمىقى چولق دېگەن سۆز ئىدى‬ ‫.بارماقنىڭ ئۇچىمۇ ـ ئەمەسمۇ، بىز ئېلىپ كۆرۈپ باقمىدۇق، نەخ مەىداننى بۇزىۋەتمەىلى دېدۇق —‬ ‫ىەنە باشقا ئالمەتلەر بارمۇ؟ —‬ ‫.ىوق، بىز بىلمىگەن بولساق ھەربىرلىرى بىلىپ بېقىشال —‬ ‫ئاىاق ئىزلىرىدىن بىر نېمىنى بىلىشكە بولمدۇ قانداق؟ —‬ ‫ئاىاق ئىزى جىق، قاىسى بىرسىنى بىلگىلى بولىدۇ، ئۇ ىەرمۇ تازا تۆت كوچىدەك بىر ىەر، سازلىقتىكى تۈگمەنگە —‬ ‫قاىرىلىدىغان ىەر بولغاچمىكىن، ىەنە كېلىپ شۇ تەرەپكىمۇ شۇنداق ماڭىدۇ، شۇڭا ئۇ ىەردە ئىز دېگەن تول‬ ‫.گەپ ـ تە‬ ‫بۇ گەپلەرگە قاراپ ئابلەي ئىزدىن ئۈمىد ئۈزدى، قاتىلنىڭ جەسەت كۆتۈرۈپ ئېلىپ كېلىپ شۇ ىەرگە —‬ ‫تاشلىغانلىقىنى قىىاس قىلدى، بولمىسا بۇنداق جاىدا ئادەم ئۆلتۈرگىلى بولماىتتى. »ئۇنى خالى جاىدا ئۆلتۈرۈپ،‬ ‫مۇشۇ ىەرگە ئېلىپ كېلىپ تاشلپتۇ...‹ دېمەك، ئاچقۇچلۇق مەسىلە ئاشۇ ›خالى ىەر‹ نى تېپىش« دېگەنلەرنى‬ ‫.ئوىلىدى ئۇ‬ ‫ئۇلر نەق مەىدانغا ىىتىپ كەلدى، جەسەت ساقلۋاتقان خەلق ئەسكەرلىرى ىول بوىىدىكى دەرەخ ساىىسىدا‬ ‫ئولتۇرىشاتتى. جەسەت بولسا كىچىك ھارۋا ىولى بىلەن چوڭ ىول كېسىشكەن جاىدا توپىغا مىلىنىپ ىاتاتتى. ئۇنىڭ‬ ‫بېشى ئاسمانغا قارىغان، قورساق قىسمى سەل ىانتۇ ھالەتتە، پۇتلىرى بولسا تېخىمۇ ىېنىچە بولۇپ، پەركانىڭ‬ ‫]2[ پۇتىدەك ئېچىلىپ تۇراتتى. جەسەتنىڭ چىراىلىق ئاق ىۈزى تېخىمۇ تاتىرىپ سۇزۇلۇپ كەتكەن بولۇپ،‬ ‫قوشۇمىسىنىڭ تۈرۈلگەن ھالىتى، كۆزلىرىنىڭ قورقۇنۇچلۇق پارقىراپ تۇرۇشىدىن قاتتىق غەزەپ ئالمىتى چىقىپ‬ ‫تۇراتتى. بۇ كۆزلەردە ھاىاتىنىڭ دۈشمەنلىرىگە بولغان غەزەپ بىلەن بىللە ىاشاش قىزغىنلىقىمۇ بىلىنەتتى. سۈزۈك‬ ‫لەۋلىرى سەل ئېچىلغان بولۇپ، ئېغىز بوشلۇقىدا قارىداپ كەتكەن قان ئۇىۇمىسى بار ئىدى. مۇشۇ قان‬ ‫سوۋۇمىغان ۋاقتىدا جاۋغىىىدىن ئازراق ئېقىپ چىقىپ، كېىىن قېتىشىپ قالغانىدى. ئېچىلىپ تۇرغان ئاغزى ۋە‬ ‫سەدەپتەك چىشلىرىنىڭ ئارىسىدا كىچىككىنە بىر نەرسە چىشلەكلىك تۇراتتى. بۇ نەرسىمۇ قانغا بوىالغان ھالەتتە‬ ‫.بولغاچقا نېمە ئىكەنلىكىنى بىلىپ بولماىتتى‬
‫ئابلەي جەسەتنىڭ ىېتىش ھالەتلىرىنى ئانچە مۇھىم ھېسابلىمىدى، چۈنكى بۇ قاتىللىق ىۈز بەرگەن مەىدان‬ ‫ئەمەس ئىدى. ئۇ دەرھال جەسەتنىڭ قولىنى تارتىپ، ئىككى ئالقىنىنى ئاچتى... ئەگەر ئۇ مەجبۇرى ئۆلتۈرۈلگەن‬ ‫بولسا قارشىلىق قىلغان بولىدۇ. ئۇنىڭ قولىدا قاتىلدىن قالغان بىر نەرسىلەر بولۇشى مۇمكىن... دېگەنلەرنى‬ ‫.ئوىلىدى ئۇ‬ ‫جەسەتنىڭ بارماقلىرى ئارىسىدا چىمداپ ىۇلىۋېلىنغان بىر توپ قىسقا چاچ تۇراتتى. ئابلەي بۇ چاچلرنى قىسقۇچ‬ ‫بىلەن ئېلىپ خاتىرىسى ئارىسىغا سالدى. ئۇ ىەنە ئىنساننىڭ ئەڭ ئاداققى قارشىلىق قورالى بولغان تىرناقلرنىڭ‬ ‫بىرنەرسە سۆزلەپ بېرىدىغانلىقىغا ئىشىنەتتى. شۇڭا ئۇ لوپا ئەىنەك بىلەن ھەربىر تىرناققا سەپ سېلىپ قاراشقا‬ ‫باشلىدى. دەرۋەقە ئوڭ قولىنىڭ بىگىز بارمىقىنىڭ تىرنىقىدا ئاقۇش بىر نەرسە تۇراتتى. بۇ تېرىنىڭ پارقىراق‬ ‫قەۋىتىگە ئوخشاپ كېتەتتى. ئۇ قۇرۇپ قالغاچقا ئۇۋۇلۇپ كېتىشى مۇكىن ئىدى. شۇڭا ئابلەي ناھاىىتى ئاۋاىلپ‬ ‫ئېلىپ، ئەىنەك قۇتا ئىچىگە سالدى. ئۇ جەسەتنىڭ كۆزىگە سەپ سېلىپ قارىغانىدى، ئۇنىڭدا سۈرەتلەر ئۆچكەن‬ ‫بولغاچقا ھېچنەرسىگە ئېرىشەلمىدى، ئەمدى ئۇ جەسەتنىڭ ئاغزىنى تەكشۈرۈشكە باشلىدى. ئۇ بۇنىڭ پاش‬ ‫قىلىشتىكى ئاچقۇچ ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىپ تۇراتتى. شۇڭا ئېغىزدىكى نەرسىنى چىقىرىۋېلىشقا ئالدىرىمىدى.‬ ‫ئاۋال لوپا بىلەن بۇ نەرسىنىڭ ئېغىزغا قىستۇرۇلۇش )ىاكى چىشلىنىشى( ھالىتىنى تەپسىلى كۈزەتتى. ئېغىزدىكى‬ ‫.نەرسىنىڭ ئازراق بىر قىسمى چىش ئارىسىدا، كۆپرەكى كالپۇك ئارىلىقىدا قىسىلىپ تۇراتتى‬ ‫بۇ نېمىدۇر؟ بارماقنىڭ ئۇچىمىدۇ؟ ىاكى...؟ مەىلى نېمە بولسا بولسۇن، ئەگەر ئۆلگۈچى ئۆزى چىشلەپ «‬ ‫ئۈزىۋالغان نەرسە بولىدىغان بولسا ئۇ ئېغىز بوشلۇقى ئىچىدە بولىشى كېرەكقۇ؟ ئۇ نېمىشكە چىشنىڭ سىرتىدا‬ ‫تۇرىدۇ؟ ئەجەبا بۇنى باشقىلر قىستۇرۇپ قوىغانمۇ؟ ىاكى چىشلەپ ئۈزىۋالغاندىن كېىىن تىلى بىلەن ئىتتىرىپ‬ ‫»...چىقىرىۋەتمەكچى بولغان، ئەمما تولۇق چىقىرىۋېتىشكە ئۈلگۈرمەي نەپەستىن توختىغانمۇ؟‬ ‫ئۇ ئۆمەرنى كۈتۈپ تۇرماقچى بولدى. ئۆمەر كەلگەندىن كېىىن جەسەتنىڭ ئېغىزىدىكى نەرسىنى چىقىرىۋېىشنى‬ ‫زۆرۈر تاپتى. چۈنكى ئۇ بۇ دىلونىڭ مەسئۇلى- دە! مۇشۇ پۇرسەتتە ئۇ ئازراق خاتىرە ىازدى ۋە گۇمانلىق‬ ‫نوقتىلرنى ئەسكەرتتى. ئاندىن پىكىر ىۈرگۈزۈپ، بىردىنل »ئەگەر جەسەتنىڭ ئاغزىدىكى نەرسە باشقىلر تەرىپىدىن‬ ‫قىستۇرۇپ قوىۇلغان بولسا جەزمەن ئۇنىڭدا بارماق ئىزى بولىدۇ. بارماق ئىزى بولمىسا، دېمەك، ئىككىنچى خىل‬ ‫.ئېھتىمال مۇقىملىشىدۇ... « دېگەنلەرنى ئوىلپ قالدى. ھەمدە بۇ ئوىلىغانلىرىنى خاتىرىسىگە ىېزىپ قوىدى‬ ‫دادۈىجاڭ ۋە باشقا بىر نەچچەىلەننىڭ ھەمرالىقىدا ئۆمەرمۇ ىېتىپ كەلدى. سىكرىتار ئۆزى ئېىتقاندەك ھەمرا‬ ‫بوللمىغانىدى. ئۆمەر بىلەن دادۈىجاڭنىڭ مۇناسىۋىتى ئالھىدە ئىلگىرىلىگەن بولۇپ، ئۇزۇن ىىللىق قەدىناسلردەك‬ ‫.چاقچاقلىشىپ كېلەتتى‬ ‫خوش، تەكشۈرۈپ كۆردۈڭمۇ؟ بىر قاتارلىق؟— دېدى ئۆمەر، دېھقانلر ئالدىدا ئۆزىنىڭ ھوقۇقلۇق ئورۇندا —‬ ‫.ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈشكە ئالدىراپ‬
‫ھە، ئازراق بىر نېمىلەرنى قىلدىم،— دېدى ئابلەي ئانچە ئوچۇق چىراي ئاچماي، ئۇ ئادەتتىمۇ ئۆمەرنى كۆزگە —‬ ‫ئىلماىتتى، دادىسىنىڭ ئابروىىغا تاىىنىپ ئىشقا ئورۇنلىشىۋالغان بۇ ىىگىت كەسپىي بىلىمى ىوق، ئۆزى تەنتەك‬ ‫بولغاننىڭ ئۈستىگە ئەمەلدار مىجەزى بار ئىدى. ئۇنىڭ ئەمدى ئۆزىگە »باشلىق« لىق قىلىش ئۇنىڭغا تازىمۇ ھار‬ ‫.كېلىپ تۇراتتى‬ ‫ئەمسە ئۆزەڭنىڭ ئېنىقلىغانلىرىنى دوكلپ قىلىپ باقمامسەن،— دېدى ئۆمەر ھېچبىر خىجىل بولماىل —‬ ‫.بۇىرۇق چۈشۈرۈپ‬ ‫ئالدى بىلەن ئۆزەڭمۇ بىر قۇر تەكشۈرۈپ كۆرۈپ باقمامسەن، ئاندىن قاراشىلىرىمىزنى سېلىشتۇرۇپ —‬ ‫باقمامدۇق،...ـ دېدى ئابلەي. ئۇ ھەم رازۋېدكىنىڭ مەخپىىەتلىكىنى ساقلش، ھەم ئۆمەرنىڭ تەىىار نەتىجىگە‬ ‫.ئېگە بولىۋېلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن شۇنداق پوزىتسىىە تۇتقانىدى‬ ‫ئۆمەر تەرىنى سوغۇق تۈرۈپ، جەسەتنى ئۆرۈپ- چۆرۈشكە باشلىدى. ئاخىرىدا جەسەنتنىڭ ئاغزىدىكى نەرسىنى‬ ‫)چىشلىنىش ھالىتىگە قارىماىل( چىقىرىۋالدى. ئاندىن كۆزىگە ىېقىنراق ئەپكېلىپ سەپ سېلىشقا باشلىدى‬ ‫.بارماقلىرى بىلەن مىجىپ باقتى‬ ‫.قاراپ باقە، نېمە بۇ؟ — دېدى ئاخىرىدا ئابلەىگە ئۇزىتىپ —‬ ‫ئابلەي قانغا مىلىنىپ قېتىپ قالغان بۇ نەرسىنى قولىغا ئالدى ئۇ بۇ نەرسىنىڭ نېمىلىكىدىنمۇ كۆرە ئۇنىڭدا بارماق‬ ‫ئىزى بار، ىوقلىقىغا دىققەت قىلدى، ئۇنىڭ ئوىلىغىدەك ئۇنىڭدا رۇشەن بارماق ئىزى باركەن! ئابلەي شۇندىل‬ ‫:ئۆمەرنىڭ سوئالىنى ئېسىگە ئېلىپ جاۋاب بەردى‬ ‫....بۇ ئادەمنىڭ تىلىكەن، تىلىنىڭ ئۇچى —‬ ‫ھە!؟ — ئۆمەر قولىغا ئېلىپ ىېڭىۋاشتىن...»تەكشۈرۈپ« كۆردە ۋە — راست، تىل ئىكەن! — دەپ —‬ ‫.ۋارقىرىۋەتتى‬ ‫.دېھقانلر ھەىران بولغىنىدىن ىاقىلىرىنى تۇتۇشتى‬ ‫ئۈچىنچى باب. » نەتىجە« ۋە گۇمان‬ ‫.توۋا، ئادەمنىڭ تىلى؟— دېدى دادۈىجاڭ ئەتراپتىكىلەرگە قاراپ —‬
‫سىنىپىي كۆرەشنى تۇتۇشۇڭلر تازا دېگەندەك بولماپتۇ، دادۈىجاڭ، سىنىپى كۈرەشنى چىڭ تۇتۇش —‬ ‫سەپەرۋەرلىك چوڭ ىىغىنى ئېچىش ئىنتاىىن زۆرۈر بولۇپ قاپتۇ،— دېدى ئۆمەر كۆرەڭلىك بىلەن،— ئۆزەم تۆت‬ ‫.ئېغىز بىر نېمە دېمىسەم بولمىغۇدەك‬ ‫.شۇنداق قىلسىلىرىغۇ، دەمدىغان،— دېدى دادۈىجاڭ دوستانىلىق بىلەن،— ئەجرىلىرىنى ىەردە قوىماىتتۇق —‬ ‫بۇنى كېىىن قاراپ بېقىپ بىر نېمە دەي، ھە، بۇ دىلوغا كەلسەك، بۇنى پاش قىلىش ئاسانل گەپ! — ئۆمەر —‬ ‫.كۆرەڭلىك بىلەن ئەتراپتىكىلەرگە پو ئېتىشقا باشلىدى‬ ‫بۇ چاغدا ئابلەي ىەنە بىر گۇمانلىق نوقتىنى ئاىدىڭلشتۇرۇۋېلىش زۆرۈرلىكىنى ھېس قىلىپ جەسەت بىلەن‬ ‫ھەپىلەشمەكتە ئىدى. چۈنكى جەسەتنىڭ ئاغزىغا قىستۇرۇلغان نەرسە تىل بولغانىكەن بۇ جەسەتنىڭ ئۆزىنىڭ‬ ‫تىلىمۇ؟ ىاكى ئىككىنچى شەخسنىڭمۇ؟ دېگەن سوئال تۇغۇلتتى. ھەمدە ئۇنىڭ مۇشۇ ئاىالنىڭ چىشىدا‬ ‫.چىشلەنگەن ىاكى باشقىلرنىڭ چىشىدا چىشلەنگەنلىكىنى ئېنىقلشمۇ كېرەك ئىدى‬ ‫.ھە، سەن ىەنە نېمە قىلىپ ىۈرۈىسەن؟—دەپ سورىدى ئۆمەر —‬ ‫بۇ تىل كىمنىڭ تىلى، شۇنى ئېنىقلش كېرەككقۇ؟ شۇڭا مەن جەسەتنىڭ ئۆزىنىڭ تىلىمۇ قانداق دەپ قاراپ —‬ ‫.باقتىم. ئۇنىڭ تىلى ساق ئىكەن‬ ‫مەن ئۇنىڭسىزمۇ بىلەتتىم، بۇ چوقۇم قاتىلنىڭ تىلى!ـ ئۆمەر شۇنداق دېدى ۋە خەلق ئەسكەرلىرىگە،— —‬ ‫ئەمدى جەسەتنىڭ ئىشى تۈگىدى، ىەرلىكىدە قوىسا بولىدۇ،— دېدى ئاندىن دادۈىجاڭغا،— بىز ئىشخانلىرىنى‬ ‫.ئىشلىتىپ تۇرساق قانداق؟ دىلو ئەھۋالىنى مۇزاكىرە قىلىۋالىلى‬ ‫.بولىدۇ، بولمامدىغان قولىمىز كۆكسىمىزدە —‬ ‫.ئۇلر دادۈىگە قاراپ كەتتى‬ ‫دادۈي ئىشخانىسىدا ئىككى رازۋىدچىكنىڭ مۇزاكىرىسى باشلندى. ئەمما ئۇلرنىڭ چىققان قۇتۇپلىرى قارىمۇ-‬ ‫.قارىشى بولغاچقا ھە دېگەندىل تالىشىپ قېلىشتى‬ ‫مېنىڭچە، جەسەتنى تەكشۈرۈشتە بىزگە كېرەكلىك ىىپ ئۇچى كۆپ بولمىدى، ىەنى پەقەت ئۇنى ئاغزىدىن —‬ ‫چىققان تىلنىڭ ئۇچىل بىز ئۈچۈن بىردىن- بىر ىىپ ئۇچى لېكىن بۇ ناھاىىتى مۇھىم ىىپ ئۇچى بولغاچقا‬ ‫باشقىسىنىڭ زۆرۈرىىىتىمۇ ىوق. سېنىڭچە قانداق؟‬ ‫.بەلكىم شۇنداقتۇر، بىراق باشلىقلىرىنىڭمۇ زۆرۈرىىىتى بار —‬
‫!نېمە زۈۆرۈرىىىتى بار؟ بىز تىلنىڭ ئۇچىغا ئاساسەن قاتىلنى ئاسانل تېپىۋالىمىز، ۋەسسالم —‬ ‫!مېنىڭچە ئۇنچە ئاسان ئەمەس —‬ ‫نېمىشكە ئاسان ئەمەس؟ دادۈىجاڭغا »دەىمىز بارلىق ئەزالرنى دادۈىجاڭنىڭ ھوىلىسىغا توپلىمىز. كىمنىڭ —‬ ‫.تىلىنىڭ ئۇچى ئۈزۈۋېلىنغان بولسا شۇنى قولغا ئالىمىز‬ ‫شۇنداق، بىزنىڭ تىلى ئۈزۈۋېلىنغان ئادەمنى تېپىۋېلىشىمىز ئانچە تەسكە چۈشمەس، بىراق ئۇنىڭ قاتىل —‬ ‫!بولۇشى ناتاىىن‬ ‫نېمىشكە ئۇنداق بولماىدىكەن؟ ئەگەر قاتىل ئۇ ئەمەس بولسا ئۇنىڭ تىلى خەقنىڭ ئاغزىدا نېمە قىلىدۇ؟ —‬ ‫بىراق، ئەگەر ئۇ قاتىل بولسا خەقنى ئۆلتۈرۈۋاتقىچە »تىلىمنى چىشلىۋالغىن« دەپ تىلىنى خەقنىڭ ئاغزىغا —‬ ‫سېلىپ بېرەمدۇ؟ ئەگەر ئۇ بارماقنىڭ ئۇچى بولغان بولسا بۇنى چۈشەندۈرۈش ئاسانراق بولغان بولتتى.‬ ‫!بىراق، تىل دېگەن ئېغىزنىڭ ئىچىدە، ئۇنى ئىختىىار قىلىپ چىقىرىپ بەرمىسە چىشلىۋالغىلى بولماىدۇ ـ دە‬ ‫ئەگەر مۇنداق ئەھۋال بولغان بولسىچۇ،— ئۆمەر دانالرچە ئەلپازدا سەل توختىۋېلىپ، ھېكاىە قىلىشقا —‬ ‫باشلىدى،- ئۇلر ئىزچىل تۈردە غەىرى ئەخلقى مۇناسىۋەتتە بولۇپ كەلگەن، ئاخىرقى قېتىمدا ئۇلر ىەنە خالىدا‬ ‫ئۇچراشقان، ئامراقلىقىنى ئىپادە قىلىدىغان جىمى قىلىقنى قىلىشقان، شۇ چاغدا ئاىال ئەرنىڭ تىلىنى شورىغان ۋە‬ ‫چەكتىن ئاشقان چاقچاق بىلەن »ئامرىقى« نى تېرىكتۈرۈشكە نىىەت قىلىپ قاتتىق چىشلىۋالغان. ئەر جان‬ ‫ئاچچىقىدا ئىختىىارسىزل ئۇنىڭ گېلىنى بوغقان ئاىال نەپەس ئاللماي قېلىپ چاخچىقى ئاچچىققا ئاىلنغان - دە،‬ ‫رەسمى چىشلەشكە ئۆتكەن، ئەرمۇ ئۇنىڭ گېلىنى تېخىمۇ بوغقان. بۇنداق ىامان ئادەملەر ئەسلىدىمۇ گۇمانخۇر،‬ ‫بىر – بىرىگە ئىشەنمەسلىك پوزىتسىىىسىدە بولغاچقا ئەر »ئۇ مېنى ئەىىپناق قىلىپ قوىماقچى بولسا كېرەك،‬ ‫ئۇنىڭ نىىىتى بۇزۇلۇپتۇ« دەپ ئوىلپ، تىلىنى قوىۇپ بېرىشكە مەجبۇر قىلىش ئۈچۈن قاتتىقراق كۈچەپ ئاىالنىڭ‬ ‫گېلىنى سىقسا ؛ ئاىال :» ئۇ مەندىن زېرىكىپ مېنى ىالتاىتىش ئۈچۈن شۇنداق ئەسكىلىك قىلىۋاتسا كېرەك«‬ ‫دەپ ئوىلپ تېخىمۇ قاتتىقراق چىشلىگەن... ئاخىرىدا ئاىال ئۆلۈپ قالغان، بۇ قەستەنلىك بولماي، ئىختىىارسىز‬ ‫قاتىللىق بولۇپ، ھاىت ـ ھۇىت دېگۈچىل بولۇپ ئۆتكەن، ئەر قورقۇپ كېتىپ، جەسەتنى كوچا دوقمۇشىغا‬ ‫...ئەپكېلىپ تاشلىغان‬ ‫.ئابلەي ئوىلىنىپ قالدى، بۇنداق ئېھتىمالنى ىوققا چىقارغىلى بولماىتتى‬ ‫...بەلكىم —‬ ‫بەلكىم« دەىدىكەنسەن! شۇنداق، دەل شۇنداق! ىەنە نېمە؟ بىز دەرھال دادۈىجاڭغا دەپ جىمى ئەر-« —‬ ‫.ئاىال، قېرى ـ ىاش ئەزالرنى مۇشۇ ىەرگە ىىغدۇراىلى، تىلى چىشلىۋېلىنغان ئادەمنى تاپساقل بولدى‬
‫بولىدۇ، شۇنى تاپاىلى، بىراق، بۇنىڭ ئۈچۈن پۈتۈن كەنتنى قوزغاشنىڭ، بۇ ىەرگە توپلشنىڭ نېمە ھاجىتى؟ —‬ ‫خەلق ئەسكەرلىرىگە تاپشۇرساقل تېپىپ كەلمەمدۇ؟‬ ‫بىراق، بىز خەلق ساقچىلىرى بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن، دېھقان قېرىنداشلىرىمىزغا بىر قېتىم سىنىپى —‬ ‫كۈرەش دەرسى بەرسەك تېخىمۇ ىاخشى ئەمەسمۇ؟— دېدى ئۆمەر ئۆزىنى كۆرسىتىشنىڭ كەم تېپىلىدىغان‬ ‫.پۇرسىتىنى قولدىن بەرگۈسى كەلمەي‬ ‫ئابلەي ئۇنىڭ كۆڭلىدىكىنى چۈشىنىپ »بىلگىنىڭنى قىل« دېگەندەك قول سىلكىپ قوىدى. ئۆمەر دادۈىجاڭغا‬ ‫.ئۇقتۇرغىلى چىقىپ كەتكەندە ئۇ جىددى تۇتۇش قىلىپ، ھېلىقى تىل ئۇچىدىكى بارماقنىڭ ئىزىنى سۈرەتكە ئالدى‬ ‫دادۈىجاڭ بارلىق ئەزالرنى دادۈي ھوىلىسىغا ىىغىش ھەققىدە ئەترەت باشلىقىغا ىولىۇرۇق بېرىپ، ئۆمەر بىلەن‬ ‫ئىشخانىغا كىرگەندە ئابلەي ئىشلىرىنى تۈگەتكەنىدى. ئۇ ئۆزى ئىگىلىگەن ىىپ ئۇچلىرى ھەققىدە تەھلىل‬ ‫ىۈرگۈزىۋاتقان ئارىلقتا ئۆمەر بىلەن دادۈىجاڭ ئىككىسى پاراڭلىشىپ ئولتۇرۇشتى. سىرتتا ئەترەت باشلىقلىرىنىڭ‬ ‫كاناىلىرى ىىراق- ىېقىندىن ىاڭراشقا باشلىغانىدى. كاناىنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىغان ھامان مىسلىسىز ئېغىر ىۈك‬ ‫ئۈستىگە ئارتىلىۋاتقاندەك سەلبى تەسىرگە ئۇچراىدىغان دېھقانلرنىڭ بەدەنلىرى تىكەنلىشىپ كېتىۋاتقان‬ ‫بولسىمۇ، لېكىن ئۇلر كاناي ئاۋازىنى ئاڭلىغان ھامانل بەلگىلەنگەن جاىغا ىېتىپ بېرىشىقا ئادەتلەنگەچكە بۇ‬ ‫.ئىشمۇ كۆپ كېچىكمىدى‬ ‫ئەزالرنىڭ ىىغىلىپ بولغانلىقى خەۋەر قىلىندى. پۇرسەتنى غەنىمەت بىلگەن ئۆمەر خۇددى ىوقۇرىدىن كەلگەن‬ ‫باشلىقتەك كىرىلىپ ئىشخانىدىن چىقىپ، سۇپىنىڭ لىۋىگە كەلدى. ئۇنىڭ خىىالى تەسەۋۋۇرىدا مەشھۇر ىىغىن‬ ‫زاللىرىدا- ىاسىداق سەھنىدە مىكرافون ئالدىدا تۇرغاندەك ئىدى. ئۇ ئۆز نۇتىقىنى ئەنە شۇندا ئۇلۇغلۇق ئىچىدە‬ ‫:باشلىدى‬ ‫سىنىپى دۈشمەنلەر، كونا- ىېڭى ئەكسىلئىنقىلپچىلر، سىنىپى ىات ئۇنسۇرلر پىرۇلتارىات دىكتارتۇرسىنىڭ —‬ ‫...پولت مۇشتىدىن مەڭگۈ قېچىپ قۇتۇللماىدۇ! بىز ھۇشىارلىقنى ئۆستۈرۈپ، سىنىپى كۈرەشنى چىڭ تۇتۇپ‬ ‫.ئابلەىنىڭ سەپراىى ئۆرلەشكە باشلىدى، ئەمما ئاچچىقىغا ھاي بېرىپ، »نۇتۇق« نىڭ تاماملىنىشى كۈتتى‬ ‫سىنىپى كۆرەش ھەرۋاقىت، ھەرسائەت بولۇپ تۇرىدۇ، دۈشمەن بىزنىڭ ئىچىمىزدە. شۇڭا بىز ھەممىمىز پائال —‬ ‫ھەرىكەتكە كېلىپ، ھەرخىل قىىىنچىلىقلرنى ىېڭىپ، غەلبىنى قولغا كەلتۈرۈشىمىز كېرەك!... ئاممىنى دادىل‬ ‫ھەرىكەتلەندۈرۈپ... ئاممىۋى لۇشىەندە مېڭىپ،... ئاممىغا تاىانساقل، بۆسۈپ ئۆتكىلى بولماىدىغان توسالغۇ‬ ‫...!ىوق‬
‫ئابلەي ئىختىىارسىزل مىىىقىدا كۈلۈپ سالدى، بۇ گەپلەرنى ئەترەت باشلىقى ىىغىن ئاچسىمۇ، ھاكىم ىىغىن‬ ‫ئاچسىمۇ، ۋالى دوكلت بەرسىمۇ دەىدىغان گەپلەر بولۇپ، گېزىتلەرنىڭ بەتلىرىدىكى »مۇھىم« سەھىپىلەرمۇ‬ ‫.مۇشۇنداق گەپلەر بىلەن تولغانىدى‬ ‫...دۈشمەن بىزنىڭ ئىچىمىزدە! سۇ ئۇخلىسا ئۇخلىدۇ، دۈشمەن ئۇخلىماىدۇ! بىز ھازىر تەكشۈرۈشنى باشلىمىز —‬ ‫ئۆمەر ئابلەىنى چاقىردى ۋە بىر نەچچە قوراللىق خەلق ئەسكىرىنىڭ ھەمرالىقىدا دېھقانلر توپىنى تەكشۈرۈشكە‬ ‫باشلىدى چىشى ئاغرىپ قېلىپ ئاغزى- بۇرنىنى چۈمكىۋالغان كىشىلەرنىڭ ماسكا، ىاغلىقلىرى تارتىپ‬ ‫...!ئېچىۋېتىلدى. ئۇلرنىڭ ئىزدەۋاتقان دۈشمىنى ئاغزى ئاغرىق كىشى ئىدى- دە‬ ‫.نىھاىەت بۇلرنىڭ ئىچىدىن ئۇلر ئىزدىگەن ئادەم تېپىلمىدى‬ ‫:ئۆمەر ئىنتاىىن جىددىىلەشكەن ھالدا دادۈىجاڭنىڭ ئالدىغا كەلدى‬ ‫دادۈىجاڭ، بۇ قانداق بولغىنى؟ ىا جىناىەتچى قاچقان! ىا بولمىسا كەلمىگەن! كەلمەي قالغان ئادەملەر بارمۇ- —‬ ‫!ىوق، ئەترەتلەر بوىىچە ىوقلىما قىلىڭلر‬ ‫دادۈىجاڭ دەرھال ئەزالرغا ىېقىملىق ئاڭلىنىدىغان كاناىنى ئاغزىغا تۇتۇپ، ئەترەت باشلىقلىرىغا ىېڭى‬ ‫بۇىرۇقنى جاكالىدى. ئەترەت باشلىقلىرى ئۆز تەۋەسىدىكى ئادەملەر تۈگۈل چارۋا- ماللرغىچە بەش قولدەك‬ ‫:بىلىدىغان بولغاچقا ىوقلىما قىىشقا ھاجەت بولماىل بىرى دادۈىجاڭنىڭ ئالدىغا كەلدى‬ ‫.بىزنىڭ ئەزالردىن بىرسى كەلمىگەن —‬ ‫نېمىشقا؟ —‬ ‫...ئېغىر كېسەلكەن، باش- كۆزىنى تېڭىپ، ئورۇن تۇتۇپ ىېتىپتىكەن، كېلەلمەىدىغاندەك تۇردى. شۇڭا —‬ ‫ھەي، سىلەرنىڭ سىنىپى ھۇشىارلىقىڭلر نېمە دېگەن تۆۋەن!،— دەپ ۋارقىرىدى ئۆمەر،— دۈشمەننىڭ —‬ ‫مىكرىسى تول بولىدۇ، بىزگە كىرگىمۇ دەل ئاشۇنداق كېسەل كىشى! دادۈىجاڭ، دەرھال ئادەم بۇىرىسىل، ئاشۇ‬ ‫.ئادەمنى پۇتىنى ىەرگە تەككۈزمەي ئېلىپ كەلسۇن‬ ‫.كىم ئىدى ئۇ؟— دادۈىجاڭ ئەترەت باشلىقىدىن سورىدى —‬ ‫.»تاھىر »شوخ —‬
‫ھە!؟—دادۈىجاڭنىڭ چىراىىدا ھەم ھەىرانلىق، ھەم خۇشاللىق ئىپادىلەندى، بۇ شۇنداق خۇشاللىق ئىدىكى، —‬ ‫مەخسەدكە ىەتكەن ئاداۋەتچىلەر ئەنە شۇنداق خۇشاللىق تۇىغۇسىدا بولتتى. شۇڭا ئۇ دەرھال شۇ ىاققا خەلق‬ ‫ئەسكەرلىرىدىن تۆتنى بۇىرىدى. ئارقا- ئارقىدىن تاپىلىدى، لۋزىلىق بىلەن بۇىرۇقنى تەكرارلپ، تاكى ئۇلرنىڭ‬ ‫.قارىسى كۆزدىن ىوقالغىچە ۋارقىراپ، ئۈگىتىل تۇردى‬ ‫باش- كۆزلىرى تېڭىلغان »كېسەل« سورۇنغا ئېلىپ كېلىندى. دادۈىجاڭ بىلىنەر- بېلىنمەس كۈلۈمسىرىۋىدى،‬ ‫ئابلەي كۆرۈپ قالدى، ئارقىدىن دادۈىجاڭ ئۆمەرنىڭ قۇلىقىغا بىر نېمىلەرنى پىچىرلىدى. ئۆمەر خەلق‬ ‫ئەسكەرلىرىگە تاھىر »شوخ« نىڭ باش كۆزىدىكى تېڭىقلرنى ىېشىشنى بۇىردىكى، تاھىرنىڭ بېشى، بولۇپمۇ‬ ‫ىۈزى ئادەتتىن تاشقىرى ئىششىپ كەتكەن بولۇپ، ئاغزىنىڭ چۆرىسىدە قېتىشىپ قالغان قان داغلىرى مانا مەن‬ ‫.دەپ كۆرىنىپ تۇراتتى‬ ‫.ھە، نېمە بولدۇڭ؟— قەھرى بىلەن سورىدى ئۆمەر —‬ ‫تاھىر جاۋاب بېرەلمىدى. ئۇ جاۋاب بېرىشكە قادىر ئەمەس ئىدى. ئۇنىڭ ئىششىپ كەتكەن قوۋزى شۇ تاپ ئۇنىڭ‬ ‫.تىلى ئىششىپ ئېغىز بوشلىقىغا لىق كەپلىشىپ قالغانلىقىنى مانا مەن دەپل بىلىندۈرۈپ تۇراتتى‬ ‫.نېمە بولدۇڭ دەۋاتىمەن! — تەكرارلىدى ئۆمەر —‬ ‫.ئۇ سۆزلىىەلمەىدۇ، نېمىشكە بىھۇدە ۋارقىراىسەن،— دېدى ئابلەي نارازىلىق بىلەن —‬ ‫سەن قولغا ئېلىندىڭ! — دېدى ئۆمەر جاكارلپ،— بۇنى ھازىرچە دادۈىدە بىر ىەرگە سولپ قوىۇپ —‬ ‫تۇرۇڭلر،— ئۇ خەلق ئەسكەرلىرىگە شۇ بۇىرۇقنى بېرىپ، ئارقىدىن خالىىققا سىنىپى ھۇشىارلىقنى ئۆستۈرۈش‬ ‫.توغرىسىدا ۋەز ئېىتىشقا باشلىغاندا تاھىر »شوخ«نىڭ ئاىالى ئۈن سېلىپ ىىغلپ ئۇنىڭغا ھالقەت بەردى‬ ‫.شۇ پۇرسەتتە ئابلەي تاھىر »شوخ«نىڭ ىۈزىگە ئىنچىكىلىك بىلەن سەپ سېلىپ نېمىدۇر بىر نەرسىنى ئىزدىدى‬ ‫ئابلەي ئۆمەر بىلەن بىللە دادۈىجاڭنىڭ ئىشخانىسىغا كىرگەندىن كېىىن ئۆمەر خۇشاللىق بىلەن قوللىرىنى ئىشقىلپ،‬ ‫:تەنتەنە بىلەن‬ ‫ئەمدى دىلونى نەتىجىلەندى دەپ قارىساق بولىدۇ، قاتىلنى سوراق قىلغاندىن كېىىن دوكلتنى ىازساقل بولىدۇ، —‬ ‫.ئىش تامام‬ ‫.تېخى ئۇنى قاتىل دېىىشكە تولۇق ئاساس ىوق،— دېدى ئابلەي خاتىرىجەم ھالدا —‬
‫نېمىشكە؟ تىلى چىشلىۋېلىنغان شەخس دەل تاھىرنىڭ ئۆزى ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلماقچىمۇ سەن؟ مەن —‬ ‫باشتىل بۇ سىنىپى كۈرەشنىڭ بىر خىل ئىپادىسى بولۇشى، ئۇنىڭ ئۈستىگە تەركىۋى ساغلم ئەمەس دەپ پەرەز‬ ‫.قىلغانىدىم‬ ‫.بۇنىڭدىن گۇمانلىمانمەن، بىراق، بۇ ھەممىنى چۈشەندۈرۈپ بېرەلمەىدۇ —‬ ‫مېنىڭچە قەتئى شۇ! مەن بۇنى ئىسپاتلپ بېرەلەىمەن. شۇڭلشقا دەرھال خۇلسە ماتىرىىال ىېزىش —‬ ‫!كېرەك. مەن بۇ ئىشنى ساڭا تاپشۇرىمەن‬ ‫.مەن تېخى بۇ خۇلسەڭگە قۇشۇلغىنىم ىوق، شۇڭا ماتىرىىال ىازماىمەن —‬ ‫نېمە ؟ سەن مېنىڭ بۇىرۇقۇمدىن باش تارتماقچىمۇ؟ —‬ ‫ئۇنداق ئەمەس، بۇ ئىلمى پاكىت تەلەپ قىلىدۇ. بىز تاھىرنىڭ ئاىالى بىلەن سۆزلىشىشىمىز كېرەك. ئاندىن —‬ ‫شىرىننىسانىڭ قوشنىلىرى بىلەنمۇ سۆزلىشىشكە توغرا كېلىدۇ. مېنىڭچە بۇ دىلودا ئۈچىنچى شەخسنىڭ قولى بار.‬ ‫!دەل شۇ ئۈچىنچى شەخس قاتىل‬ ‫مەن تاھىرنىڭ ئاىالى بىلەن سۆزلىشىشكە قارشى ئەمەس، بىز قاتىللىق ىۈز بەرگەن كېچىسى تاھىرنىڭ ئۆىىدە —‬ ‫بولغان بولمىانلىقىنى سۈرۈشتۈرۈپ باقساق ىامىنى ىوق، باشقىلر بىلەن سۆزلىشىشكىمۇ بولىدۇ، مېنىڭچە‬ ‫.بۇلرنىڭ ھەممىسى مېنىڭ قاراشلىرىمنى ئىسپاتلىدۇ‬ ‫نېمىنى ئىسپاتلىسا مەىلى، بىراق، خۇلسە ئالدىراپ چىقىرىلسا بولماىدۇ، ماتىرىىاللر تولۇق بولغاندىن كېىىن —‬ ‫.خۇلسە قىلساقمۇ كېچىكمەىمىز‬ ‫.بولىدۇ، ئەمسە ئاۋال تاھىرنىڭ ئاىالىنى بۇ ىەرگە چاقىرىتاىلى —‬ ‫بۇنىسى ئانچە ىاخشى بولماسمىكىن، ئۇ بۇ ىەردە قورۇنۇپ ىاكى باشقا سەۋەپلەر بىلەن چەكلىنىپ قېلىپ —‬ ‫.سۆھبەت ىاخشى ماڭماىدۇ. ئەڭ ىاخشىسى بىز ئۇنىڭ ئۆىىگە باراىلى‬ ‫.ئۆمەر ئابلەىنىڭ كۆزىگە نارازىلىق بىلەن بىر قارىۋالغاندىن كېىىن بېرىشقا قۇشۇلدى‬ ‫تۆتىنچى باب. ئىككى خىل ئەقلى خۇلسە‬
‫ئۇلرنى ىىغىدىن كۆزلىرى قىزىرىپ كەتكەن، ىاش جۇۋان كۈتىۋالدى. ئۇنىڭ قورقۇۋاتقانلىقىنى قىىاس قىلىش تەس‬ ‫.ئەمەس ئىدى‬ ‫بىز سىلىگە مېھمان بولغىلى كەلمىدۇق، گەپ سورىغىلى كەلدۇق!ـ دېدى ئۆمەر داستىخان سېلىش بىلەن —‬ ‫.ئاۋارە بولىۋاتقان ئاىالغا توڭلۇق بىلەن دوق قىلىپ ئاىالنىڭ كۆزلىرى بىچارىلىك بىلەن مۆلدۈرلەپ كەتتى‬ ‫: ئابلەي خىزمەتدىشىغا نارازىلىق بىلەن قاراپ قوىدى ۋە‬ ‫. ئېىپ كېلىۋەرسىلە، بۇ ئاغىنىمىز چاي ئىچمىسە مەن ئىچىمەن،— دېدى مۇلىىم ئاھاڭدا، دوستانىلىق بىلەن —‬ ‫بىر قوللىغۇچىنىڭ بولىشى ھەرقاچانقىدەك ئۆز رولىنى كۆرسىتىپ، ئاىالغا جۈرئەت ۋە ئۆز ئىززەت نەپسىنى‬ ‫:قوغداش تۇىغۇسىنى بەخش ئەتتى‬ ‫گەپ سورامل، سورىمامل ئۇ ئۆزلىرىنىڭ ئىشى، ئۆىگە كىرگەن ئىكەنل، داستىخان سېلىش مۇسۇلمانچىلىق، —‬ ‫!ئادىمىگەرچىلىك قەرزىمىز، ئىچمىسىلە زورلىماىمەن، ۋىىەي‬ ‫ئۆمەرنىڭ تېنى سەل تىكەنلەشكەندەك بولۇپ كەتتى، شۇنداق بولسىمۇ چەك- چېگرىسى تازا ئېنىق‬ ‫بولماىۋاتقان خىزمەتدىشىغا نارازى بولدى، بىراق گەپ قىلمىدى. ئۇ مۇشۇ جەھەتلەردە پاسسىپ ئورۇنغا چۈشۈپ‬ ‫قالغانلىقىنى ھېس قىلغان بولسىمۇ، ئاشكارا ئېتىراپ قىلىشنى ئۆز شەنىگە توغرا كەلمەىدىغان ئىش دەپ‬ ‫قارىدى. شۇڭا پېتىدىن چۈشمەي ئولتۇرۇپ، لەۋزىگە ئەمەل قىلىپ داستىخانغا نەزەرمۇ سالمىدى. ھەقىقەتەنمۇ‬ ‫داستىخان كىشىنى جەلىپ قىلغۇدەك ئەمەس ئىدى. بۇ كۈنلەردە »مال باھاسى مۇقىم، بازارلر ئاۋات، خەلق‬ ‫تۇرمۇشى كۈندىن- كۈنگە ىۈكسەلمەكتە...« دەپ گېزىت- ژۇرنال، رادىئولردا لپ ئېتىلىپ تۇرۇلغىنى بىلەن،‬ ‫داستىخاندا ئات چىشى شەكىلدىكى سېرىق كۆممە زاغرىسىدىن باشقا نەرسە بولماىتتى. ئابلەي زاغرىنىڭ نېپىز‬ ‫:تەرىپىدىن ئۇشتىۋېلىپ، ئىشتىھا بىلەن نان ىېگەچ‬ ‫مالل كۆرمىسىلە، سىلىدىن بىر نەچچە ئېغىز گەپ سورىماقچىمىز، بۇنىڭغا توغرا جاۋاب بەرسىلە تاھىرنىڭ —‬ ‫.ئىستىقبالى ئۈچۈن پاىدىسى بار، — دېدى‬ ‫.سورىسىل، بىلگىنىمنى دەپ بېرىمەن،— ئاىال ىەنە ىىغلمسىراشقا باشلىدى —‬ ‫شىرىننىسانى بىرسى ئۆلتۈرۈپ كوچا دوقمۇشىغا تاشلىۋەتكەن كېچىسى تاھىر ئۆىدە بارمىدى؟ —‬ ‫...ھە، ئۆىدە بار... مىجەزى ىوق ىېتىپ قالغان —‬ ‫مىجەزى نەگە كەتكىنىنى بىز بىلىمىز، ىېتىپ قېلىشتىن ئىلگىرىكىنى دېسىلە! راستىنى دېسىلە، راستىنى،— —‬ ‫.دېدى ئۆمەر گەپ قىستۇرۇپ‬
‫.راستى شۇ، مانى! بىلگەن ئادەم سورىمىسىمۇ بولىدىغۇ...،— ئاىالنىڭ سەل تۈكى تەتۈر ئۆرلىدى —‬ ‫ىاخشىراق ئەسلەپ باقسىل،— دېدى ئابلەي تېخىمۇ مۇلىىم بولۇشقا تىرىشىپ،— ئۇ ئەمگەكتىن قاىتىپ —‬ ‫ئۆىگە كەلگەن، شۇنداقمۇ؟‬ ‫ھەئە، ئاندىن كەچتە دولقۇنغا چىقتۇق...،— ئابلەىنىڭ ئاۋازى ئاىالنىڭ كۆڭلىنى سەل ىۇمشاتتى ۋە سىر —‬ ‫.ساقلش توساقلىرى بىر ـ بىرلەپ ىىمىرىلىپ، كارغا كەلمەىۋاتقاندەك تۇىۇلۇپ ئۆزىنىمۇ ھەىران قالدۇردى‬ ‫كەچلىك تاماقنى ئۆىدە ىىگەنمۇ ىاكى شۇ چاغدا چىقىپ كەتكەنمۇ؟ —‬ ‫.تاماقتا ئۆىدە بار ئىدى، مەن ئاشنى پىشۇرغىچە قوتاننىڭ قىغىنى چىقارغان —‬ ‫تاماقتىن كېىىن...؟ —‬ ‫تاماقنى ىەپ بولىشىمىزغىل كاناي تولىدى، دولقۇنغا ماڭدۇق. بىزنىڭ بۇ ىەردە شۇ، تاۋاق- قوشۇقنى جاىىغا —‬ ‫... .تاشلپ، قازان- قۇمۇشنى ىۇىۇشقا ئۈلگۈرمەىل، دولقۇنغا توۋلىدۇ‬ ‫دولقۇندىن كىرىپ ئۇ...؟ — ئابلەي ناھاىىتى ئىھتىىات بىلەن سوراۋاتقاچقا سوئالنى تولۇق سوراشنىمۇ بىر خىل —‬ ‫.قوپاللىقتەك ھېس قىلىپ، ئاھاڭ بىلەنل مەقسەدنى ئىپادە قىلىدىغان بولدى‬ ‫دولقۇندىن كىرىپ مەن قازان قۇمۇشنى ىىغىشتۇرغىلى تۇردۇم ئۇ... ئۇ شۇ چاغدا ئۇ ...ـ ئاىال مەڭدەپ —‬ ‫قالدى ئۇ نېمە دېسەم پاىدىلىقراق بولىدىكىن دەپ ئۇىاق- بۇىاققا قارىدى، ئابلەىگە، ئۆمەرگە نۆۋەت بىلەن‬ ‫.قارىدى‬ ‫راستىنى ئېىتىسىل، بۇنىڭ تاھىر ئۈچۈن پاىدىسى بار، تاھىرغا ھېچ ئىش كەلمەىدۇ، قورقمىسىل، ماڭا —‬ ‫.ئىشەنسىلە‬ ‫:ئۆمەر ئابلەىنىڭ بۇ خىل سوئال سوراش پۇزىتسىىىسىدىن ىەنە ئاچچىقى كېلىپ قالدى، شۇڭا‬ ‫.راستىنى ئېىتقانلىرى ىاخشى، بىز بەرىبىر ئىسپاتنى قولغا چۈشۈرىمىز، ئۇ چاغدا... دېدى پوپوزا قىلىپ —‬ ‫ئاىال مەدەت تىلىگەندەك ئابلەىگە قارىدى، نېمىشكىدۇر ئۇنىڭ سەزگۈلىرى ئابلەىنى ئۆزىگە ىاردەم‬ ‫.بېرىدىغاندەك ھېس قىلدۇرۇپ تۇراتتى‬ ‫. خاتىرىجەم بولۇپ راستىنى دەۋەرسىلە،— دېدى ئابلەي ئۇنىڭ روھى ھالىتىنى چۈشىنىپ —‬ ‫..ئۇ ... ئۇ چاغدا بىر ىاققا چىقىپ كەتكەن —‬
‫قەىەرگە بارىدىغانلىقىنى ئېىتقانمۇ؟ —‬ ‫.ىاق،...ھە، بىر ئاغىنەمنىڭكىدە ئولتۇرۇپ كېلىمەن دېگەندەك قىلغان —‬ ‫ئۇ ىەردىن خېلى كەچ قاىتتىغۇ دەىمەن؟ —‬ ‫.ھە،... ئانچىمۇ كەچ ئەمەس، مەن بالىلرنى ئۇخلىتىپ، تېخى ئۆزۈم ىاتمىغان —‬ ‫بىراق، شۇ چاغ ئېغىر ىاتقۇ مەزگىلىمۇ قانداق؟ —‬ ‫...ىاق، خۇپتەن بىلەن،.. خەق خۇپتەندىن ىانمىغان چاغمىدىكىن —‬ ‫شۇ چاغدا ئۇ ئاغزىنى چاڭگاللپ، ئالل توۋا بىلەن كىرگەندۇ؟ـــ ئۆمەر سوغۇق پۇزتسىىە بىلەن مەسخىرىلىك —‬ ‫.سورىدى‬ ‫... —‬ ‫.راست شۇنداقمۇ؟— ئابلەي كۈلۈمسىرەپ تۇرۇپ سورىدى —‬ ‫ئاىال ئىلتىجا قىلغاندەك، كۆزلىرىنى مۆلدۈرلىتىپ ئابلەىگە بىردەم تىكىلدى، ئۇنىڭ كۆز چاناقلىرىدا ىاش لىغىرلپ‬ ‫:تۇراتتى. ئۇ ئابلەىنىڭ كۈلۈمسىرەپ تۇرغان چىراىىدىن ئىشەنچكە ئېرىشكەندەك‬ ‫.ھەئە...،— دېدى بوش ئاۋازدا —‬ ‫.تاھىر نېمە بولغانىكەن؟— سورىدى ئۆمەر —‬ ‫ئاغزىنى مەھكەم تۇتۇۋاپتىكەن، گەپ قىلمىدى، باش كۆزۈمنى تېڭىپ قوي دەپ شەرەت قىلدى، ئاغزىدىن —‬ ‫....قان ئېقىپ تۇراتتى‬ ‫.مېنىڭ ئوىغلىغىنىمدەك چىقتى،— دېدى ئۆمەر كۆرەڭلەپ، ئابلەىگە سەل ئىڭىشىپ —‬ ‫ئۇ كېىىنمۇ نەگە بېرىپ، نەدە شۇنداق بولغانلىقىنى ئېىتمىدىمۇ؟ —‬ ‫ىاق، تىلى ئىششىپ ئاغزىغا پاتماي قاپتۇ،... ئەتىسى مەن تېڭىقنى ىېشىپ ئېغىز باشلىرىنى ىۇىۇپ، —‬ ‫...باشقىدىن تېڭىپ قوىاي دەپ قارىسام شۇنداق... ىۈز ـ كۆزىمۇ ئىششىپ كېتىپتۇ‬ ‫سىلىنىڭچە تاھىر قەىەرگە بېرىشى مۇمكىن؟ بىرەر گۇمانلىرى بارمۇ؟ —‬
‫... ـــ‬ ‫تاھىرنىڭ شىرىننىسا بىلەن مۇناسىۋىتى بارمىدى؟ ئىلگىرى سىلى گۇمانلنمىغانمۇ؟ —‬ ‫!ىاق، ئۇ ئۇنداق ئادەم ئەمەس، تالغا قاراىدىغان قىلىقى ىوق —‬ ‫.تاھىر »شوخ« دېگەن لەقەم نېمىشكە قوىۇلغان ئەمىسە؟!ـ ئۆمەر ىەنە ھۆرپەىدى —‬ ‫ئۇ دېگەن ناخشا- سازغا ئامراق، ئۆزى چىقىشقاق، مىجەزى ئوچۇق بولغاچقا شۇنداق دەۋالغان گەپ!... ئۇ —‬ ‫بىردەم چاناقلىرىنى كېرىپ، تېز- تېز نەپەس ئالغاندىن كېىىن قوشۇپ قوىدى،— تاھىردەك ىالڭتۆشكە كىم‬ ‫قاراىدۇ، شىرىننىسا دېگەن ئوقۇرى ئىگىز، ھالى ئۈستۈن ئاىال ئىدى، رەھمەتلىكنىڭ غەىۋىتى بولمىسۇن،‬ ‫...ئىشقىلىپ ئۇنىڭ باشقا ئادەملەر بىلەن، ھېلىقىدەك نام ـ ئەمەلى بار ئادەملەر بىلەن گىپى چىققان‬ ‫.كىم بىلەن؟ كىم بىلەن!؟— ھولۇقۇپ سورىدى ئۆمەر —‬ ‫...ئىشقىلىپ، كادىرلر بىلەن ـ دە —‬ ‫ئابلەي كۆڭلىدە پەىدا بولىۋاتقان ئاللىقانداق گۇمان كۈلەڭگۈسىنىڭ بارغانسېرى روشەنلىشىۋاتقانلىقىنى ھېس‬ ‫.قىلىپ، ئۆزىنىڭمۇ كۆڭلى روشەنلىشىپ قالدى‬ ‫ئۇلر سۆھبەتنى شۇ ىەردە توختاتتى، سوراق خاتىرىسىگە ئاىال ئىمزا قوىغاندىن كېىىن، ئابلەي ساھىپخانغا ئۆزرە‬ ‫.ئېىتىپ ئورنىدىن تۇردى‬ ‫بىز ىەنە كېلىپ سىلىنى مالل قىلىشىمىز مۇمكىن، كېىىنكى ئەھۋاللردا ىەنە سوراىدىغان بىر ئىش چىقىپ —‬ ‫.قالسا‬ ‫************‬ ‫:ئۇلر ىولدا كېلىۋاتقىچە ئۆمەر كۆرەڭلىك ۋە مەنسىتمەسلىك بىلەن ئابلەىگە‬ ‫قانداق ؟ مېنىڭ دېگەنلىرىم راست چىققاندۇ؟ —‬ ‫.ىاق تېخى، بۇ خېلى كۆپ ئىسپات تەلەپ قىلىدۇ —‬
‫سەن تازىمۇ سېسىق زىىالى ئىكەنسەنغۇ؟ ئۆزەڭنىڭكىنىل راست قىلمسەن؟ سەن ىەنە نېمىگە ئىسپات —‬ ‫كېرەك دەىسەن؟‬ ‫تاھىرنىڭ تىلى چىشلەنگىنى، بۇ تىلنىڭ شىرىننىسانىڭ ئاغزىدىن چىققان تىلنىڭ پارچىسى شۇ ئىكەنلىكى ئېنىق، —‬ ‫ئەمما ئۇنى زادى كىم چىشلەپ ئۈزىۋالدى، بۇنىسى تېخى ئېنىق ئەمەس، توغرا، بۇنى تاھىرنىڭ ئۆزىدىن‬ ‫سوراپ بىلگىلى بولىدۇ، بىراق، بۇنىڭ قاتىللىق بىلەن مۇناسىۋىتى بارمۇ ـ ىوق، بولسا قانچىلىك؟ بۇلر تېخى‬ ‫.نامەلۇم‬ ‫تاھىرنىڭ ئۆلگۈچى بىلەن غەىرى ئەخلقى مۇناسىۋىتى بارلىقى جەزمەن، بۇنىسى ئېنىقلنسىل قاتىللىقنىڭ —‬ ‫جەرىانى مەن دېگەندەك بولغان بولىدۇ، بۇنى قاتىل ئېتىراپ قىلمىسىمۇ بەرىبىر، ھەقىچان ئۇ جىناىەتنى بوىنىغا‬ ‫ئالماىدۇ، ئۇلرنىڭ ئىستىلى مۇناسىۋىتىنى ئېنىقلش تەس ئەمەس، بۇنىڭ ئۈچۈن ئاممىغا تاىانساقل ھەممە ئىش‬ ‫.ئۆز- ئۆزىدىن ىېشىلىدۇ، دادۈىجاڭغا دەىمىز ـ دە، ئۇنىڭ ىاردىمى بىلەن ىىپ ئۇچىغا ئېرىشىمىز‬ ‫.مەن ئۆلگۈچىنىڭ قوشنىلىرى بىلەن كۆرۈش زۆرۈر دەپ قاراىمەن —‬ ‫مەن ئۆز پىكرىمدە قالىمەن، بارىمەن دېسەڭ بېرىۋە، مەن دادۈي رەھبەرلىرى بىلەن كۆرىشىمەن، دادۈىجاڭ —‬ ‫.ئۆز تەۋەلىكىدىكى ئاشكارا- ىوشۇرۇن ئىشلرنىڭ ھەممىسىنى بىلىشى چوقۇم‬ ‫شۇنداق قىلىپ ئۇلر ئۆز ىوللىرىغا مېڭىشتى. ئابلەي بۇ ئىشتا ئۆمەرنىڭ جەزمەن مەغلۇپ بولىدىغانلىقىنى‬ ‫جەزملەشتۈردى ھەمدە ئۇنىڭغا ئۆزى ئېرىشكەن مۇھىم ىىپ ئۇچى، نازۇك ھالقىلر ھەققىدە سۆز ئاچماي،‬ ‫ئۇنىڭ شەرمەندە بولۇشىنى كۆرۈپ باقماقچى بولدى. ئەمەلىىەتتىمۇ ئۇلر ئاللىقاچان ئىككى قۇتۇپقا بۆلۈنگەن‬ ‫.بولۇپ، ھەرئىككىسى ئۆز ئالدىغا ئۇتۇق قازانماقچى ئىدى‬ ‫ئابلەي شىرىننىسانىڭ ئۆىى ئالدىغا كەلدى. ئۇلرنىڭ دەرۋازىسىنىڭ قانىتى ئوچۇق بولۇپ، ئېغىلنىڭ ىېنىدىكى تونۇر‬ ‫كۆرىنىپ تۇراتتى. ئۇ ئەتراپنى بىر قۇر كۆزدىن كەچۈرگەندىن كېىىن ئاىاقتىكى قوشنا ھوىلىغا كىرىپ كەلدى. ئۇ‬ ‫زاھىرنىڭ قوشنلىرى ھەققىدە ىولدىل بىر نەچچە دېھقاندىن سۈرۈشتۈرۈپ، بەزىبىر مەلۇماتلرنى بىلىۋالغان ھەم‬ ‫.مۇشۇ ھوىلىغا كىرىشنى قارار قىلغانىدى‬ ‫ھوىلىدا بىر موماي تونۇر بېشىغا تېزرەك ىېىىۋاتاتتى. ئابلەي ئۇنىڭ زەىنەپخان موماي ئىكەنلىكىنى پەرەز قىلىپ‬ ‫.بىلىۋالدى‬ ‫.ئەسسالمۇ ئەلەىكۇم، چوڭ ئانا،— دېدى ئابلەي سالم بېرىپ —‬ ‫كەلسىلە، كەلسىلە بالم،— دېدى موماي سىۋەتنى ىەردە قوىۇپ، قوللىرىنى قولتۇقىغا ئېرىتقاچ بۇ تەرەپكە —‬ ‫.كېلىپ،— ئۆىگە چىسىلە‬
‫موماي كونا زاماندىن قالغان قوش قاناتلىق ئىشىكنى ئېچىپ، مەڭدىگەن ھالدا مېھماننى تەكلىپ قىلدى. ئۇنىڭ‬ ‫ئۆي بىر ئاشخانا، بىر دالندىن تەركىپ تاپقان، ھەممە ىېرىدىن غېرىپچىلىق ىىغىپ تۇرغان ئۆي بولۇپ، ئۇنىڭ تۇل‬ ‫.خوتۇن ئىكەنلىكىنى بىلىندۈرۈپ تۇراتتى‬ ‫ھوىلىدىل ئولتۇراىلى،— دېدى ئابلەي ھوىلىدىكى سۇپىدا بىر پارچە ئۆچكە تېرىسى ئۈستىگە ئولتۇرۇپ،— —‬ ‫.سىلىنى ئاۋارە قىلىدىغان بولدۇم، ئازراق ۋاقىتلىرىنى ئېلىپ، سوراىدىغان گەپ بار ئىدى‬ ‫بولىدۇ، غۇجام، بولىدۇ، ئۆىگە چىسىلە بولتتى، مەىلى، ئىختىىارلىرى، توختىسىل، كۆرپە سالي، بىر قوشۇق چاي —‬ ‫.ئىچسىلە‬ ‫بولدى، بولدى، چوڭ ئانا، ئاۋارە بولمىسىل، مەن بەك ئالدىراىمەن، چاىنى ئىچىشكە ئۈلگۈرىمىز، مەن تېخى —‬ ‫.ىەنە كېلىمەن، ماقۇل دېسىلە‬ ‫.ئابلەي موماىنىڭ مېھماندوستلىقىغا تەشەككۈر ئېىتىپ، ئۇنى قېشىدا ئولتۇرۇشقا ئۈندىدى‬ ‫مەن سىلىدىن قوشنىلىرى ھەققىدە بىر نەرسە سورىماقچىدىم، بىلگەنلىرىنى ئاڭلىغانلىرىنى ئېىتىپ بەرسىلە —‬ ‫.بولدى‬ ‫،ماقۇل، بىلسەم دەپ بېرىەن، ھۆكۈمەت دېگەنننڭ گېپىگە ىاق دېسە بولماىدۇ ـ دە —‬ ‫سېلى شىرىننىسانىڭ ئۆلۈمىگە نېمە دەپ قاراىدىل؟ سىلىنىڭچە ئۇنىڭ دۈشمىنى كىمدۇ؟ —‬ ‫دېگەن بىلەن ئۆلگەن كەتتى، بۇ دۇنىانىڭ مۇشەققىتىدىن قۇتۇلدى، بالىلىرىغا ئۇۋال بولدى - دە، ئۇنىڭغا —‬ ‫قەست قىلغاننى خۇداىىم پەست قىلر، ئۆزى ئوچۇق، لىۋەن چوكان ئىدى. شۇڭىمۇ زاھىر »كۆكەمە« دەرت ـ‬ ‫...ئەلەمدە ىۈزلىرىنى تاتىلپ، تازا ىىغلىغان ئوخشاىدۇ، ىۈزلىرىدە تىرناق ئىزى‬ ‫ىۈزلىرىنى تاتىلىۋاپتۇ دېدىلىمۇ؟— دېدى ئابلەي چۆچۈپ، ئۇ باىا بۇ ئالمەتنى تاھىرنىڭ ىۈزلىرىدىن —‬ ‫ئىزلىگەنىدى،— ئۆزى تاتىلىۋالغاندىمۇ، ىا...؟‬ ‫ئۆزى تاتىلىۋالمىسا مۈشۈك تاتىلىۋالمتى ئەمسە، قىزىقكەنل، ئادەم دېگەن دەرت كەلگەندە نېمە قىلماىدۇ —‬ ‫.دەىل‬ ‫:ئابلەي مۇماىنى گومانغا كەلتۈرۈپ قوىماسلىق ئۈچۈن نىشاننى بۇرىدى‬ ‫دېمەك، زاھىر بىچارە ئەلەمگە چىدىماپتۇ- دە؟ ئىككىسى تازا ئامراق ئەر ـ خوتۇنلر ئىكەندۇق- ھە؟ —‬
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت
ئۆڭۈك ئادالەت

Recommended

Portfolio andy aranyi v2012 q4
Portfolio andy aranyi v2012 q4Portfolio andy aranyi v2012 q4
Portfolio andy aranyi v2012 q4Andy Aranyi
 
Urodzinowe Drzewko Motylkowed2
Urodzinowe Drzewko Motylkowed2Urodzinowe Drzewko Motylkowed2
Urodzinowe Drzewko Motylkowed2studium
 
Ifb103 low fidelity presentation
Ifb103 low fidelity presentationIfb103 low fidelity presentation
Ifb103 low fidelity presentationjason2540
 
Sharing Our Hope
Sharing Our HopeSharing Our Hope
Sharing Our Hoperiverview
 
지역신문과 모바일
지역신문과 모바일지역신문과 모바일
지역신문과 모바일영진 유
 
Present perfect
Present perfectPresent perfect
Present perfectEscuela Pública Vespertina Agustín Melgar
 
小江戸らぐ2013年春のBBQ
小江戸らぐ2013年春のBBQ小江戸らぐ2013年春のBBQ
小江戸らぐ2013年春のBBQNaruhiko Ogasawara
 
Simply follow these 4 intuitive steps to analyze your worms:
Simply follow these 4 intuitive steps to analyze your worms:Simply follow these 4 intuitive steps to analyze your worms:
Simply follow these 4 intuitive steps to analyze your worms:MBF Bioscience
 

Recommended

Portfolio andy aranyi v2012 q4
Portfolio andy aranyi v2012 q4Portfolio andy aranyi v2012 q4
Portfolio andy aranyi v2012 q4Andy Aranyi
 
Urodzinowe Drzewko Motylkowed2
Urodzinowe Drzewko Motylkowed2Urodzinowe Drzewko Motylkowed2
Urodzinowe Drzewko Motylkowed2studium
 
Ifb103 low fidelity presentation
Ifb103 low fidelity presentationIfb103 low fidelity presentation
Ifb103 low fidelity presentationjason2540
 
Sharing Our Hope
Sharing Our HopeSharing Our Hope
Sharing Our Hoperiverview
 
지역신문과 모바일
지역신문과 모바일지역신문과 모바일
지역신문과 모바일영진 유
 
Present perfect
Present perfectPresent perfect
Present perfectEscuela Pública Vespertina Agustín Melgar
 
小江戸らぐ2013年春のBBQ
小江戸らぐ2013年春のBBQ小江戸らぐ2013年春のBBQ
小江戸らぐ2013年春のBBQNaruhiko Ogasawara
 
Simply follow these 4 intuitive steps to analyze your worms:
Simply follow these 4 intuitive steps to analyze your worms:Simply follow these 4 intuitive steps to analyze your worms:
Simply follow these 4 intuitive steps to analyze your worms:MBF Bioscience
 
Cuentos infantilespalomitasblancas42
Cuentos infantilespalomitasblancas42Cuentos infantilespalomitasblancas42
Cuentos infantilespalomitasblancas42Mauro Javier Andres
 
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CI
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CIAppurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CI
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CIManish Lachwani
 
Laceys repertoire of elements new
Laceys repertoire of elements newLaceys repertoire of elements new
Laceys repertoire of elements newLydiaCharlotteCooke
 
Uratować Krokodyla B6
Uratować Krokodyla B6Uratować Krokodyla B6
Uratować Krokodyla B6studium
 
Case study fight club
Case study fight clubCase study fight club
Case study fight clubLydiaCharlotteCooke
 
Class Four - 27 June 2010
Class Four - 27 June 2010Class Four - 27 June 2010
Class Four - 27 June 2010Stan Quinn
 
OpenLDAP - A developer's perspective
OpenLDAP - A developer's perspectiveOpenLDAP - A developer's perspective
OpenLDAP - A developer's perspectiveGerrit Beine
 
Uuganjargal tsahim 2
Uuganjargal tsahim 2Uuganjargal tsahim 2
Uuganjargal tsahim 2uuganjargal
 
Tarea2, periodo2
Tarea2, periodo2Tarea2, periodo2
Tarea2, periodo2Ilse Gomez
 
Propasol
PropasolPropasol
PropasolAlexNesbit
 
الرسوم التعليمية
الرسوم التعليميةالرسوم التعليمية
الرسوم التعليميةbalzidi
 
Sulpcegu5e ppt 7_4
Sulpcegu5e ppt 7_4Sulpcegu5e ppt 7_4
Sulpcegu5e ppt 7_4silvia
 
Trabajo en-equipo
Trabajo en-equipoTrabajo en-equipo
Trabajo en-equiporimagot
 
Facundo cabral in memoriam
Facundo cabral in memoriamFacundo cabral in memoriam
Facundo cabral in memoriamJavier Donat Sarrio
 
Elementos de la administración estratégica
Elementos de la administración estratégicaElementos de la administración estratégica
Elementos de la administración estratégicaMafe Carrillo
 
Mijn ronde van frankrijk 2010
Mijn ronde van frankrijk 2010Mijn ronde van frankrijk 2010
Mijn ronde van frankrijk 2010Glennvin
 
Numero 4 24
Numero 4 24Numero 4 24
Numero 4 24Universidad Tecnológica del Perú
 
SWOT Analysis of Digital Reading Experience
SWOT Analysis of Digital Reading ExperienceSWOT Analysis of Digital Reading Experience
SWOT Analysis of Digital Reading ExperienceNatt Phenjati
 
Resume_Mehmud
Resume_MehmudResume_Mehmud
Resume_Mehmudtughchi
 
noruz
noruznoruz
noruztughchi
 
rom1_ug
rom1_ugrom1_ug
rom1_ugtughchi
 
Prayer Profile - Uighur
Prayer Profile - UighurPrayer Profile - Uighur
Prayer Profile - Uighurtughchi
 

More Related Content

Viewers also liked

Cuentos infantilespalomitasblancas42
Cuentos infantilespalomitasblancas42Cuentos infantilespalomitasblancas42
Cuentos infantilespalomitasblancas42Mauro Javier Andres
 
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CI
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CIAppurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CI
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CIManish Lachwani
 
Laceys repertoire of elements new
Laceys repertoire of elements newLaceys repertoire of elements new
Laceys repertoire of elements newLydiaCharlotteCooke
 
Uratować Krokodyla B6
Uratować Krokodyla B6Uratować Krokodyla B6
Uratować Krokodyla B6studium
 
Class Four - 27 June 2010
Class Four - 27 June 2010Class Four - 27 June 2010
Class Four - 27 June 2010Stan Quinn
 
OpenLDAP - A developer's perspective
OpenLDAP - A developer's perspectiveOpenLDAP - A developer's perspective
OpenLDAP - A developer's perspectiveGerrit Beine
 
Uuganjargal tsahim 2
Uuganjargal tsahim 2Uuganjargal tsahim 2
Uuganjargal tsahim 2uuganjargal
 
Tarea2, periodo2
Tarea2, periodo2Tarea2, periodo2
Tarea2, periodo2Ilse Gomez
 
الرسوم التعليمية
الرسوم التعليميةالرسوم التعليمية
الرسوم التعليميةbalzidi
 
Sulpcegu5e ppt 7_4
Sulpcegu5e ppt 7_4Sulpcegu5e ppt 7_4
Sulpcegu5e ppt 7_4silvia
 
Trabajo en-equipo
Trabajo en-equipoTrabajo en-equipo
Trabajo en-equiporimagot
 
Elementos de la administración estratégica
Elementos de la administración estratégicaElementos de la administración estratégica
Elementos de la administración estratégicaMafe Carrillo
 
Mijn ronde van frankrijk 2010
Mijn ronde van frankrijk 2010Mijn ronde van frankrijk 2010
Mijn ronde van frankrijk 2010Glennvin
 
SWOT Analysis of Digital Reading Experience
SWOT Analysis of Digital Reading ExperienceSWOT Analysis of Digital Reading Experience
SWOT Analysis of Digital Reading ExperienceNatt Phenjati
 

Viewers also liked (18)

Cuentos infantilespalomitasblancas42
Cuentos infantilespalomitasblancas42Cuentos infantilespalomitasblancas42
Cuentos infantilespalomitasblancas42
 
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CI
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CIAppurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CI
Appurify - Runtime Debugging, Performance Optimization and Automated CI
 
Laceys repertoire of elements new
Laceys repertoire of elements newLaceys repertoire of elements new
Laceys repertoire of elements new
 
Uratować Krokodyla B6
Uratować Krokodyla B6Uratować Krokodyla B6
Uratować Krokodyla B6
 
Case study fight club
Case study fight clubCase study fight club
Case study fight club
 
Class Four - 27 June 2010
Class Four - 27 June 2010Class Four - 27 June 2010
Class Four - 27 June 2010
 
OpenLDAP - A developer's perspective
OpenLDAP - A developer's perspectiveOpenLDAP - A developer's perspective
OpenLDAP - A developer's perspective
 
Uuganjargal tsahim 2
Uuganjargal tsahim 2Uuganjargal tsahim 2
Uuganjargal tsahim 2
 
Tarea2, periodo2
Tarea2, periodo2Tarea2, periodo2
Tarea2, periodo2
 
Propasol
PropasolPropasol
Propasol
 
الرسوم التعليمية
الرسوم التعليميةالرسوم التعليمية
الرسوم التعليمية
 
Sulpcegu5e ppt 7_4
Sulpcegu5e ppt 7_4Sulpcegu5e ppt 7_4
Sulpcegu5e ppt 7_4
 
Trabajo en-equipo
Trabajo en-equipoTrabajo en-equipo
Trabajo en-equipo
 
Facundo cabral in memoriam
Facundo cabral in memoriamFacundo cabral in memoriam
Facundo cabral in memoriam
 
Elementos de la administración estratégica
Elementos de la administración estratégicaElementos de la administración estratégica
Elementos de la administración estratégica
 
Mijn ronde van frankrijk 2010
Mijn ronde van frankrijk 2010Mijn ronde van frankrijk 2010
Mijn ronde van frankrijk 2010
 
Numero 4 24
Numero 4 24Numero 4 24
Numero 4 24
 
SWOT Analysis of Digital Reading Experience
SWOT Analysis of Digital Reading ExperienceSWOT Analysis of Digital Reading Experience
SWOT Analysis of Digital Reading Experience
 

More from tughchi

Resume_Mehmud
Resume_MehmudResume_Mehmud
Resume_Mehmudtughchi
 
Prayer Profile - Uighur
Prayer Profile - UighurPrayer Profile - Uighur
Prayer Profile - Uighurtughchi
 
ug_ozumge_xitap
ug_ozumge_xitapug_ozumge_xitap
ug_ozumge_xitaptughchi
 
Microsoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4FMicrosoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4Ftughchi
 
hon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyazhon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyaztughchi
 
9- oghuz 60-62
9- oghuz 60-629- oghuz 60-62
9- oghuz 60-62tughchi
 
Uyghurs And Nowruz
Uyghurs And NowruzUyghurs And Nowruz
Uyghurs And Nowruztughchi
 
parchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyetparchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyettughchi
 
Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1tughchi
 
_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliri_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliritughchi
 
adil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliriadil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliritughchi
 
15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doc15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doctughchi
 
ug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliriug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliritughchi
 
en_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Musicen_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Musictughchi
 
tb51pisk
tb51pisktb51pisk
tb51pisktughchi
 
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlarug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlartughchi
 
Bir_Oqung
Bir_OqungBir_Oqung
Bir_Oqungtughchi
 

More from tughchi (20)

Resume_Mehmud
Resume_MehmudResume_Mehmud
Resume_Mehmud
 
noruz
noruznoruz
noruz
 
rom1_ug
rom1_ugrom1_ug
rom1_ug
 
Prayer Profile - Uighur
Prayer Profile - UighurPrayer Profile - Uighur
Prayer Profile - Uighur
 
ug_ozumge_xitap
ug_ozumge_xitapug_ozumge_xitap
ug_ozumge_xitap
 
Microsoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4FMicrosoft Word - mso4F
Microsoft Word - mso4F
 
hon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyazhon-TohtiTunyaz
hon-TohtiTunyaz
 
9- oghuz 60-62
9- oghuz 60-629- oghuz 60-62
9- oghuz 60-62
 
Uyghurs And Nowruz
Uyghurs And NowruzUyghurs And Nowruz
Uyghurs And Nowruz
 
parchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyetparchilar-ijadiyet
parchilar-ijadiyet
 
Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1Ghalip_barat_ark eserliri_1
Ghalip_barat_ark eserliri_1
 
_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliri_ghalib ark eserliri
_ghalib ark eserliri
 
adil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliriadil tuniyaz dastanliri
adil tuniyaz dastanliri
 
15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doc15句让女生甜到晕的情话_doc
15句让女生甜到晕的情话_doc
 
ug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliriug_iman_ajizliqining_sawapliri
ug_iman_ajizliqining_sawapliri
 
en_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Musicen_The_Prohibition_of_Music
en_The_Prohibition_of_Music
 
beller
bellerbeller
beller
 
tb51pisk
tb51pisktb51pisk
tb51pisk
 
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlarug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
ug_quran_sunnette_maxtalghan_ilimlar
 
Bir_Oqung
Bir_OqungBir_Oqung
Bir_Oqung
 

ئۆڭۈك ئادالەت

  • 1. ‫غ. ئو. زۇلپىقار‬ ‫ئۆڭۈك ئادالەت‬ ‫مۇندەرىجە‬ ‫01‬ ‫بىرىنچى باب. جىددى تېلىفون‬ ‫71‬ ‫ئىككىنچى باب. نەخ مەىداندىكى تەكشۈرۈش‬ ‫52‬ ‫ئۈچىنچى باب. »نەتىجە« ۋە گۇمان‬ ‫33‬ ‫تۆتىنچى باب. ئىككى خىل ئەقلى خۇلسە‬ ‫34‬ ‫بەشىنچى باب. ئاخىرلىشىش ۋە باشلىنىش‬ ‫05‬ ‫ئالتىنچى باب. گۇمان كۆلەڭگۈسى‬ ‫26‬ ‫ىەتتىنچى باب. ئاخىرقى ئۇرۇنۇش‬ ‫07‬ ‫سەككىزىنچى باب. ئاخىرقى پاكىتنى ئىزدەپ‬ ‫68‬ ‫توققىزىنچى باب. قاش بىلەن كىرپىكنىڭ ئارىسىدا‬
  • 2. ‫49‬ ‫خاتىمە‬ ‫.قىڭغىر ئىش قىرىق ىىلدىن كېىىن بىلىنەر‬ ‫خەلق ماقالى—‬ ‫.بۇ ئالەمدە ھېچ نەرسە بەختسىزلىكتەك مۇكەممەل بولماىدۇ‬ ‫»بالزاك »ساغرا تېرە—‬ ‫ۋىلىەتتە ىېڭىدىن تەسىس قىلىنغان »سىىاسەتنى ئەمەلىىلەشتۈرۈش ئىشخانىسى« ھېلىدىن ـ ھېلىغا ىېڭى‬ ‫مېھمانلر بىلەن تولۇپ تۇراتتى. ئاندا – ساندا كىشىلەر رەڭگىەە كۈلگە ىۈگۈرتكەن ھالدا قاىتىپ چىقسا،‬ ‫.كۆپچىلىكى مەىۈس ۋە سۇلغۇن ھالدا قاىتىپ چىقىشاتتى‬ ‫!ئىش شۇنداق ئېنىق تۇرسىمۇ، »مۇزاكىرە، مۇزاكىرە« نېمانداق تۈگىمىگەن مۇزاكىرە بۇ؟ —‬ ‫ئالتە ىەردىن خەت، تونۇشتۇرۇش، ئىسپات ئېلىپ كەلسەم، ىەنە تۆت ىەرنىڭ چال قاپتۇ دەىدۇ، قانداق گەپ —‬ ‫بۇ؟‬ ‫ھېلىدىن - ھېلىغا غۇدىرىغان ئاۋازلر، نارازىلىق سادالىرى ئاڭلىنىپ تۇراتتى. دېمىسىمۇ »مەدەنىىەت ئىنقىلبى«‬ ‫دەپ ئاتالغان بالىى- ئاپەت ئاز بولمىغان ئادەملەرگە ۋابال قىلىپ، ناھەق دىللر ئۆمۈچۈك تورىدەك چېگىلىشىپ‬ ‫كەتكەنىدى. بۇلرنى ىېشىپ ھەقنى — ھەق، ناھەقنى — ناھەق قىلىپ ئاىرىماق ئۇنداق ئاسان ئىش ئەمەس ـ‬ ‫!تە‬ ‫مەھىكىمىلەر جاىلشقان ىوغان قورانىڭ ئىچىدىكى زىننەت ئورمانلىرى تېگىدە ىىراق- ىىراقلردىن كېلىپ، ئاىلپ‬ ‫ىېتىپ، دەۋا قىلىۋاتقانلر مىغىلىدىشاتتى، ئۇلر ۋەىران بولۇپ، نامراتچىلىق ئىچىدە ئىڭراۋاتقان غېرىپ‬ ‫كەپىلىرىدىن كەلگەن كىشىلەر بولغاچقا، ئۇلرنىڭ مېھمانخانىلردا ىېتىشقا پۇلى ىوقىدى. بەزىلەرنىڭ قاىتىپ‬ ‫.كېتىشكىمۇ پۇلى قالماي، چىراىلىرىنى سارغاىتىپ ماغدۇرسىز ھالدا كۆلەڭگىدە ىېتىشاتتى‬ ‫ئىشخانىغا كىرىپ چىققانلر سوغۇق گەپ ئاڭلپ، ىىلىمان داڭقان پۇتى مۇئامىلىلەردىن كۆڭلى قېلىپ قاىتىپ‬ ‫چىقسىمۇ، لېكىن »پىتنىڭ ئاچچىقىدا چاپاننى ئوچاققا سېلىپ« قېىداپ كېتەلمەىتتى. ئۇلر قاىتا ـ قاىتا ئىلتىماس‬ ‫قىلىشاتتى، ىالۋۇراتتى، تەلەپ قىلىنغان ئىسپاتلرنى تېپىپ ىەنە كېلىشەتتى، ىەنە قانداق باھانىلەر كۆرسىتىلىشىگە‬
  • 3. ‫قۇلق سالتتى، جېنى قاشاىدىغانلىرى ۋارقىراىتتى، تىللىتتى، بولدى قىلىپ قاىتىپمۇ چىقاتتى، بۇ ئىش دەسلەپ‬ ‫ئىنسانپەرۋەرلىك قىلىش نوقتىسىدىن باشلىنىپ، بېجىرگۈچىلەرنىڭ زىىانكەشلىككە ئۇچرىغانلرغا چوڭقۇر‬ ‫خەىرىخاھلىق، ئېچىنىش تۇىغۇسى بىلەن چىن ۋە قېتىرقىنىپ ئىشلىگەن بولسا، بارا ـ بارا »جاھاننىڭ رەپتاىى«‬ ‫نى چۈشىنىۋېلىپ، ئىشقا ساختىپەزلىك ئارىلشتۇرۇلۇشقا باشلىغانىدى. ئەسلىدە ئىش بىجىرگۈچىلەردىغۇ ئەىىپ‬ ‫ىوقىدى، بىراق، ھەمىشە پۇرسەت كۈتۈپ تۇرىدىغان كاززاپلر بۇ ئىشتىمۇ ئۆزلىرىنىڭ بەزى ئادەملىرىنى )ىېزىدىكى‬ ‫تۇققانلىرى، خىزمەتسىز ىېقىنلىرى، ۋاھاكازا( مۇشۇ پۇرسەتتە خىزمەتكە ئورۇنلشتۇرۇۋېلىش مەقسىتىدە‬ ‫ئاللىقانداق ىالغان ئىسپاتلرنى كۆتۈرۈپ كېلىپ، ھەقىقىي دەرتمەنلەردىن چاپسانراق »سىىاسىتى ئەمەلىىلىشىپ«‬ ‫كېتىشەتتى. ئىسپات بەرگۈچىلەر، ئىش بىجىرگۈچىلەرنىڭ ھەممىسىدە تېنىمسىز گال — قوشۇقلپ ئالسىمۇ‬ ‫توننىلپ ئاشلىقنى ىەپ تۈگىتىدىغان گال بولغاچقا ئۇلر »سوغات« ئۈچۈن »قولىدىن كېلىدىغان ىاردىمى« نى‬ ‫ئاىىماي بىرەر پارچە ئىسپاتنى ىېزىپ بېرەتتى. ئەلۋەتتە بۇنىڭ بىلەن ھەقىقىي دەرتمەنلەرگە نىسبەتەنمۇ ئەنە‬ ‫شۇنداق »سوغات« تەلىپى پەىدا بولۇپ، بۇ »ىول«بىلمەىدىغان بىچارىلەر قىىنىلىپ قېلىشقا باشلىغان كېىىنكى‬ ‫.مەزگىللەر ئىدى‬ ‫قارى]0[، سىلىنىڭ ئىشلىرىنى نېمە دەىدا؟ — دەپ سورىدى كۆلەڭگۈدە ىاتقانلردىن بىرى كارىدۇر ئىشىكىدىن —‬ ‫چىقىپ ئۆزى تەرەپكە كېلىۋاتقان ئۇستىخانلىق، بۇلجۇڭ گۆشلىرى بۆرتۈپ چىققان، چىراىى ھېلىل خامانلىقتىن‬ ‫.كەلگەندەك قىزغۇچ قارامتۇل، چاچلىرىغا مەزگىلسىز ئاق كىرگەن كىشىگە قارىتىپ‬ ‫ھېچ نۆۋەت تېگىدىغاندەك ئەمەس، ئاغىنە، تاماكىلىرى بارمۇ؟ ىېنىمدا بىر تىىىنمۇ پۇل قالمىدى، بالىلىرىم —‬ ‫سەھرادا ىېرىم ئاچ، ىېرىم ىالىڭاچ قالغان، ئۇلر نېمە ئىش تۇتىۋاتقاندۇ، دېسىلە،... — ئۇسقانلىق كىشى‬ ‫تاماكا ىۆگىگەچ سۆزلەىتتى، — ھەرھالدا مېنىڭ بۇ ىەردە ساۋاقداشلىرىم، ئىلگىرىكى خىزمەتداشلىرىم كۆپ‬ ‫بولغاچقا، بىر ئاز قېلىنلىق قىلىپ بولسىمۇ نۆۋەت بىلەن ئۇلرنىڭكىدە ئانچە ـ مۇنچە جان بېقىپ كېتىۋاتىمەن،‬ ‫...لېكىن- زە، ىاندا پۇل بولمىغاندىكىن ئالغان قەدەملىرىمۇ بوش، جانسىزدەك ىۈرەك پوك ـ پوك بولىدىكەن‬ ‫سىلى بۇ ىەردە چۆرگىلەپ ىۈرگىلى خېلى بولدى، تېخى ئەھۋاللىرىنى ئېىتمىدىلىمۇ؟ —‬ ‫ئىش بىجىرگۈچىلىرىگىغۇ ئېىتتىم، ئۇ خەق شۇ، ھېلىقىدەك ىىلىمان گەپ بىلەن ئاغا تارتىپ تۇرىدۇ، چامامدا بىر —‬ ‫نېمە تاما قلىشىۋاتسا كېرەك، مەندە نېمە بولتتى؟ مېنىڭ ھازىر كۈتىۋاتقىنىم بۇلرنىڭ باشلىقى بىلەن بىر‬ ‫...كۆرۈشۈپ بېقىش‬ ‫خۇدانىڭ بىر بۇىرىقى باردۇر، كەلسىلە، بۇ ىەردە مۇڭدىشىپ ئولتۇرىمىز، ئىنشائالل، تاماكام بۇ گۈن كەچكىچە —‬ ‫.راۋىرۇس ىېتىدۇ‬
  • 4. ‫ئۇلر شۇ ىەردە كونا پاختىلىق چاپانلرغا ىامپاشلپ پاراڭغا چۈشتى، ىېزىغا پالنغاندىن كېىىنكى كۆرگەن‬ ‫كۈنلىرى ھەققىدە، تارتقان رىىازەتلىرى ھەققىدە، دەسلەپ بارغاندا جىسمانى ئەمگەك ئېغىر كېلىپ ۋەزىپىنى‬ ‫.پۈتتۈرەلمەي قىىنالغانىدى،... ھەممە نەرسىلەر ھەققىدە سۆزلىشىپ كۈننى كەچ قىلدى‬ ‫كەچكە ىېقىن ئۇلرنىڭ ئەتراپىدا بىر گۇمانلىق ئادەم ئاىلىنىپ قالدى، ئۆزى كېلىشكەن ىىگىت بولۇپ، ىېڭى‬ ‫باىلردەك راۋىرۇس كىىىنگەنىدى. ئۇ پات ـ پات دەرەخلىك ئىچىدە ىامپاشلپ ىاتقانلرغا قاراپ قوىاتتى. گىپى‬ ‫باردەك، ھېلىل ئۇلرنىڭ ئالدىغا بارىدىغاندەك قىلتتى- ىۇ، ىەنە چۆرگىلەپ نېرى كېتىپ قالتتى. ىامپاشلپ‬ ‫ىاتقان دەرتمەنلەر ئۇنىڭ بىركىمنى ئىزدەپ ىۈرگەنلىرىنى قىىاس قىلغان بولسىمۇ، بىرىنچى بولۇپ گەپ سوراپ‬ ‫.بېقىشقا ئېغىرلىق قىلدى‬ ‫.مەھكىمىلەر ئاللىقاچان ئىشتىن چۈشۈپ كەتكەنىدى. ىوغان گەۋدىلىك كىشى ئورنىدىن تۇردى‬ ‫بۈگۈن بىر تونۇشۇم ئۆىگە كېلىپ كەتكىن دېۋىدى... —دېدى ئۇ تەقدىردىشىغا قاراپ،— سىلىمۇ تونۇملىكىن، —‬ ‫مەتتۇردى، ساقچى. ئىلگىرى بىزنىڭ ناھىىىدە ئىشلىگەن، خىزمەتدىشىم ئىدى، مەن ھېلىقى كۈنلەرنى كۆرۈپ‬ ‫سەھرادا ىۈرگەن چاغلردا ۋىلىەتكە ىۆتكىلىپ كەپتىكەن، شۇ ئاغىنىمىز كەچتە كېلەرسەن دېۋىدى،...ـ ئۇ سەل‬ ‫ئىككىلىنىپ تۇرۇپ ىامپاشلپ ىاتقان ھەمراھىغا ئادىمىگەرچىلىك ىۈزىسىدىن،— ىۈرمەمل بولمىسا، بىللە بېرىپ‬ ‫.كېلىلى،... — دېدى‬ ‫خوش، سىلى بېرىىپ كەلسىلە، »ئۆزەم پاتمىغان كاماغا، غەلۋىر باىلي قوڭامغا« دېگەندەك ئىشنى —‬ ‫.قىلماىلى، رەخمەت، ىاخشى كۆڭۈللىرىگە، پاتراق كەلسىلە پاراڭلىشىپ ىاتىمىز‬ ‫...خۇدا بۇىرىسا،... بىر بولسا قونۇپ قالرمەنمىكىن —‬ ‫ئۇ كەتتى، ئۇ كېتىشى بىلەنل ھېلىقى ئالىپتە كىىىنگەن، »ئاللمىغان سادەك« ئاىلىنىپ ىۈرگەن كىشى ئالدىراپ‬ ‫.ىامپاشلپ ىاتقان كىشىنىڭ قېشىغا كەلدى‬ ‫.رەنجىمىسىلە، ئاكا، بىر گەپ سوراي دىۋىدىم... —ئۇنىڭ تاۋۇشلرنى تەلەپپۇز قىلىشى تازا توغرا ئەمەس ئىدى —‬ ‫.سورىسىل، مەنمۇ سىلىنى ھەقىچان بىرنېمە سورىماقچى دەپ تۇرغانىدىم —‬ ‫ھېلى بۇ ىەردىن كەتكەن كىشى تونۇشلىرى بولمدۇ؟ —‬ ‫ئىلگىرى تونۇشماىتۇق، خۇدا تەقدىرىمىزنى ئوخشاش قىلغانىكەن، مۇشۇ ىەردە سۆرىلىپ ىۈرگەن جەرىاندا —‬ ‫تونىشىپ قالدۇق، قانداق دەىل؟‬ ‫ئۇ كىشىنىڭ ئىسمى ئابلەي ئەمەستۇر؟ —‬
  • 5. ‫.شۇنداق، شۇنداق دېگەنىدى —‬ ‫ئىلگىرى ساقچى بولغانمىكەن؟ —‬ ‫...ھە، ھە، شۇنداق ! سىلى؟ —‬ ‫ئۇ قاىاققا ماڭدى؟ بىلەمل؟ —‬ ‫.ئۇ بىر دوستىنىڭكىگە... مەتتۇردى دېگەندەك قىلىدىغۇ دەىمەن —‬ ‫.شۇ، ئەمسە شۇ! مەتتۇردى! خەىر، سىلىنى مالل قىلدىم،— ىوچۇن كىشى ئالدىراپ كېتىپ قالدى —‬ ‫**************‬ ‫.ئەتىسى قاق سەھەردىل كارىدۇر ئىشكىدە تەقدىرداشلر ئۇچرىشىپ قالدى‬ ‫ئاخشام كېلەلمەي قالدىم، —دېدى ئابلەي ئەىىپكاردەك،— بۈگۈن نەدىن بولسا باشلىق بىلەن كۆرىشىمەن —‬ ‫.دەپ، سەھەر كېلىۋاتىمەن‬ ‫تاماكا چېكەمل؟ ئاخشام ھېلىقى ئەگىپ ىۈرگەن باىۋەچچە سىلىنى سورىغانىدى ئۇچراشتىلىمۇ؟ —‬ ‫ىاق، ئىشى بولسا ىەنە ئىزلەر، ماقۇل ئەمسە...ـ ئۇ ئىزلىگەن ئادەمنىڭ كىملىكىگە ئېرەن قىلمىغان بولىۋالدى. —‬ ‫تەقدىردىشىنىڭ سۆزى ئۇنىڭ خىىالىغا ئاخشام مەتتۇردى دېگەن گەپلەرنى كەلتۈرۈپ، كۆڭلىنى پاراكەندە قىلىپ‬ ‫قوىدى، مەتتۇردى ئۇنىڭغا »ئۆمەر ھازىر ئىدارە باشلىقى بولۇپ قالدى. سېنىڭ ئىشىڭنىڭ ئاقلىنىپ چىققىنى‬ ‫ئۇنىڭ ئىناۋىتى ئورنىغا بېرىپ تاقىلىدۇ. شۇڭا ئۇ قارشى ھەرىكەت قىلماسلىقى مۇمكىن، ئەمەس ئىشقىلىپ‬ ‫سېنىڭ ئىشىڭ كاشال، ئاغىنە، مېنىڭ ھېچ كۆزۈم ىەتمەي تۇرىدۇ،... ھەرھالدا ئانچە بەك داۋراڭ قىلماي ىول‬ ‫.ماڭارسەن...« دېگەندەك گەپلەرنى قىلغانىدى‬ ‫ئۇلر شۇ تەقلىدتە خادىملرنىڭ ئىشقا چۈشۈشىنى كۈتتى خادىملر ئىشخانىلىرىنى ئېچىشى بىلەنل گۈلدۈرلىشىپ‬ ‫ئارقىدىنل كىرىشتى، ئابلەي باشلىقىنىڭ ئىشخانىسىغا، ھەمراھى ئىش بىجىرگۈچىلەر ئالدىغا كىرىپ كەتتى. ئابلەىنىڭ‬ ‫كۆڭلىگە بىر خىل دەرماننى سۇسلشتۇرغۇچى تۇىغۇ چاڭگال سېلىۋالغانىدى. نىھاىەت باشلىق ئىشخانىسىغا‬ ‫.بىرل ۋاقىتتا بىر توپ ئادەم كىرىۋالماىتتى. شۇڭلشقا ئابلەي ئۈچۈن قولي پۇرسەت كەلدى‬
  • 6. ‫ئولتۇرسىل،— باشلىق ساپانى كۆرسىتىپ قوىۇپ، ئۆزى شىرەنى سۈرتۈش، ئالل نېمىنى ئاختۇرۇش بىلەن —‬ ‫بولۇپ، ئۇنى تازىمۇ تەقەززا قىلدى. ئاندىن بىر تال سۈزگۈچلۈك تاماكىنى ئاغزىغا قىستۇرۇپ تۇتاشتۇرىۋالغاندىن‬ ‫كېىىن، ئالدىرىماي جاىىغا كېلىپ جاىلشتى ۋە ئۆز دەۋاگىرىگە بۇرۇلۇپ قارىدى،— سىلىنىڭ ئىسىملىرى نېمە‬ ‫ئىدى؟‬ ‫.ئىسمىم ئابلەي —‬ ‫ھە،... ئابلەي، ئابلەي... خوش، نېمە ئىش بىلەن كەلدىلە؟ —‬ ‫ھېلىقى، شۇ، خەقنىڭكىدەك، مېنىڭمۇ شۇ، بىر داۋا ئىشىم بار ئىدى،— ئابلەي ھە دېگەندە مەڭدەپ —‬ ‫كەتتى. نېمىل دېگەن بىلەن ئۇ ئاساسى جەھەتتىن سەھرالىققا ئاىلىنىپ بولغان، ۋۇجۇدىدا ھۆكۈمەت‬ ‫...مەھكىمىلىرىدە قورۇنىدىغان ئالەمەتلەر پەىدا بولغانىدى،— شۇ ناھەت دىلو- دە! شۇ ئىش بىلەن‬ ‫ھە، قانداق دەۋا دېدىلە؟ —‬ ‫ناھەق دىلو... مەن ئىلگىرى ج خ ئىدارىسىنىڭ رازۋىتكا بۆلىمىدە ئىشلەىتتىم، ھە، ئەلۋەتتە ۋىلىەتتە ئەمەس، —‬ ‫ناھىىىدە، ناھىىىلىك ج خ ئىدارىسىنىڭ...ـ ئابلەي سەل ئۆزىگە كېلىپ، ئالدىرىماي سۆزلەشكە باشلىدى،— ىامان‬ ‫...ئەمەس رازۋىدچىك ئىدىم، كېىىن... شۇ »كەلمىگەن سودىگەرچىلىك« دېگەندەك ئاق ىەردىن بالغا ئۇچراپ‬ ‫خاتالىشىپ قالغانمىدىلە؟ نېمە بولغان؟ —‬ ‫ئىشقىلىپ خاتالشتۇرۇشتى، داۋاىىم ئاقمىدى، ھاىت- ھۇىت دېگۈچە ئۈچ ىىللىق كەستى، ئائىلەمنى ىىراق بىر —‬ ‫ىېزىغا تارقاقلشتۇرىۋەتتى، تۈرمىدىن چىقىپ شۇ ىېزىغا باردىم، ىەتتە ىىلدىن بېرى شۇ ىەردە ئىشلەۋاتىمەن،‬ ‫...!ئىش دېسە ئىشخانىدا ئولتۇرىدىغان ئىش دەپ قالمىسىل، كەتمەن چاپتىم، تۈگىمەس ھاشار‬ ‫نېمە گۇناھىڭ بار دېگەنىدى؟ —‬ ‫نېمە گۇناھىم بولتتى، شۇ، خاتانى توغرىلىغان، ناھەقنى ھەق قىلغان، بىر ئادەمنىڭ بىھۇدە ئۆلۈپ —‬ ‫كېتىشنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىنىۋاتقان جاىىدىن قۇتقۇزۇۋالغان گۇناھىم بار! ئۇلرنىڭ ماڭا‬ ‫ئارتقىنى »خەلق سودىنىڭ ئىناۋىتىگە تەسىر ىەتكۈزدى، قانۇنسىز ھالدا ماشىنا بۇلپ،... جىناىەتچىنى ئېلىپ‬ ‫!قاچتى... « دېگەندەك شۇ، ئىشقىلىپ تاغاردا بىر‬ ‫.باشلىق ئۇنىڭ سۆزلىرىگە قىزىقىپ قالدى، چۈنكى بۇ سۆزلەر تولىمۇ قارىمۇ – قارشى، غەلىتىدەك قىلتتى‬ ‫نېمە؟ نېمە؟ نېمىلەرنى دەۋاتىل؟ تەپسىلىراق سۆزلەپ باقسىلىچۇ؟ نېمە گەپ بۇ؟ — باشلىق دەرھال —‬ ‫.ىانچۇقىنى كوچىلپ ئىلتىپات كۆرسىتىپ ئابلەىگە بىر تال سىگارت تۇتتى‬
  • 7. ‫:ئابلەي سىگارتنى تۇتاشتۇرۇۋېلىپ، ھۇزۇرۇلىنىپ بىر تارتىۋالدى- دە، گەپ باشلىدى‬ ‫:بۇ مۇنداق گەپ —‬ ‫بىرىنچى باب. جىددى تېلىفون‬ ‫مەلۇم ناھىىىلىك ج خ ئىدارىسىنىڭ دىژۇرنى بۆلۈمىدە بىر مۇنچە ىاش ساقچىلر قۇرۇق پاراڭ سېلىشىپ‬ ‫ئولتۇرىشاتتى. ئۇلرنىڭ خىزمەت ۋاقتىدا بۇ تەقلىدتە ئولتۇرۇشلىرى ئادەتكە ئاىلىنىپ كەتكەنىدى. ئۇلر ۋەزىپىلىرىنى‬ ‫.ئالدىراپ ـ تىنەپ، قول ئۇچىدىل »تەپمە ھالل« قىلىشاتتى ـ دە، پاراڭ ئۈچۈن ۋاقىت ئاشۇراتتى‬ ‫ئوقۇش پۈتتۈرۈپ كەلگىنىگە بىر ىېرىم ىىلچە بولۇپ قالغان ئابلەي ئاللىقانداق روھى خۇمارلىق ئىچىدە ىاشاىتتى.‬ ‫ھاردۇقى چىقماىۋاتقاندەك ئېغىر ـ ئېغىر تىناتتى. ئۇنىڭ بەىگە مەىدانىدا راسا چېپىپ چەۋاندازلىق ماھارىتى‬ ‫كۆرسەتكۈسى بارىدى ـ ىۇ، ئەمما ئۆزى تار قەپەزگە ئوخشاش مۇھىتتا سىقىلىش ئىچىدە تۇراتتى. شۇڭلشقىمۇ‬ ‫.ئۇ پۇخادىن چىقماي كۆڭۈل خاھىشى چال قىلىۋاتقان ئادەمدەك ھامان كەڭلىكلەرگە تەلپۈنۈپ تۇراتتى‬ ‫ئۇ شۇ تاپ بىكارچىلر توپىدا ئۇلرنىڭ ۋاراڭ ـ چۇرۇڭ ئىچىدە قارت ئوىنىشىغا قاراپ، بۇلۇڭدا ئولتۇراتتى. بەزىلەر‬ ‫ئورۇندۇق ىېتىشمىگەنلىكتىن شىرەنىڭ ئۈستىگە چىقىۋېلىپ، قىستىلىشىپ ئولتۇرۇشقاچقا، ئابلەىگە ئوخشاش‬ ‫ھەم پەستە، ھەم بۇلۇڭدا ئولتۇرغانلرنى كۆرگىلىمۇ بولماىتتى. ئابلەي جەىنىكىنى شىرەگە تاىىنىۋېلىپ، ئالقىنىدا‬ ‫چېكىسىنى تۇتۇپ ئولتۇرۇپ، مەكتەپ ھاىاتىنى ئوىلپ كەتتى. ئۇ چاغلردا ئۇ ئەل ئوقۇغان، غاىىسى ئۇلۇغ ىىگىت‬ ‫ئىدى. ئۇ ئۇىغۇرلرنىڭ ھولمېسى ]1[ بولۇپ چىقىشنى خىىال قىلتتى. بەزى ساۋاقداشلىرى ئۇنى »گەپنى بەك‬ ‫ىوغان قىلىۋەتتىڭ، بۇنىسى پوچىلىق بولرمىكىن« دېىىشكىنىدە، ئۇ ناپالىئوننىڭ »مارشال بولۇشىنى ئوىلىماىدىغان‬ ‫ئەسكەر — ىاخشى ئەسكەر ئەمەس« دېگەن سۆزى بىلەن رەددىىە بېرەتتى. بىر جەڭچىدە مارشال‬ ‫بولۇشتەك بۈىۈك نىشان بولغاندىل ئۇ جان جەھلى بىلەن تىرىشىپ جەڭ قىلىدۇ، نىشاننىڭ ىۈكسەكلىكى كىشىدە‬ ‫....تىرىشچانلىق، سەۋر ۋە چىدام پەىدا قىلىدۇ، ئالغا ئىنتىلدۈرىدۇ‬ ‫ئۇ خىزمەتكە چىققان ھامانل ئۆزىنىڭ غاىىلىرىنى ئىشقا ئاشۇرۇشقا ئىمكانىىەت ئازلىقىنى ھىس قىلدى. قابىلىىەتسىز‬ ‫كىشىلەر شوئارنى كۆپ توۋلپ باشلىق بولىۋېلىشقان، قولىدىن ھەقىقىي ئىش كەلمەىدىغان بۇنداق كىشىلەر‬ ‫باشقىلرنىڭ مۇۋەپپىقىىەت قازىنىشىغا ىول قوىۇشماىتتى. خۇددى ئەقلى ۋە كۈچى بىلەن شەھەر بىنا قىلغانلر‬ ‫شەھەر پۈتكەندە پۇخرا بولۇپ، ئاغزىدا شەھەر سالىدىغانلر شەھەرنىڭ تۆرىگە چىقىپ ) ھاكىم بولۇپ( لېنتا‬ ‫كەسكەندەك، بۇ ىەردىمۇ ئەنە شۇنداق ئىدى. قانۇن ئىجرا قىلىدىغان بۇ ئورۇندا قانۇنسىزلىق جەمئىىەتتىكىدىنمۇ‬ ‫ئېغىرىدى. خۇددى كارىۋانلرنىڭ ئادىتىدىكىگە ئوخشاش بۇ ىەردىمۇ ىۈكنىڭ ئېغىرىنى كۆتىرىدىغان قاۋۇل تۆگىلەر‬
  • 8. ‫پاكار ۋە نىمجان ئىشەكلەرنىڭ قۇىرىقىغا چېتىپ قوىۇلتتى. بۇنداق مۇھىتتا ئۇ ئەگەر بىرەر ىېڭىلىق ىاراتسىمۇ ـــ‬ ‫.مۇرەككەپ دىلولرنى ىەشسىمۇ شەرەپ »ىول باشلىغۇچى« نىمجان جانۋارغا مەنسۇپ بولتتى‬ ‫ئەمەلىىەتتىمۇ شۇنداق بولدى. ئۇ بىر قانچە دىلونى پاش قىلىشقا قاتناشتى لېكىن »پىشقەدەم« ىاكى‬ ‫»تەجرىبىلىك« كونا رازۋىدچىكلرغا ىاردەمچى بولۇپ ئىشلىدى. »تەجرىبىلىك« لەرنىڭ ئاڭسىز ۋە نادانلىقى، قوپال‬ ‫ۋە بولۇمسىزلىقى تۈپەىلى، ئۆزى قول سېلىپ ئىشلەشكە مەجبۇر بولغان... ئاخىرىدا بۇنىڭ »ھەشقاللىسى«‬ ‫.ئۇنىڭغا تەگمىدى‬ ‫تېلىفوننىڭ قاتتىق جىرىڭلىشى ئابلەىنىڭ خىىالىنى بۆلىۋەتتى. قارت ئوىناۋاتقانلر، پاراڭ سېلىۋاتقانلرمۇ ئىتتىك‬ ‫.تېلىفون ئاپپاراتى تەرەپكە قاراشتى‬ ‫...ئاناڭنى!... ئەجەب چۆچۈپ كەتتىما، قۇلققا مۇشت ئۇرغاندەكل —‬ ‫.دېسەم ـ دېمىسەم بىر ىەردە بىر ئىش بولدى —‬ ‫تېلىفونغا ىېقىن ئولتۇرغان بىرى تىرۇپكىنى قۇلىقىغا تۇتۇپ »ھە، ھە« دەۋاتقاندا باشقىلر شاۋقۇن بىلەن ئۆز‬ ‫.پەرەزلىرىنى سۆزلىشىۋەردى‬ ‫...خۇشىاقمىغاندا بۇ نەدىن كەلگەن تېلىفون بولدى، دەڭل —‬ ‫.نېمە دەىدۇ؟ دېمەمسەن —‬ ‫توختا، ھە، ھە، ماقۇل، مەن بۆلۈم باشلىقىغا ئېىتاي،— تېلىفوننى ئالغۇچى تىرۇپكىنى قوىۇپ دەرھال —‬ ‫ئورنىدىن تۇردى ۋە ئىشىك تەرەپكە كېتىۋىتىپ،— دىلو، قاتىللىق دىلوسى! تالتىرەك ىېزىسىدىن كەپتۇ، بىر ئاىالنى‬ ‫.ئۆلتۈرۈپ چوڭ ىولغا تاشلپ قوىۇشۇپتۇ!... — ئۇ چىقىپ كەتتى‬ ‫ئەمدى قارتمۇ، پاراڭمۇ توختىدى، ئۇلر بۆلۈم باشلىقى ھېلىل كىرىپ كېلىپ ئىشقا بۇىرۇىدۇ دەپ ئوىلپ، مۇشۇ‬ ‫.ھەقتە غۇلغۇل قىلىشىپ، كۈتۈپ ئولتۇرىشاتتى‬ ‫ئابلەي ھامان رومانتىك خىىاللرغا بېرىلىپ، ئۆزىنى شېرىن ئوىلىرى بىلەن بەزلەشكە ئادەتلىنىپ قالغاچقا، بۇ‬ ‫.خەۋەر ئۇنىڭدا ىەنە خىىالى كارتىنىلرنىڭ باشلىنىشىغا سەۋەبچى بولدى‬ ‫ئەگەر بۇ دىلو ناھاىىتى مۇرەككەپ بولۇپ، مەن ـ مەن دېگەنلەرمۇ پاش قىللمىسا، ئاخىر ئۆزەم پاش قىلىپ«‬ ‫چىقسام... ئەنە شۇ چاغدا ئۆمەردەك نېمىلەرنىڭ ئىچى ئېچىشىپ كېتەرمىدى؟... باشلىق دېگەن پوق‬ ‫قوساقمۇ شۇنىڭدىن كېىىن »ۋاي ئابلەي« دەىدىغان بولر ئىدى. ھە دېسە ئىنقىلبى پىشقەدەم ىولداش، ىاكى،‬ ‫تەركىۋى ساغلم، ئىدىىىسى قىزىل، پارتىىە ئۆزى تەربىىىلىگەن ئىنقىلبى ىولداشلر باشلمچىلىق، ئاۋانگارتلىق‬
  • 9. ‫رولىنى جارى قىلدۇرىشى،...« ۋاھاكازا دەپ، ھەممە ئىشتا ئاغزىدا شەھەر ئالىدىغانلرنى ئىشنىڭ بېشىغا‬ ‫قوىىدىغان ئادىتىنى تاشلرمىدى؟ ھەي، خۇدا كونىلر دەىدىكەن، بۇ دۇنىادا ئادالەت ىوق، بار دېسەكمۇ سەن‬ ‫كۆرگەنچىلىكل، شۇڭلشقا خۇدا باقى دۇنىادا جەننەت بىلەن دوزاقنى تەىىارلپ قوىغان، چاغدا ئادىللىق بولسا‬ ‫ئۇنىڭ ھاجىتى بولماس ئىدى«... راست، دېگەندەك، قاچان ئادەمنىڭ مەنىۋى قىممىتىگە قاراپ مۇئامىلە قىلىش،‬ ‫»...كەسپىي ئىقتىدارىغا قاراپ ئىشقا قوىۇش بولىدىغاندۇ؟‬ ‫ئابلەي ئۆزى ئۇچرىغان ناھەقچىلىكلەر، باشلىقلرنىڭ خۇشامەت تاما قىلىشى، ئۇنى بىجا كەلتۈرمىگەنلەرنى بىر‬ ‫ئامال قىلىپ چېقىۋېلىشقا، پۇتلشقا تىرىشىشلىرى كۆز ئالدىدىن ئۆتۈشكە باشلىدى. شۇ چاغدا، تېلىفون‬ ‫.خەۋىرىنى بۆلۈم باشلىقىغا ىەتكۈزۈشكە چىقىپ كەتكەن ساقچى قاىتىپ كىردى‬ ‫ئېىتتىڭمۇ؟ ئۇلر كىمنى ئەۋەتكۈدەك؟ —‬ ‫كىمنى ئەۋەتىش تېخى ئەتتىگەنكى گەپ، ھازىر ئۇلر جىددى ىىغىن چاقىرىش ئالدىدا تۇرىدۇ، ئىدارە باشلىقى —‬ ‫بۆلۈم باشلىقلىرىنى ىىغىپ ئاۋال ىاچاىكا ىىغىنى، ئاندىن دىلونى قانداق قىلىمىز دېگەندەك ئىشلر ھەققىدە ىەنە‬ ‫.بىر نېمە ىىغىنى ئاچقۇدەك‬ ‫.قېنى ئەمسە، بىز قارنىمىزنى ئوىناۋەرسەكمۇ بولغىدەك —‬ ‫.راست، ئۇلر ىىغىنىنى بىر كۈنسىز تۈگەتمەىدۇ، ئەمدى تامامەن خاتىرىجەم بولۇشقا بولىدۇ —‬ ‫راست، دەپ ئوىلىدى ئابلەي ىەنە خىىالغا پېتىپ،— ئۇلر ىىغىننى بىر باشلىۋالدىمۇ، بولدى، ئادەتكە ئاىلىنىپ —‬ ‫كەتكەن، گېزىتلەرنىڭ بىرىنچى بەتلىرىگە بېرىلىدىغان »مۇھىم ماقالە« لردىكى سۆزلەرگە ئوخشاش، بىر تەرتىپتە‬ ‫»...تىزىۋېلىنغان سىىاسى گەپلەرنى بىلجىرلىشىدۇ‬ ‫مېنىڭچە، بۇ سىنىپى كۆرەشنىڭ بىر خىل ئىپادىسى بولۇشى مۇمكىن...ـ دەىتتى بىرى گوىا بىر پەىلسوپتەك، —‬ ‫ىېڭى بىر نەزەرىىىنى ئوتتۇرىغا قوىىۋاتقاندەك ىاكى ئىلىم ـ پەن ساھەسىدە بىر كەشپىىات ىارىتىپ ئىلن‬ ‫قىلىۋاتقاندەك كىبىرلىنىپ، ئەمەلىىەتتە بولسا بۇ سۆزلەر ئاللىقاچان كۈچىنى ىوقاتقان، تول تەكرارلش نەتىجىسىدە‬ ‫.تەسرىمۇ قالمىغان كونا موقام ئىدى‬ ‫...توغرا، پىكرىڭىز ئورۇنلۇق! بۇ سىنىپى كۈرەشنىڭ ىېڭى ىۈزلىنىشى —‬ ‫بىز ئاممىنى دادىل ھەرىكەتلەندۈرۈپ، ئىچكى- تاشقى ئاغدۇرمىچىلرنىڭ، سىنىپى ىات ئۇنسۇرلرنىڭ، كونا- —‬ ‫...ىېڭى بۇرژۇئازىىە داشقاللىرىنىڭ ... بۇزغۇنچىلىق ھەرىكەتلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ‬ ‫...قەتئى نىىەتكە كېلىپ قۇربان بېرىشتىن قورقماي—‬
  • 10. ‫ھە، قېنى ىولداشلر، ئىپادە بىلدۈرەىلى،— دەىتتى. باشلىق گوىا ئىنتاىىن مۇھىم بىر ىىغىن ئۈستىدە —‬ ‫تۇرغاندەك،— ھەربىر ىولداش ئىپادە بىلدۈرۈپ باقسۇن، قانداق قىلىمىز؟‬ ‫بۇ ئىپادىلەرمۇ ھەرقاچان تەكرارلىنىپ تۇرغان، سىلىقدىنىپ كەتكەن كىتابى سۆزلەرىدى، ئەلۋەتتە نىھاىەت بۇ‬ ‫رەسمىىەتلەر تولۇق ئادا قىلىنمىغىچە گوىا ئىشقا كىرىشكىلى بولماىدىغاندەك قىلىشاتتى. بۇ قۇرۇق گەپلەر تولۇق‬ ‫بىر كۈننى ئىگىلىگەندىن كېىىنل سەل ئەمەلىىرەك مەسىلىگە،— »كىمنى ئەۋەتىش كېرەك؟« كە — كېلىشەتتى.‬ ‫ئەمما بۇ »ئەمەلىي ماددا« مۇ نۇرغۇن »ئىنقىلبى نەزەرىىە« لەر بىلەن بېىىتىلىپ، ىەتكۈچە لۋزىلشتۇرۇلۇپ، ئەڭ‬ ‫.ئاخىرىدا قارار چىقىرىلتتى‬ ‫...،ئابلەي بېرىپ كەلسۇنمىكىن —‬ ‫مېنىڭچە، ئابلەىنىڭ كەسپى بىلىمى مول بولغىنى بىلەن سىنىپى كۈرەش ئاڭلىقلىقى ىوقۇرى ئەمەس، ئۇنىڭ —‬ ‫...تېنىدىن ئاق ئىقتىساسلىقلرنىڭ بىر خىل پۇرىقى كېلەمدۇ قانداق؟‬ ‫توغرا، مەن بۇ پىكرىگە قوشۇلىمەن، مېنىڭچە ئۆمەرنىڭ بارغىنى ىاخشىراق، نېمىشقا دېگەندە ئۇنىڭ —‬ ‫مەىدانى ئېنىق، كۆزى روشەن، تەركىۋى ساغلم،...ـ ئۇنىڭ بىر مۇنچە ئارتۇقچىلىقلىرى كۆرسىتىلەتتى،—‬ ‫شۇڭلشقىمۇ مۇشۇنداق بىر ىولداش مەسئۇل بولسا بۇ ئىش تېخىمۇ ىاخشى بىر تەرەپ بولمامدۇ، بولمىسا‬ ‫...ئابلەي ئۇنىڭغا ىاردەملەشسۇن‬ ‫ئابلەي ىىغىنلرنىڭ ئەنە شۇنداق تەرتىپل ئېچىلىپ، ئەنە شۇنداق ئاخىرلىشىدىغانلىقىنى ئوبدان بىلەتتى. ئۇ بۇنداق‬ ‫ىىغىنلردىن شۇنچىلىك بىزار ئىدىكى، كۈن بوىى ھەجىۋى قىلىپ، خەلقى ئالەم ئالدىدا شاڭخوغا قالدۇرغۇسى،‬ ‫مەسخىرىگە كۆمۈۋەتكۈسى كېلەتتى. بىراق، چىدىماي نېمە ئامال؟‬ ‫ئۇ خىىالدا باشقىلرنىڭ مۇزاكىرىسىگە ئۆزىمۇ قاتنىشىۋاتقاندەك ھەممىنى كۆز ئالدىدىن ئۆتكۈزدى. ىىغىننىڭ قاچان‬ ‫تۈگەپ، نەق مەىدانغا قاچان ىولغا چىقىش مۇمكىنلىكىنىمۇ تەخمىن قىلدى. چۈنكى بۇنداق تەخمىن قىلىش،‬ ‫.ئەقلىي ىەكۈن چىقىرىش بىر رازۋىدچىكىنىڭ تەبىئى خۇسۇسىىىتى، كەسپى ئادىتى ئىدى، ئەلۋەتتە‬ ‫.كەچقۇرۇن باشلىقلر ىىغىندىن چىقىپ، نۆۋەتچىلەر ئىشخانىسىغا رازۋىد بۆلۈمىنىڭ باشلىقى كىرىپ كەلدى‬ ‫.ئۆمەر! سەن ھېلىقى قاتىللىق دىلوسىنى پاش قىلىشقا مەسئۇل قىلىندىڭ، ئابلەي ساڭا ىاردەملىشىدۇ —‬ ‫قاچان ماڭىمىز؟ —‬ ‫!ئىشقىلىپ ئەتىگىچە ىېتىپ بارساڭل بولىدۇ، بۇنى ئۆزەڭ بەلگىلە —‬
  • 11. ‫ئابلەي ىەنە »تۆگىنى ئىشەكنىڭ قۇىرىقىغا چېتىپ قوىۇپتۇ« دەپ ئاغرىنغان بولسىمۇ، قۇرۇق پاراڭ سالىدىغان‬ ‫ئىشخانىدىن كائىناتنىڭ قوىنى — ئۇنىڭ ھەقىقى خىزمەت ئورنى بولغان جەمىىەت ىاخشىراق بولغاچقا، بىر‬ ‫.تەرىپىدە خۇشالمۇ بولدى‬ ‫ئۇنىڭ قېشىدا تۇرغان تېخنىكا بۆلۈمدىكى دوستى ۋە ساۋاقدىشى مەتتۇردى ئۇنىڭ كۆڭلىدىكىنى‬ ‫چۈشەنگەندەك ئۇنى ئاستا نوقىدى ۋە ئۆمەرنى زاڭلىق قىلغاندەك ئاغزىنى پۈرۈشتۈرۈپ قوىدى. ئىككىسى‬ ‫.ھامان غۇملىرىنى ئورتاقلىشىپ تۇرغاچقا بىر ـ بىرىنى ئوبدان چۈشىنەتتى‬ ‫:ئابلەىنىڭ شۇ تاپتىل مېڭىپ كەتكۈسى بار ئىدى، بىراق ئۆمەر سائىتىگە قاراپ قوىۇپ‬ ‫بۇ چاغ بولغاندا ئىش ىاقماىدۇ، ئەمدى بىراقل ئەتە ماڭغىنىمىز ىاخشىراق، ئەتە سەھەردىرەك كېلەرسەن،— —‬ ‫.دېدى كۆرەڭلىك بىلەن‬ ‫ئۆمەر ئابلەي بىلەن تەڭتۈش كېلەتتى. بىراق ئۇىاخشى ئوقۇمىغاچقا تولۇقسىزدىنل چىقىپ كېتىپ جەمئىىەتتە‬ ‫ىۈرگەن ۋە كېىىن دادىسىنىڭ ىۈز خاتىرىسى بىلەن خىزمەتكە ئورۇنلشقانىدى. شۇڭلشقىمۇ ئۇنىڭ خىزمەت‬ ‫سىتاژى ئابلەىنىڭكىدىن ئۇزۇنراق، »تەجرىبىسى مولراق«، ئىككىنچى ئەۋلد »پىشقەدەم« لەردىن، مىجەزى بولسا‬ ‫.ئالدىراڭغۇراق ئىدى‬ ‫ئابلەي ئەتىسى سەھەردىل ئىدارىغا كەلگەنىدى، بىراق ئۇنى سەھەر كېلىشكە تاپىلىغان ئۆمەر ئۆزى ساق بىر‬ ‫سائەت كېىىن كەلدى. ئابلەي بارلىق جىمخۇر، ئىچى كۈچلۈك ئادەملەرگە خاس ئېغىرلىق بىلەن ئۇنىڭ بۇ‬ ‫.قېلىقىنى ىۈزىگە سالماي، ئىچىگە سىڭىرىۋەتتى‬ ‫بەرىبىر شوپۇرنى ساقلىدىغان گەپ، دەپ ئەمدى كېلىشىم،— دېدى ئۆمەر ئۆزىنى ئاقلپ،— مانا تېخى —‬ ‫!كەلمەپتۇ، ئەتتىگەندە كەلگەننىڭ پاىدىسى ىوق ئىدى -دە‬ ‫ھوي، سىلەر نېمە بۇ ىەردە لەلەڭلەپ ىۈرىسىلەر؟— دېدى ئۇلرنىڭ خىزمەتداشلىرىدىن بىرى،— تېخى —‬ ‫نەق مەىدانغا ماڭمىدىڭلرمۇ؟‬ ‫ماشىنىنىڭ شوپۇرى كۆرۈنمەىدىغۇ؟ شۇنى ساقلپ تۇرۇپ قالدۇق،— دېدى ئۆمەر باشلىقلردەك ىوغانچىلىق —‬ ‫.بىلەن‬ ‫ئۇ دېگەن ئىدارە باشلىقىنىڭ ئاىالىنى ئاپىسىنىڭ ئۆىىگە ئاپىرىپ قوىغىلى كەتمىدىمۇ؟ ساقلىغىنىڭلر بىكار، —‬ ‫.كەچكىگە ئاران كېلىدۇ، كىرا ماشىنىسىدا بېرىڭلر‬
  • 12. ‫ئابلەىنىڭ زەردىسىنى قاىنىتىدىغان ئىشلرنىڭ بىرى مۇشۇ ئىدى. بىراق ئۇ چىراىىنى پۈرۈشتۈرۈپ، چىشىنى چىڭ‬ ‫چىشلەپ قوىدىىۇ، قاىناپ كەتمىدى. بىراق، ماشىنا بىلەن بېرىپ ئىناۋەت قازىنالماسلىق« باشلىقلىق شەنىگە‬ ‫تەگكەن ئۆمەر، شوپۇرنى بىر مۇنچە سۆكۈپ، بىزگە دەپ قوىماپتۇ دېگەندەك ئاغرىندى، ئەمما ئىدارە باشلىقىغا‬ ‫.ئىۋەن قوىمىدى‬ ‫قانداق قىلدۇق ئەمدى؟ تازا نەس باستىغۇ بىزنى، ئەتتىگەندىل كېلىشمىدى بۇ ئىش، ئاخىرى نېمە بولركىن... —‬ ‫.— دېدى ئۆمەر‬ ‫تۇرغاننىڭ پاىدىسى ىوق، ئەمدى كىرا ماشىنىسى بىلەن باراىلى ىاكى بىزمۇ قانداق قىلىش توغرىسىدا ىىغىن —‬ ‫.ئېچىۋالمتۇق؟— دېدى ئابلەي تەلەتىنى سۈرلۈك قىلىپ، بۇ ئۇنىڭ تۇنجى ئېغىز سۆزى ئىدى‬ ‫ئىككىنچى باب. نەخ مەىداندىكى تەكشۈرۈش‬ ‫ئۇلر تالتېرەك ىېزىسىغا ىېتىپ كەلگەندە چۈش بولۇپ قالغانىدى، ئۇلرنى دادۈي رەھبەرلىرى قارشى ئالدى،‬ ‫سېكرىتار ىاشىنىپ قالغان، ئەللىكىنچى ىىللردىكى ھەرىكەتلەردە ئاكتىپ بولۇپ تونۇلۇپ شۇنىڭدىن بېرى كادىر‬ ‫بولۇپ كېلىۋاتقان، لېكىن ساۋاتسىز بولغىن ئۈچۈن ئۆسەلمەي تۇرۇپ قالغان كىشى ئىدى. ئۇنىڭ ئەىنى‬ ‫زامانلردىكى »زالىملر ئۈستىدىن دەرت تۆكۈش« ىىغىنلىرىدا چاڭىلداپ سۆزلەپ تۇرىدىغان ئاغزى تالغاندەك،‬ ‫ئەمدى سەل جىمغۇر كۆرىنەتتى. دادۈىجاڭ بولسا ئۆزىنى ئەمدىل ئۆىلىنىش ىېشىغا ىەتكەن ىىگىتلەردەك‬ ‫تۇتىدىغان، شۇ زاماننىڭ مودىسى بولغان ھەربىىچە شىم ـ پەشمەت ۋە ھەربىىچە شەپكە كېىىۋالغان، كۆزلىرى‬ ‫.ئوىناق، 53 ىاشلر چامىسىدىكى كىشى ئىدى‬ ‫بىزنى نەخ مەىدانغا باشلپ بېرىڭلر،— دېدى ئابلەي كەسپىي قىزغىنلىق بىلەن،— نەخ مەىداننى —‬ ‫بۇزىۋەتمىگەنسىلەر؟‬ ‫ىاق شۇ پېتى، بىزنىڭ قىرغاۋۇلدەك ىىگىتلىرىمىزدىن تۆتنى ساقلشقا قوىغان، ھېلىقى شۇ، ئۆزىمىزنىڭ —‬ ‫مېڭبىڭلىرى- دە،— دېدى سېكرىتار ئالدىراپ، ھولۇقۇپ،— ئەمدى چۈشمۇ بولۇپ قالدى، قوساقنى ئاز- پاز‬ ‫ئەستەرلىۋېلىپ ئاندىن ئىشقا چۈشمەىلىمۇ؟ مەنغۇ سىلەرگە ھەمرا بوللماىمەن، ساقلىقىم تازا ساز ئەمەس،‬ ‫.ئەمما دادۈىدىن بىزلەرگە ۋاكالىتەن دادۈىجاڭ ئىنىمىز سىلى بىلەن بىللە بولىدۇ‬ ‫ھەئە، شۇنداق قىلىمىز- دە،— دېدى ئۆمەر قوللىرىنى ئىشقىلپ، تاماخورلۇق بىلەن كۆزلىرىنى پىلدىرلىتىپ، —‬ ‫.ئاندىن خىزمەتدىشىغا قاراپ قوىۇپ،— كېچىكمەىدۇ،—دېدى ئىزاھلپ‬
  • 13. ‫شۇ،— دېدى دادۈىجاڭ تەستىقلپ،—ئىش دېگەن ئۆلگەندە تۈگەىدۇ،— ئۇنىڭ سۆزلىرىدىن ئوىۇنپەزلىك —‬ ‫.چىقىپ تۇراتتى‬ ‫ئابلەي »ىاردەمچى« بولغاچقا غىڭ قىللمىدى. قارار چىقىرىش ھوقۇقى ئۆمەردە ئىدى. شۇنداق بولسىمۇ ئابلەي‬ ‫ماھارەت كۆرسىتىشكە تەشنا بولۇپ كەتكەن چەۋاندازدەك، ماھارەت مەىدانىغا ئالدىراپ تۇرغاچقا دادۈىجاڭ‬ ‫:داستىخنىغا ئانچە قىزىقمىدى‬ ‫مېنىڭ قورسۇقۇم توقتەك تۇرىدۇ، بولمىسا مەن نەخ مەىداندا سىلەرنى ساقلپ تۇراي،— دېدى ۋە ئۆمەرگە —‬ ‫.قاراپ،— سەن بىر نېمە ىىگۈڭ بولسا بېرىپ كەل،— دېدى‬ ‫گەپ ىېمەك ـ ئىچمەكتىمۇ؟ ىۈرسىلە، بىردەم ئولتۇرۇشۇپ بەرسىلىمۇ بولىدۇ،— دېدى دادۈىجاڭ قىزغىنلىق —‬ ‫.بىلەن ئابلەىنى چىڭ تۇتۇپ‬ ‫ئۇنىڭغا كۆرسىتىلىۋاتقان ئىلتىپاتقا تارلىقى كەلگەن ئۆمەر ئۆزىنىڭ بۇ ىەردە »رەھبەر« ئىكەنلىكىنى تەكىتلەپ‬ ‫:قوىۇشنى، دادۈىجاڭغا ئۆز ئورنىنى سەزدۈرۈپ قوىۇشنى زۆرۈر تېپىپ‬ ‫مەىلى، بارمىسا بارمىسۇن، بىزنى نەخ مەىداندا كۈتۈپ تۇرسۇن،— دېدى ئۆزىگە سۈر بېرىپ،— شۇنداق —‬ ‫.قىلىمەن دېسەڭ قارشى ئەمەسمەن،— دېدى خىزمەتدىشىغا قاراپ‬ ‫.دادۈىجاڭ بىللە كېلىۋاتقان خەلق ئەسكەرلىرىدىن بىرىگە ئابلەىنى نەخ مەىدانغا باشلپ بېرىشىنى تاپلىدى‬ ‫.ئابلەي ىاش ھەمراھى بىلەن بىللە كېتىۋىتىپ، دىلوغا مۇناسىۋەتلىك پاراڭ باشلىۋەتتى‬ ‫ئۆلگۈچى ئېرى بار ئاىالمۇ؟ —‬ ‫.ھەئە، ئېرى بار، ئىككى بالىلىق بولۇشقان —‬ ‫ئېرى قانداقراق ئادەم؟ —‬ ‫.زاھىر »كۆكەمە« نى دەمل؟ سەل قاپىقىنىڭ بېزى بار، خۇىى ىامانراق ئادەم، تەرسا —‬ ‫ئاىالىچۇ؟ ئۇنىڭ مىجەزى قانداقراق؟ —‬ ‫شىرىننىسا ىېزىمىزدىكى ھەممە ئادەمنىڭ كۆزىنى قىزارتىدىغان چوكان ئىدى. مىجەزى ئوچۇق، ئۆزى ئوڭلۇق، —‬ ‫كاساپەتنىڭ، ھوي، ئاپل! رەھمەتلىكنىڭ ئۆزىمىغۇ تول كېلىشكەن ئاىالىدى. دادۈىجاڭدىن سورىسىل ئۇ چوكاننىڭ‬ ‫تەرىپىنى ئوبدان دەپ بېرىدۇ،— دېدى ىىگىت بىر خىل سىرلىق كۈلۈمسىرەش بىلەن، ئەمما ئۇنىڭدىكى سىرنى‬
  • 14. ‫ئابلەىل باىقىۋاللىتى. ئۇ ئابلەىنىڭ ىالت ئېتىپ قارىشىدىن ھودۇقۇپ كېتىپ، ئۆزىنى ئاقلىماقچى بولغاندەك،—‬ ‫.دادۈىجاڭ دېگەن رەھبەرلىك ئەمەسمۇ، شۇڭا بىز بىلمىگەن تەرەپلەرنى بىلىدۇـ دە،— دەپ قوشۇمچە قىلدى‬ ‫:ئابلەي سەلدىن كېىىن سورىدى‬ ‫ئېرى ئۇنى كۈنلەمتى؟ —‬ ‫مەنغۇ تازا بىلمەىمەن، ئىشقىلىپ خۇلۇم- قوشنىلىرىنىڭ دېىىشىچە كۈنلەىدىغانمۇ ئوخشاىدۇ. ئىلگىرى ئۇنىڭ —‬ ‫بىلەن كۆىدۈم، پىشتىم دەپ ىۈرگەن بىرسى بار ئىدى. شۇنىڭ بىلەن گېپى چىقىپ كۈنلىدىغۇ دەىمەن، زاھىر‬ ‫كۆكەمىنى شۇنىڭ بىلەن قىزىرىشىپ قاپتۇ دېگەننى ئاڭلىغانتىم، ئۇ كۆكەمىمۇ شۇ تۆمۈرچى - دە، بولمىسا شۇنىڭ‬ ‫....بىلەن قىزىرىشامدۇ، بوزەكنى بوزەك ئېتىپ، ىاماندىن قورقۇپ دېگەندەك‬ ‫كۈنلىشى كېرەك، شۇنداق بولىشى كېرەك...« دەپ ئوىلىدى ئابلەي، بىراق، ئۇ ھەمراھىنىڭ چۈشىنىكسىز«‬ ‫سۆزلىرىنى ئوىلىنىپ قالدى، »ئۇ نېمە دېمەكچى؟ كۈنلەشكە تېگىشلىك ىەنە بىر »نوچى« مۇ بارمۇ؟«‬ ‫دېگەنلەرنى كۆڭلىدىن ئۆتكۈزدى، بىراق ئۇ بۇ ھەقتە كوچىلپ سورىمىدى. چۈنكى بۇ سۆزلەرنى دېگۈچىمۇ‬ ‫:»نوچى« دىن قورقىدىغانلىقىنى سەزدۈرۈپ تۇراتتى. شۇڭا ئۇ بۇنى قوىۇپ باشقا سوئالنى سورىدى‬ ‫جەسەت بىلەن ئۆىنىڭ ئارىلىقى ىېقىنمۇ؟ —‬ ‫.ىېقىن دېگىلىمۇ بولماىدۇ، ئىشقىلىق ىۈز ئەللىك مېتىرچە كېلەرمىكىن —‬ ‫ىىراق ئىكەن... — ئابلەي سەل ئوىلىنىپ قالدى، ئاندىن ىەنە،— ئۆلگۈچىنىڭ ئىرى تەمبەل، جېنى بار ئادەممۇ؟ —‬ ‫.—دەپ سورىدى‬ ‫:خەلق ئەسكىرى ھەىرانلىق بىلەن ساقچىغا قاراپ قوىدە ۋە‬ ‫ھەئە، ئۆزى چېلىشچى، خېلى نامى بار چېلىشچىدى، ئەمما كېىىنكى چاغلردا چېلىش ـ پېلىش —‬ ‫.دېگەندەك ئىشلرغا ئارىلشماس بولۇپ كەتتى‬ ‫ئابلەي ئەمدى شۈك ماڭدى، ئۇ خىىال سۈرۈپ، خىىالىدا ھالقىلرنى بىر ـ بېرىگە تۇتاشتۇرۇپ باقتى، بىراق،‬ ‫ھازىر زەنجىر تېخى تولۇق بولمىغاچقا، ھېچنەرسە ھاسىل قىلغىلى بولماىتتى. ئۇنىڭ قىلغۇدەك گېپىمۇ ىوق‬ ‫:ئىدى. سوئالمۇ تۈگەپ قالغان ئىدى. بىراق ئۇنىڭ ھەمراھى جىملىقنى بۇزدى‬ ‫ئاىالىنىڭ ئاغزىدىن سەل-پەل قان ىۇقى چىقىپ تۇرىدۇ، باشقا بىر ىېرىدە زېدە ىوق، ئاغزىدا بىر نېمە —‬ ‫...باردەك‬
  • 15. ‫ئاغزىدا بىر نەرسە چىشلەكلىكمۇ؟‬ ‫ھەئە، قان بىلەن بوىىلىپ كەتكەچكە نېمىلىكىنى تازا ئاڭقىرىۋالغىلى بولماىدۇ، ئىشقىلىپ، گۆش...تەك بىر —‬ ‫...نېمىغۇ‬ ‫بارماقنىڭ ئۇچىمۇ ىا؟!ـ ئابلەي جىددىىلىشىپ كەتتى، بۇنداق بولغاندا قاتىل ناھاىىتى ئاسانل تېپىلتتى. بۇ —‬ ‫.دېمەك، قاتىلنىڭ بىر بارمىقى چولق دېگەن سۆز ئىدى‬ ‫.بارماقنىڭ ئۇچىمۇ ـ ئەمەسمۇ، بىز ئېلىپ كۆرۈپ باقمىدۇق، نەخ مەىداننى بۇزىۋەتمەىلى دېدۇق —‬ ‫ىەنە باشقا ئالمەتلەر بارمۇ؟ —‬ ‫.ىوق، بىز بىلمىگەن بولساق ھەربىرلىرى بىلىپ بېقىشال —‬ ‫ئاىاق ئىزلىرىدىن بىر نېمىنى بىلىشكە بولمدۇ قانداق؟ —‬ ‫ئاىاق ئىزى جىق، قاىسى بىرسىنى بىلگىلى بولىدۇ، ئۇ ىەرمۇ تازا تۆت كوچىدەك بىر ىەر، سازلىقتىكى تۈگمەنگە —‬ ‫قاىرىلىدىغان ىەر بولغاچمىكىن، ىەنە كېلىپ شۇ تەرەپكىمۇ شۇنداق ماڭىدۇ، شۇڭا ئۇ ىەردە ئىز دېگەن تول‬ ‫.گەپ ـ تە‬ ‫بۇ گەپلەرگە قاراپ ئابلەي ئىزدىن ئۈمىد ئۈزدى، قاتىلنىڭ جەسەت كۆتۈرۈپ ئېلىپ كېلىپ شۇ ىەرگە —‬ ‫تاشلىغانلىقىنى قىىاس قىلدى، بولمىسا بۇنداق جاىدا ئادەم ئۆلتۈرگىلى بولماىتتى. »ئۇنى خالى جاىدا ئۆلتۈرۈپ،‬ ‫مۇشۇ ىەرگە ئېلىپ كېلىپ تاشلپتۇ...‹ دېمەك، ئاچقۇچلۇق مەسىلە ئاشۇ ›خالى ىەر‹ نى تېپىش« دېگەنلەرنى‬ ‫.ئوىلىدى ئۇ‬ ‫ئۇلر نەق مەىدانغا ىىتىپ كەلدى، جەسەت ساقلۋاتقان خەلق ئەسكەرلىرى ىول بوىىدىكى دەرەخ ساىىسىدا‬ ‫ئولتۇرىشاتتى. جەسەت بولسا كىچىك ھارۋا ىولى بىلەن چوڭ ىول كېسىشكەن جاىدا توپىغا مىلىنىپ ىاتاتتى. ئۇنىڭ‬ ‫بېشى ئاسمانغا قارىغان، قورساق قىسمى سەل ىانتۇ ھالەتتە، پۇتلىرى بولسا تېخىمۇ ىېنىچە بولۇپ، پەركانىڭ‬ ‫]2[ پۇتىدەك ئېچىلىپ تۇراتتى. جەسەتنىڭ چىراىلىق ئاق ىۈزى تېخىمۇ تاتىرىپ سۇزۇلۇپ كەتكەن بولۇپ،‬ ‫قوشۇمىسىنىڭ تۈرۈلگەن ھالىتى، كۆزلىرىنىڭ قورقۇنۇچلۇق پارقىراپ تۇرۇشىدىن قاتتىق غەزەپ ئالمىتى چىقىپ‬ ‫تۇراتتى. بۇ كۆزلەردە ھاىاتىنىڭ دۈشمەنلىرىگە بولغان غەزەپ بىلەن بىللە ىاشاش قىزغىنلىقىمۇ بىلىنەتتى. سۈزۈك‬ ‫لەۋلىرى سەل ئېچىلغان بولۇپ، ئېغىز بوشلۇقىدا قارىداپ كەتكەن قان ئۇىۇمىسى بار ئىدى. مۇشۇ قان‬ ‫سوۋۇمىغان ۋاقتىدا جاۋغىىىدىن ئازراق ئېقىپ چىقىپ، كېىىن قېتىشىپ قالغانىدى. ئېچىلىپ تۇرغان ئاغزى ۋە‬ ‫سەدەپتەك چىشلىرىنىڭ ئارىسىدا كىچىككىنە بىر نەرسە چىشلەكلىك تۇراتتى. بۇ نەرسىمۇ قانغا بوىالغان ھالەتتە‬ ‫.بولغاچقا نېمە ئىكەنلىكىنى بىلىپ بولماىتتى‬
  • 16. ‫ئابلەي جەسەتنىڭ ىېتىش ھالەتلىرىنى ئانچە مۇھىم ھېسابلىمىدى، چۈنكى بۇ قاتىللىق ىۈز بەرگەن مەىدان‬ ‫ئەمەس ئىدى. ئۇ دەرھال جەسەتنىڭ قولىنى تارتىپ، ئىككى ئالقىنىنى ئاچتى... ئەگەر ئۇ مەجبۇرى ئۆلتۈرۈلگەن‬ ‫بولسا قارشىلىق قىلغان بولىدۇ. ئۇنىڭ قولىدا قاتىلدىن قالغان بىر نەرسىلەر بولۇشى مۇمكىن... دېگەنلەرنى‬ ‫.ئوىلىدى ئۇ‬ ‫جەسەتنىڭ بارماقلىرى ئارىسىدا چىمداپ ىۇلىۋېلىنغان بىر توپ قىسقا چاچ تۇراتتى. ئابلەي بۇ چاچلرنى قىسقۇچ‬ ‫بىلەن ئېلىپ خاتىرىسى ئارىسىغا سالدى. ئۇ ىەنە ئىنساننىڭ ئەڭ ئاداققى قارشىلىق قورالى بولغان تىرناقلرنىڭ‬ ‫بىرنەرسە سۆزلەپ بېرىدىغانلىقىغا ئىشىنەتتى. شۇڭا ئۇ لوپا ئەىنەك بىلەن ھەربىر تىرناققا سەپ سېلىپ قاراشقا‬ ‫باشلىدى. دەرۋەقە ئوڭ قولىنىڭ بىگىز بارمىقىنىڭ تىرنىقىدا ئاقۇش بىر نەرسە تۇراتتى. بۇ تېرىنىڭ پارقىراق‬ ‫قەۋىتىگە ئوخشاپ كېتەتتى. ئۇ قۇرۇپ قالغاچقا ئۇۋۇلۇپ كېتىشى مۇكىن ئىدى. شۇڭا ئابلەي ناھاىىتى ئاۋاىلپ‬ ‫ئېلىپ، ئەىنەك قۇتا ئىچىگە سالدى. ئۇ جەسەتنىڭ كۆزىگە سەپ سېلىپ قارىغانىدى، ئۇنىڭدا سۈرەتلەر ئۆچكەن‬ ‫بولغاچقا ھېچنەرسىگە ئېرىشەلمىدى، ئەمدى ئۇ جەسەتنىڭ ئاغزىنى تەكشۈرۈشكە باشلىدى. ئۇ بۇنىڭ پاش‬ ‫قىلىشتىكى ئاچقۇچ ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىپ تۇراتتى. شۇڭا ئېغىزدىكى نەرسىنى چىقىرىۋېلىشقا ئالدىرىمىدى.‬ ‫ئاۋال لوپا بىلەن بۇ نەرسىنىڭ ئېغىزغا قىستۇرۇلۇش )ىاكى چىشلىنىشى( ھالىتىنى تەپسىلى كۈزەتتى. ئېغىزدىكى‬ ‫.نەرسىنىڭ ئازراق بىر قىسمى چىش ئارىسىدا، كۆپرەكى كالپۇك ئارىلىقىدا قىسىلىپ تۇراتتى‬ ‫بۇ نېمىدۇر؟ بارماقنىڭ ئۇچىمىدۇ؟ ىاكى...؟ مەىلى نېمە بولسا بولسۇن، ئەگەر ئۆلگۈچى ئۆزى چىشلەپ «‬ ‫ئۈزىۋالغان نەرسە بولىدىغان بولسا ئۇ ئېغىز بوشلۇقى ئىچىدە بولىشى كېرەكقۇ؟ ئۇ نېمىشكە چىشنىڭ سىرتىدا‬ ‫تۇرىدۇ؟ ئەجەبا بۇنى باشقىلر قىستۇرۇپ قوىغانمۇ؟ ىاكى چىشلەپ ئۈزىۋالغاندىن كېىىن تىلى بىلەن ئىتتىرىپ‬ ‫»...چىقىرىۋەتمەكچى بولغان، ئەمما تولۇق چىقىرىۋېتىشكە ئۈلگۈرمەي نەپەستىن توختىغانمۇ؟‬ ‫ئۇ ئۆمەرنى كۈتۈپ تۇرماقچى بولدى. ئۆمەر كەلگەندىن كېىىن جەسەتنىڭ ئېغىزىدىكى نەرسىنى چىقىرىۋېىشنى‬ ‫زۆرۈر تاپتى. چۈنكى ئۇ بۇ دىلونىڭ مەسئۇلى- دە! مۇشۇ پۇرسەتتە ئۇ ئازراق خاتىرە ىازدى ۋە گۇمانلىق‬ ‫نوقتىلرنى ئەسكەرتتى. ئاندىن پىكىر ىۈرگۈزۈپ، بىردىنل »ئەگەر جەسەتنىڭ ئاغزىدىكى نەرسە باشقىلر تەرىپىدىن‬ ‫قىستۇرۇپ قوىۇلغان بولسا جەزمەن ئۇنىڭدا بارماق ئىزى بولىدۇ. بارماق ئىزى بولمىسا، دېمەك، ئىككىنچى خىل‬ ‫.ئېھتىمال مۇقىملىشىدۇ... « دېگەنلەرنى ئوىلپ قالدى. ھەمدە بۇ ئوىلىغانلىرىنى خاتىرىسىگە ىېزىپ قوىدى‬ ‫دادۈىجاڭ ۋە باشقا بىر نەچچەىلەننىڭ ھەمرالىقىدا ئۆمەرمۇ ىېتىپ كەلدى. سىكرىتار ئۆزى ئېىتقاندەك ھەمرا‬ ‫بوللمىغانىدى. ئۆمەر بىلەن دادۈىجاڭنىڭ مۇناسىۋىتى ئالھىدە ئىلگىرىلىگەن بولۇپ، ئۇزۇن ىىللىق قەدىناسلردەك‬ ‫.چاقچاقلىشىپ كېلەتتى‬ ‫خوش، تەكشۈرۈپ كۆردۈڭمۇ؟ بىر قاتارلىق؟— دېدى ئۆمەر، دېھقانلر ئالدىدا ئۆزىنىڭ ھوقۇقلۇق ئورۇندا —‬ ‫.ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈشكە ئالدىراپ‬
  • 17. ‫ھە، ئازراق بىر نېمىلەرنى قىلدىم،— دېدى ئابلەي ئانچە ئوچۇق چىراي ئاچماي، ئۇ ئادەتتىمۇ ئۆمەرنى كۆزگە —‬ ‫ئىلماىتتى، دادىسىنىڭ ئابروىىغا تاىىنىپ ئىشقا ئورۇنلىشىۋالغان بۇ ىىگىت كەسپىي بىلىمى ىوق، ئۆزى تەنتەك‬ ‫بولغاننىڭ ئۈستىگە ئەمەلدار مىجەزى بار ئىدى. ئۇنىڭ ئەمدى ئۆزىگە »باشلىق« لىق قىلىش ئۇنىڭغا تازىمۇ ھار‬ ‫.كېلىپ تۇراتتى‬ ‫ئەمسە ئۆزەڭنىڭ ئېنىقلىغانلىرىنى دوكلپ قىلىپ باقمامسەن،— دېدى ئۆمەر ھېچبىر خىجىل بولماىل —‬ ‫.بۇىرۇق چۈشۈرۈپ‬ ‫ئالدى بىلەن ئۆزەڭمۇ بىر قۇر تەكشۈرۈپ كۆرۈپ باقمامسەن، ئاندىن قاراشىلىرىمىزنى سېلىشتۇرۇپ —‬ ‫باقمامدۇق،...ـ دېدى ئابلەي. ئۇ ھەم رازۋېدكىنىڭ مەخپىىەتلىكىنى ساقلش، ھەم ئۆمەرنىڭ تەىىار نەتىجىگە‬ ‫.ئېگە بولىۋېلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن شۇنداق پوزىتسىىە تۇتقانىدى‬ ‫ئۆمەر تەرىنى سوغۇق تۈرۈپ، جەسەتنى ئۆرۈپ- چۆرۈشكە باشلىدى. ئاخىرىدا جەسەنتنىڭ ئاغزىدىكى نەرسىنى‬ ‫)چىشلىنىش ھالىتىگە قارىماىل( چىقىرىۋالدى. ئاندىن كۆزىگە ىېقىنراق ئەپكېلىپ سەپ سېلىشقا باشلىدى‬ ‫.بارماقلىرى بىلەن مىجىپ باقتى‬ ‫.قاراپ باقە، نېمە بۇ؟ — دېدى ئاخىرىدا ئابلەىگە ئۇزىتىپ —‬ ‫ئابلەي قانغا مىلىنىپ قېتىپ قالغان بۇ نەرسىنى قولىغا ئالدى ئۇ بۇ نەرسىنىڭ نېمىلىكىدىنمۇ كۆرە ئۇنىڭدا بارماق‬ ‫ئىزى بار، ىوقلىقىغا دىققەت قىلدى، ئۇنىڭ ئوىلىغىدەك ئۇنىڭدا رۇشەن بارماق ئىزى باركەن! ئابلەي شۇندىل‬ ‫:ئۆمەرنىڭ سوئالىنى ئېسىگە ئېلىپ جاۋاب بەردى‬ ‫....بۇ ئادەمنىڭ تىلىكەن، تىلىنىڭ ئۇچى —‬ ‫ھە!؟ — ئۆمەر قولىغا ئېلىپ ىېڭىۋاشتىن...»تەكشۈرۈپ« كۆردە ۋە — راست، تىل ئىكەن! — دەپ —‬ ‫.ۋارقىرىۋەتتى‬ ‫.دېھقانلر ھەىران بولغىنىدىن ىاقىلىرىنى تۇتۇشتى‬ ‫ئۈچىنچى باب. » نەتىجە« ۋە گۇمان‬ ‫.توۋا، ئادەمنىڭ تىلى؟— دېدى دادۈىجاڭ ئەتراپتىكىلەرگە قاراپ —‬
  • 18. ‫سىنىپىي كۆرەشنى تۇتۇشۇڭلر تازا دېگەندەك بولماپتۇ، دادۈىجاڭ، سىنىپى كۈرەشنى چىڭ تۇتۇش —‬ ‫سەپەرۋەرلىك چوڭ ىىغىنى ئېچىش ئىنتاىىن زۆرۈر بولۇپ قاپتۇ،— دېدى ئۆمەر كۆرەڭلىك بىلەن،— ئۆزەم تۆت‬ ‫.ئېغىز بىر نېمە دېمىسەم بولمىغۇدەك‬ ‫.شۇنداق قىلسىلىرىغۇ، دەمدىغان،— دېدى دادۈىجاڭ دوستانىلىق بىلەن،— ئەجرىلىرىنى ىەردە قوىماىتتۇق —‬ ‫بۇنى كېىىن قاراپ بېقىپ بىر نېمە دەي، ھە، بۇ دىلوغا كەلسەك، بۇنى پاش قىلىش ئاسانل گەپ! — ئۆمەر —‬ ‫.كۆرەڭلىك بىلەن ئەتراپتىكىلەرگە پو ئېتىشقا باشلىدى‬ ‫بۇ چاغدا ئابلەي ىەنە بىر گۇمانلىق نوقتىنى ئاىدىڭلشتۇرۇۋېلىش زۆرۈرلىكىنى ھېس قىلىپ جەسەت بىلەن‬ ‫ھەپىلەشمەكتە ئىدى. چۈنكى جەسەتنىڭ ئاغزىغا قىستۇرۇلغان نەرسە تىل بولغانىكەن بۇ جەسەتنىڭ ئۆزىنىڭ‬ ‫تىلىمۇ؟ ىاكى ئىككىنچى شەخسنىڭمۇ؟ دېگەن سوئال تۇغۇلتتى. ھەمدە ئۇنىڭ مۇشۇ ئاىالنىڭ چىشىدا‬ ‫.چىشلەنگەن ىاكى باشقىلرنىڭ چىشىدا چىشلەنگەنلىكىنى ئېنىقلشمۇ كېرەك ئىدى‬ ‫.ھە، سەن ىەنە نېمە قىلىپ ىۈرۈىسەن؟—دەپ سورىدى ئۆمەر —‬ ‫بۇ تىل كىمنىڭ تىلى، شۇنى ئېنىقلش كېرەككقۇ؟ شۇڭا مەن جەسەتنىڭ ئۆزىنىڭ تىلىمۇ قانداق دەپ قاراپ —‬ ‫.باقتىم. ئۇنىڭ تىلى ساق ئىكەن‬ ‫مەن ئۇنىڭسىزمۇ بىلەتتىم، بۇ چوقۇم قاتىلنىڭ تىلى!ـ ئۆمەر شۇنداق دېدى ۋە خەلق ئەسكەرلىرىگە،— —‬ ‫ئەمدى جەسەتنىڭ ئىشى تۈگىدى، ىەرلىكىدە قوىسا بولىدۇ،— دېدى ئاندىن دادۈىجاڭغا،— بىز ئىشخانلىرىنى‬ ‫.ئىشلىتىپ تۇرساق قانداق؟ دىلو ئەھۋالىنى مۇزاكىرە قىلىۋالىلى‬ ‫.بولىدۇ، بولمامدىغان قولىمىز كۆكسىمىزدە —‬ ‫.ئۇلر دادۈىگە قاراپ كەتتى‬ ‫دادۈي ئىشخانىسىدا ئىككى رازۋىدچىكنىڭ مۇزاكىرىسى باشلندى. ئەمما ئۇلرنىڭ چىققان قۇتۇپلىرى قارىمۇ-‬ ‫.قارىشى بولغاچقا ھە دېگەندىل تالىشىپ قېلىشتى‬ ‫مېنىڭچە، جەسەتنى تەكشۈرۈشتە بىزگە كېرەكلىك ىىپ ئۇچى كۆپ بولمىدى، ىەنى پەقەت ئۇنى ئاغزىدىن —‬ ‫چىققان تىلنىڭ ئۇچىل بىز ئۈچۈن بىردىن- بىر ىىپ ئۇچى لېكىن بۇ ناھاىىتى مۇھىم ىىپ ئۇچى بولغاچقا‬ ‫باشقىسىنىڭ زۆرۈرىىىتىمۇ ىوق. سېنىڭچە قانداق؟‬ ‫.بەلكىم شۇنداقتۇر، بىراق باشلىقلىرىنىڭمۇ زۆرۈرىىىتى بار —‬
  • 19. ‫!نېمە زۈۆرۈرىىىتى بار؟ بىز تىلنىڭ ئۇچىغا ئاساسەن قاتىلنى ئاسانل تېپىۋالىمىز، ۋەسسالم —‬ ‫!مېنىڭچە ئۇنچە ئاسان ئەمەس —‬ ‫نېمىشكە ئاسان ئەمەس؟ دادۈىجاڭغا »دەىمىز بارلىق ئەزالرنى دادۈىجاڭنىڭ ھوىلىسىغا توپلىمىز. كىمنىڭ —‬ ‫.تىلىنىڭ ئۇچى ئۈزۈۋېلىنغان بولسا شۇنى قولغا ئالىمىز‬ ‫شۇنداق، بىزنىڭ تىلى ئۈزۈۋېلىنغان ئادەمنى تېپىۋېلىشىمىز ئانچە تەسكە چۈشمەس، بىراق ئۇنىڭ قاتىل —‬ ‫!بولۇشى ناتاىىن‬ ‫نېمىشكە ئۇنداق بولماىدىكەن؟ ئەگەر قاتىل ئۇ ئەمەس بولسا ئۇنىڭ تىلى خەقنىڭ ئاغزىدا نېمە قىلىدۇ؟ —‬ ‫بىراق، ئەگەر ئۇ قاتىل بولسا خەقنى ئۆلتۈرۈۋاتقىچە »تىلىمنى چىشلىۋالغىن« دەپ تىلىنى خەقنىڭ ئاغزىغا —‬ ‫سېلىپ بېرەمدۇ؟ ئەگەر ئۇ بارماقنىڭ ئۇچى بولغان بولسا بۇنى چۈشەندۈرۈش ئاسانراق بولغان بولتتى.‬ ‫!بىراق، تىل دېگەن ئېغىزنىڭ ئىچىدە، ئۇنى ئىختىىار قىلىپ چىقىرىپ بەرمىسە چىشلىۋالغىلى بولماىدۇ ـ دە‬ ‫ئەگەر مۇنداق ئەھۋال بولغان بولسىچۇ،— ئۆمەر دانالرچە ئەلپازدا سەل توختىۋېلىپ، ھېكاىە قىلىشقا —‬ ‫باشلىدى،- ئۇلر ئىزچىل تۈردە غەىرى ئەخلقى مۇناسىۋەتتە بولۇپ كەلگەن، ئاخىرقى قېتىمدا ئۇلر ىەنە خالىدا‬ ‫ئۇچراشقان، ئامراقلىقىنى ئىپادە قىلىدىغان جىمى قىلىقنى قىلىشقان، شۇ چاغدا ئاىال ئەرنىڭ تىلىنى شورىغان ۋە‬ ‫چەكتىن ئاشقان چاقچاق بىلەن »ئامرىقى« نى تېرىكتۈرۈشكە نىىەت قىلىپ قاتتىق چىشلىۋالغان. ئەر جان‬ ‫ئاچچىقىدا ئىختىىارسىزل ئۇنىڭ گېلىنى بوغقان ئاىال نەپەس ئاللماي قېلىپ چاخچىقى ئاچچىققا ئاىلنغان - دە،‬ ‫رەسمى چىشلەشكە ئۆتكەن، ئەرمۇ ئۇنىڭ گېلىنى تېخىمۇ بوغقان. بۇنداق ىامان ئادەملەر ئەسلىدىمۇ گۇمانخۇر،‬ ‫بىر – بىرىگە ئىشەنمەسلىك پوزىتسىىىسىدە بولغاچقا ئەر »ئۇ مېنى ئەىىپناق قىلىپ قوىماقچى بولسا كېرەك،‬ ‫ئۇنىڭ نىىىتى بۇزۇلۇپتۇ« دەپ ئوىلپ، تىلىنى قوىۇپ بېرىشكە مەجبۇر قىلىش ئۈچۈن قاتتىقراق كۈچەپ ئاىالنىڭ‬ ‫گېلىنى سىقسا ؛ ئاىال :» ئۇ مەندىن زېرىكىپ مېنى ىالتاىتىش ئۈچۈن شۇنداق ئەسكىلىك قىلىۋاتسا كېرەك«‬ ‫دەپ ئوىلپ تېخىمۇ قاتتىقراق چىشلىگەن... ئاخىرىدا ئاىال ئۆلۈپ قالغان، بۇ قەستەنلىك بولماي، ئىختىىارسىز‬ ‫قاتىللىق بولۇپ، ھاىت ـ ھۇىت دېگۈچىل بولۇپ ئۆتكەن، ئەر قورقۇپ كېتىپ، جەسەتنى كوچا دوقمۇشىغا‬ ‫...ئەپكېلىپ تاشلىغان‬ ‫.ئابلەي ئوىلىنىپ قالدى، بۇنداق ئېھتىمالنى ىوققا چىقارغىلى بولماىتتى‬ ‫...بەلكىم —‬ ‫بەلكىم« دەىدىكەنسەن! شۇنداق، دەل شۇنداق! ىەنە نېمە؟ بىز دەرھال دادۈىجاڭغا دەپ جىمى ئەر-« —‬ ‫.ئاىال، قېرى ـ ىاش ئەزالرنى مۇشۇ ىەرگە ىىغدۇراىلى، تىلى چىشلىۋېلىنغان ئادەمنى تاپساقل بولدى‬
  • 20. ‫بولىدۇ، شۇنى تاپاىلى، بىراق، بۇنىڭ ئۈچۈن پۈتۈن كەنتنى قوزغاشنىڭ، بۇ ىەرگە توپلشنىڭ نېمە ھاجىتى؟ —‬ ‫خەلق ئەسكەرلىرىگە تاپشۇرساقل تېپىپ كەلمەمدۇ؟‬ ‫بىراق، بىز خەلق ساقچىلىرى بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن، دېھقان قېرىنداشلىرىمىزغا بىر قېتىم سىنىپى —‬ ‫كۈرەش دەرسى بەرسەك تېخىمۇ ىاخشى ئەمەسمۇ؟— دېدى ئۆمەر ئۆزىنى كۆرسىتىشنىڭ كەم تېپىلىدىغان‬ ‫.پۇرسىتىنى قولدىن بەرگۈسى كەلمەي‬ ‫ئابلەي ئۇنىڭ كۆڭلىدىكىنى چۈشىنىپ »بىلگىنىڭنى قىل« دېگەندەك قول سىلكىپ قوىدى. ئۆمەر دادۈىجاڭغا‬ ‫.ئۇقتۇرغىلى چىقىپ كەتكەندە ئۇ جىددى تۇتۇش قىلىپ، ھېلىقى تىل ئۇچىدىكى بارماقنىڭ ئىزىنى سۈرەتكە ئالدى‬ ‫دادۈىجاڭ بارلىق ئەزالرنى دادۈي ھوىلىسىغا ىىغىش ھەققىدە ئەترەت باشلىقىغا ىولىۇرۇق بېرىپ، ئۆمەر بىلەن‬ ‫ئىشخانىغا كىرگەندە ئابلەي ئىشلىرىنى تۈگەتكەنىدى. ئۇ ئۆزى ئىگىلىگەن ىىپ ئۇچلىرى ھەققىدە تەھلىل‬ ‫ىۈرگۈزىۋاتقان ئارىلقتا ئۆمەر بىلەن دادۈىجاڭ ئىككىسى پاراڭلىشىپ ئولتۇرۇشتى. سىرتتا ئەترەت باشلىقلىرىنىڭ‬ ‫كاناىلىرى ىىراق- ىېقىندىن ىاڭراشقا باشلىغانىدى. كاناىنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىغان ھامان مىسلىسىز ئېغىر ىۈك‬ ‫ئۈستىگە ئارتىلىۋاتقاندەك سەلبى تەسىرگە ئۇچراىدىغان دېھقانلرنىڭ بەدەنلىرى تىكەنلىشىپ كېتىۋاتقان‬ ‫بولسىمۇ، لېكىن ئۇلر كاناي ئاۋازىنى ئاڭلىغان ھامانل بەلگىلەنگەن جاىغا ىېتىپ بېرىشىقا ئادەتلەنگەچكە بۇ‬ ‫.ئىشمۇ كۆپ كېچىكمىدى‬ ‫ئەزالرنىڭ ىىغىلىپ بولغانلىقى خەۋەر قىلىندى. پۇرسەتنى غەنىمەت بىلگەن ئۆمەر خۇددى ىوقۇرىدىن كەلگەن‬ ‫باشلىقتەك كىرىلىپ ئىشخانىدىن چىقىپ، سۇپىنىڭ لىۋىگە كەلدى. ئۇنىڭ خىىالى تەسەۋۋۇرىدا مەشھۇر ىىغىن‬ ‫زاللىرىدا- ىاسىداق سەھنىدە مىكرافون ئالدىدا تۇرغاندەك ئىدى. ئۇ ئۆز نۇتىقىنى ئەنە شۇندا ئۇلۇغلۇق ئىچىدە‬ ‫:باشلىدى‬ ‫سىنىپى دۈشمەنلەر، كونا- ىېڭى ئەكسىلئىنقىلپچىلر، سىنىپى ىات ئۇنسۇرلر پىرۇلتارىات دىكتارتۇرسىنىڭ —‬ ‫...پولت مۇشتىدىن مەڭگۈ قېچىپ قۇتۇللماىدۇ! بىز ھۇشىارلىقنى ئۆستۈرۈپ، سىنىپى كۈرەشنى چىڭ تۇتۇپ‬ ‫.ئابلەىنىڭ سەپراىى ئۆرلەشكە باشلىدى، ئەمما ئاچچىقىغا ھاي بېرىپ، »نۇتۇق« نىڭ تاماملىنىشى كۈتتى‬ ‫سىنىپى كۆرەش ھەرۋاقىت، ھەرسائەت بولۇپ تۇرىدۇ، دۈشمەن بىزنىڭ ئىچىمىزدە. شۇڭا بىز ھەممىمىز پائال —‬ ‫ھەرىكەتكە كېلىپ، ھەرخىل قىىىنچىلىقلرنى ىېڭىپ، غەلبىنى قولغا كەلتۈرۈشىمىز كېرەك!... ئاممىنى دادىل‬ ‫ھەرىكەتلەندۈرۈپ... ئاممىۋى لۇشىەندە مېڭىپ،... ئاممىغا تاىانساقل، بۆسۈپ ئۆتكىلى بولماىدىغان توسالغۇ‬ ‫...!ىوق‬
  • 21. ‫ئابلەي ئىختىىارسىزل مىىىقىدا كۈلۈپ سالدى، بۇ گەپلەرنى ئەترەت باشلىقى ىىغىن ئاچسىمۇ، ھاكىم ىىغىن‬ ‫ئاچسىمۇ، ۋالى دوكلت بەرسىمۇ دەىدىغان گەپلەر بولۇپ، گېزىتلەرنىڭ بەتلىرىدىكى »مۇھىم« سەھىپىلەرمۇ‬ ‫.مۇشۇنداق گەپلەر بىلەن تولغانىدى‬ ‫...دۈشمەن بىزنىڭ ئىچىمىزدە! سۇ ئۇخلىسا ئۇخلىدۇ، دۈشمەن ئۇخلىماىدۇ! بىز ھازىر تەكشۈرۈشنى باشلىمىز —‬ ‫ئۆمەر ئابلەىنى چاقىردى ۋە بىر نەچچە قوراللىق خەلق ئەسكىرىنىڭ ھەمرالىقىدا دېھقانلر توپىنى تەكشۈرۈشكە‬ ‫باشلىدى چىشى ئاغرىپ قېلىپ ئاغزى- بۇرنىنى چۈمكىۋالغان كىشىلەرنىڭ ماسكا، ىاغلىقلىرى تارتىپ‬ ‫...!ئېچىۋېتىلدى. ئۇلرنىڭ ئىزدەۋاتقان دۈشمىنى ئاغزى ئاغرىق كىشى ئىدى- دە‬ ‫.نىھاىەت بۇلرنىڭ ئىچىدىن ئۇلر ئىزدىگەن ئادەم تېپىلمىدى‬ ‫:ئۆمەر ئىنتاىىن جىددىىلەشكەن ھالدا دادۈىجاڭنىڭ ئالدىغا كەلدى‬ ‫دادۈىجاڭ، بۇ قانداق بولغىنى؟ ىا جىناىەتچى قاچقان! ىا بولمىسا كەلمىگەن! كەلمەي قالغان ئادەملەر بارمۇ- —‬ ‫!ىوق، ئەترەتلەر بوىىچە ىوقلىما قىلىڭلر‬ ‫دادۈىجاڭ دەرھال ئەزالرغا ىېقىملىق ئاڭلىنىدىغان كاناىنى ئاغزىغا تۇتۇپ، ئەترەت باشلىقلىرىغا ىېڭى‬ ‫بۇىرۇقنى جاكالىدى. ئەترەت باشلىقلىرى ئۆز تەۋەسىدىكى ئادەملەر تۈگۈل چارۋا- ماللرغىچە بەش قولدەك‬ ‫:بىلىدىغان بولغاچقا ىوقلىما قىىشقا ھاجەت بولماىل بىرى دادۈىجاڭنىڭ ئالدىغا كەلدى‬ ‫.بىزنىڭ ئەزالردىن بىرسى كەلمىگەن —‬ ‫نېمىشقا؟ —‬ ‫...ئېغىر كېسەلكەن، باش- كۆزىنى تېڭىپ، ئورۇن تۇتۇپ ىېتىپتىكەن، كېلەلمەىدىغاندەك تۇردى. شۇڭا —‬ ‫ھەي، سىلەرنىڭ سىنىپى ھۇشىارلىقىڭلر نېمە دېگەن تۆۋەن!،— دەپ ۋارقىرىدى ئۆمەر،— دۈشمەننىڭ —‬ ‫مىكرىسى تول بولىدۇ، بىزگە كىرگىمۇ دەل ئاشۇنداق كېسەل كىشى! دادۈىجاڭ، دەرھال ئادەم بۇىرىسىل، ئاشۇ‬ ‫.ئادەمنى پۇتىنى ىەرگە تەككۈزمەي ئېلىپ كەلسۇن‬ ‫.كىم ئىدى ئۇ؟— دادۈىجاڭ ئەترەت باشلىقىدىن سورىدى —‬ ‫.»تاھىر »شوخ —‬
  • 22. ‫ھە!؟—دادۈىجاڭنىڭ چىراىىدا ھەم ھەىرانلىق، ھەم خۇشاللىق ئىپادىلەندى، بۇ شۇنداق خۇشاللىق ئىدىكى، —‬ ‫مەخسەدكە ىەتكەن ئاداۋەتچىلەر ئەنە شۇنداق خۇشاللىق تۇىغۇسىدا بولتتى. شۇڭا ئۇ دەرھال شۇ ىاققا خەلق‬ ‫ئەسكەرلىرىدىن تۆتنى بۇىرىدى. ئارقا- ئارقىدىن تاپىلىدى، لۋزىلىق بىلەن بۇىرۇقنى تەكرارلپ، تاكى ئۇلرنىڭ‬ ‫.قارىسى كۆزدىن ىوقالغىچە ۋارقىراپ، ئۈگىتىل تۇردى‬ ‫باش- كۆزلىرى تېڭىلغان »كېسەل« سورۇنغا ئېلىپ كېلىندى. دادۈىجاڭ بىلىنەر- بېلىنمەس كۈلۈمسىرىۋىدى،‬ ‫ئابلەي كۆرۈپ قالدى، ئارقىدىن دادۈىجاڭ ئۆمەرنىڭ قۇلىقىغا بىر نېمىلەرنى پىچىرلىدى. ئۆمەر خەلق‬ ‫ئەسكەرلىرىگە تاھىر »شوخ« نىڭ باش كۆزىدىكى تېڭىقلرنى ىېشىشنى بۇىردىكى، تاھىرنىڭ بېشى، بولۇپمۇ‬ ‫ىۈزى ئادەتتىن تاشقىرى ئىششىپ كەتكەن بولۇپ، ئاغزىنىڭ چۆرىسىدە قېتىشىپ قالغان قان داغلىرى مانا مەن‬ ‫.دەپ كۆرىنىپ تۇراتتى‬ ‫.ھە، نېمە بولدۇڭ؟— قەھرى بىلەن سورىدى ئۆمەر —‬ ‫تاھىر جاۋاب بېرەلمىدى. ئۇ جاۋاب بېرىشكە قادىر ئەمەس ئىدى. ئۇنىڭ ئىششىپ كەتكەن قوۋزى شۇ تاپ ئۇنىڭ‬ ‫.تىلى ئىششىپ ئېغىز بوشلىقىغا لىق كەپلىشىپ قالغانلىقىنى مانا مەن دەپل بىلىندۈرۈپ تۇراتتى‬ ‫.نېمە بولدۇڭ دەۋاتىمەن! — تەكرارلىدى ئۆمەر —‬ ‫.ئۇ سۆزلىىەلمەىدۇ، نېمىشكە بىھۇدە ۋارقىراىسەن،— دېدى ئابلەي نارازىلىق بىلەن —‬ ‫سەن قولغا ئېلىندىڭ! — دېدى ئۆمەر جاكارلپ،— بۇنى ھازىرچە دادۈىدە بىر ىەرگە سولپ قوىۇپ —‬ ‫تۇرۇڭلر،— ئۇ خەلق ئەسكەرلىرىگە شۇ بۇىرۇقنى بېرىپ، ئارقىدىن خالىىققا سىنىپى ھۇشىارلىقنى ئۆستۈرۈش‬ ‫.توغرىسىدا ۋەز ئېىتىشقا باشلىغاندا تاھىر »شوخ«نىڭ ئاىالى ئۈن سېلىپ ىىغلپ ئۇنىڭغا ھالقەت بەردى‬ ‫.شۇ پۇرسەتتە ئابلەي تاھىر »شوخ«نىڭ ىۈزىگە ئىنچىكىلىك بىلەن سەپ سېلىپ نېمىدۇر بىر نەرسىنى ئىزدىدى‬ ‫ئابلەي ئۆمەر بىلەن بىللە دادۈىجاڭنىڭ ئىشخانىسىغا كىرگەندىن كېىىن ئۆمەر خۇشاللىق بىلەن قوللىرىنى ئىشقىلپ،‬ ‫:تەنتەنە بىلەن‬ ‫ئەمدى دىلونى نەتىجىلەندى دەپ قارىساق بولىدۇ، قاتىلنى سوراق قىلغاندىن كېىىن دوكلتنى ىازساقل بولىدۇ، —‬ ‫.ئىش تامام‬ ‫.تېخى ئۇنى قاتىل دېىىشكە تولۇق ئاساس ىوق،— دېدى ئابلەي خاتىرىجەم ھالدا —‬
  • 23. ‫نېمىشكە؟ تىلى چىشلىۋېلىنغان شەخس دەل تاھىرنىڭ ئۆزى ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلماقچىمۇ سەن؟ مەن —‬ ‫باشتىل بۇ سىنىپى كۈرەشنىڭ بىر خىل ئىپادىسى بولۇشى، ئۇنىڭ ئۈستىگە تەركىۋى ساغلم ئەمەس دەپ پەرەز‬ ‫.قىلغانىدىم‬ ‫.بۇنىڭدىن گۇمانلىمانمەن، بىراق، بۇ ھەممىنى چۈشەندۈرۈپ بېرەلمەىدۇ —‬ ‫مېنىڭچە قەتئى شۇ! مەن بۇنى ئىسپاتلپ بېرەلەىمەن. شۇڭلشقا دەرھال خۇلسە ماتىرىىال ىېزىش —‬ ‫!كېرەك. مەن بۇ ئىشنى ساڭا تاپشۇرىمەن‬ ‫.مەن تېخى بۇ خۇلسەڭگە قۇشۇلغىنىم ىوق، شۇڭا ماتىرىىال ىازماىمەن —‬ ‫نېمە ؟ سەن مېنىڭ بۇىرۇقۇمدىن باش تارتماقچىمۇ؟ —‬ ‫ئۇنداق ئەمەس، بۇ ئىلمى پاكىت تەلەپ قىلىدۇ. بىز تاھىرنىڭ ئاىالى بىلەن سۆزلىشىشىمىز كېرەك. ئاندىن —‬ ‫شىرىننىسانىڭ قوشنىلىرى بىلەنمۇ سۆزلىشىشكە توغرا كېلىدۇ. مېنىڭچە بۇ دىلودا ئۈچىنچى شەخسنىڭ قولى بار.‬ ‫!دەل شۇ ئۈچىنچى شەخس قاتىل‬ ‫مەن تاھىرنىڭ ئاىالى بىلەن سۆزلىشىشكە قارشى ئەمەس، بىز قاتىللىق ىۈز بەرگەن كېچىسى تاھىرنىڭ ئۆىىدە —‬ ‫بولغان بولمىانلىقىنى سۈرۈشتۈرۈپ باقساق ىامىنى ىوق، باشقىلر بىلەن سۆزلىشىشكىمۇ بولىدۇ، مېنىڭچە‬ ‫.بۇلرنىڭ ھەممىسى مېنىڭ قاراشلىرىمنى ئىسپاتلىدۇ‬ ‫نېمىنى ئىسپاتلىسا مەىلى، بىراق، خۇلسە ئالدىراپ چىقىرىلسا بولماىدۇ، ماتىرىىاللر تولۇق بولغاندىن كېىىن —‬ ‫.خۇلسە قىلساقمۇ كېچىكمەىمىز‬ ‫.بولىدۇ، ئەمسە ئاۋال تاھىرنىڭ ئاىالىنى بۇ ىەرگە چاقىرىتاىلى —‬ ‫بۇنىسى ئانچە ىاخشى بولماسمىكىن، ئۇ بۇ ىەردە قورۇنۇپ ىاكى باشقا سەۋەپلەر بىلەن چەكلىنىپ قېلىپ —‬ ‫.سۆھبەت ىاخشى ماڭماىدۇ. ئەڭ ىاخشىسى بىز ئۇنىڭ ئۆىىگە باراىلى‬ ‫.ئۆمەر ئابلەىنىڭ كۆزىگە نارازىلىق بىلەن بىر قارىۋالغاندىن كېىىن بېرىشقا قۇشۇلدى‬ ‫تۆتىنچى باب. ئىككى خىل ئەقلى خۇلسە‬
  • 24. ‫ئۇلرنى ىىغىدىن كۆزلىرى قىزىرىپ كەتكەن، ىاش جۇۋان كۈتىۋالدى. ئۇنىڭ قورقۇۋاتقانلىقىنى قىىاس قىلىش تەس‬ ‫.ئەمەس ئىدى‬ ‫بىز سىلىگە مېھمان بولغىلى كەلمىدۇق، گەپ سورىغىلى كەلدۇق!ـ دېدى ئۆمەر داستىخان سېلىش بىلەن —‬ ‫.ئاۋارە بولىۋاتقان ئاىالغا توڭلۇق بىلەن دوق قىلىپ ئاىالنىڭ كۆزلىرى بىچارىلىك بىلەن مۆلدۈرلەپ كەتتى‬ ‫: ئابلەي خىزمەتدىشىغا نارازىلىق بىلەن قاراپ قوىدى ۋە‬ ‫. ئېىپ كېلىۋەرسىلە، بۇ ئاغىنىمىز چاي ئىچمىسە مەن ئىچىمەن،— دېدى مۇلىىم ئاھاڭدا، دوستانىلىق بىلەن —‬ ‫بىر قوللىغۇچىنىڭ بولىشى ھەرقاچانقىدەك ئۆز رولىنى كۆرسىتىپ، ئاىالغا جۈرئەت ۋە ئۆز ئىززەت نەپسىنى‬ ‫:قوغداش تۇىغۇسىنى بەخش ئەتتى‬ ‫گەپ سورامل، سورىمامل ئۇ ئۆزلىرىنىڭ ئىشى، ئۆىگە كىرگەن ئىكەنل، داستىخان سېلىش مۇسۇلمانچىلىق، —‬ ‫!ئادىمىگەرچىلىك قەرزىمىز، ئىچمىسىلە زورلىماىمەن، ۋىىەي‬ ‫ئۆمەرنىڭ تېنى سەل تىكەنلەشكەندەك بولۇپ كەتتى، شۇنداق بولسىمۇ چەك- چېگرىسى تازا ئېنىق‬ ‫بولماىۋاتقان خىزمەتدىشىغا نارازى بولدى، بىراق گەپ قىلمىدى. ئۇ مۇشۇ جەھەتلەردە پاسسىپ ئورۇنغا چۈشۈپ‬ ‫قالغانلىقىنى ھېس قىلغان بولسىمۇ، ئاشكارا ئېتىراپ قىلىشنى ئۆز شەنىگە توغرا كەلمەىدىغان ئىش دەپ‬ ‫قارىدى. شۇڭا پېتىدىن چۈشمەي ئولتۇرۇپ، لەۋزىگە ئەمەل قىلىپ داستىخانغا نەزەرمۇ سالمىدى. ھەقىقەتەنمۇ‬ ‫داستىخان كىشىنى جەلىپ قىلغۇدەك ئەمەس ئىدى. بۇ كۈنلەردە »مال باھاسى مۇقىم، بازارلر ئاۋات، خەلق‬ ‫تۇرمۇشى كۈندىن- كۈنگە ىۈكسەلمەكتە...« دەپ گېزىت- ژۇرنال، رادىئولردا لپ ئېتىلىپ تۇرۇلغىنى بىلەن،‬ ‫داستىخاندا ئات چىشى شەكىلدىكى سېرىق كۆممە زاغرىسىدىن باشقا نەرسە بولماىتتى. ئابلەي زاغرىنىڭ نېپىز‬ ‫:تەرىپىدىن ئۇشتىۋېلىپ، ئىشتىھا بىلەن نان ىېگەچ‬ ‫مالل كۆرمىسىلە، سىلىدىن بىر نەچچە ئېغىز گەپ سورىماقچىمىز، بۇنىڭغا توغرا جاۋاب بەرسىلە تاھىرنىڭ —‬ ‫.ئىستىقبالى ئۈچۈن پاىدىسى بار، — دېدى‬ ‫.سورىسىل، بىلگىنىمنى دەپ بېرىمەن،— ئاىال ىەنە ىىغلمسىراشقا باشلىدى —‬ ‫شىرىننىسانى بىرسى ئۆلتۈرۈپ كوچا دوقمۇشىغا تاشلىۋەتكەن كېچىسى تاھىر ئۆىدە بارمىدى؟ —‬ ‫...ھە، ئۆىدە بار... مىجەزى ىوق ىېتىپ قالغان —‬ ‫مىجەزى نەگە كەتكىنىنى بىز بىلىمىز، ىېتىپ قېلىشتىن ئىلگىرىكىنى دېسىلە! راستىنى دېسىلە، راستىنى،— —‬ ‫.دېدى ئۆمەر گەپ قىستۇرۇپ‬
  • 25. ‫.راستى شۇ، مانى! بىلگەن ئادەم سورىمىسىمۇ بولىدىغۇ...،— ئاىالنىڭ سەل تۈكى تەتۈر ئۆرلىدى —‬ ‫ىاخشىراق ئەسلەپ باقسىل،— دېدى ئابلەي تېخىمۇ مۇلىىم بولۇشقا تىرىشىپ،— ئۇ ئەمگەكتىن قاىتىپ —‬ ‫ئۆىگە كەلگەن، شۇنداقمۇ؟‬ ‫ھەئە، ئاندىن كەچتە دولقۇنغا چىقتۇق...،— ئابلەىنىڭ ئاۋازى ئاىالنىڭ كۆڭلىنى سەل ىۇمشاتتى ۋە سىر —‬ ‫.ساقلش توساقلىرى بىر ـ بىرلەپ ىىمىرىلىپ، كارغا كەلمەىۋاتقاندەك تۇىۇلۇپ ئۆزىنىمۇ ھەىران قالدۇردى‬ ‫كەچلىك تاماقنى ئۆىدە ىىگەنمۇ ىاكى شۇ چاغدا چىقىپ كەتكەنمۇ؟ —‬ ‫.تاماقتا ئۆىدە بار ئىدى، مەن ئاشنى پىشۇرغىچە قوتاننىڭ قىغىنى چىقارغان —‬ ‫تاماقتىن كېىىن...؟ —‬ ‫تاماقنى ىەپ بولىشىمىزغىل كاناي تولىدى، دولقۇنغا ماڭدۇق. بىزنىڭ بۇ ىەردە شۇ، تاۋاق- قوشۇقنى جاىىغا —‬ ‫... .تاشلپ، قازان- قۇمۇشنى ىۇىۇشقا ئۈلگۈرمەىل، دولقۇنغا توۋلىدۇ‬ ‫دولقۇندىن كىرىپ ئۇ...؟ — ئابلەي ناھاىىتى ئىھتىىات بىلەن سوراۋاتقاچقا سوئالنى تولۇق سوراشنىمۇ بىر خىل —‬ ‫.قوپاللىقتەك ھېس قىلىپ، ئاھاڭ بىلەنل مەقسەدنى ئىپادە قىلىدىغان بولدى‬ ‫دولقۇندىن كىرىپ مەن قازان قۇمۇشنى ىىغىشتۇرغىلى تۇردۇم ئۇ... ئۇ شۇ چاغدا ئۇ ...ـ ئاىال مەڭدەپ —‬ ‫قالدى ئۇ نېمە دېسەم پاىدىلىقراق بولىدىكىن دەپ ئۇىاق- بۇىاققا قارىدى، ئابلەىگە، ئۆمەرگە نۆۋەت بىلەن‬ ‫.قارىدى‬ ‫راستىنى ئېىتىسىل، بۇنىڭ تاھىر ئۈچۈن پاىدىسى بار، تاھىرغا ھېچ ئىش كەلمەىدۇ، قورقمىسىل، ماڭا —‬ ‫.ئىشەنسىلە‬ ‫:ئۆمەر ئابلەىنىڭ بۇ خىل سوئال سوراش پۇزىتسىىىسىدىن ىەنە ئاچچىقى كېلىپ قالدى، شۇڭا‬ ‫.راستىنى ئېىتقانلىرى ىاخشى، بىز بەرىبىر ئىسپاتنى قولغا چۈشۈرىمىز، ئۇ چاغدا... دېدى پوپوزا قىلىپ —‬ ‫ئاىال مەدەت تىلىگەندەك ئابلەىگە قارىدى، نېمىشكىدۇر ئۇنىڭ سەزگۈلىرى ئابلەىنى ئۆزىگە ىاردەم‬ ‫.بېرىدىغاندەك ھېس قىلدۇرۇپ تۇراتتى‬ ‫. خاتىرىجەم بولۇپ راستىنى دەۋەرسىلە،— دېدى ئابلەي ئۇنىڭ روھى ھالىتىنى چۈشىنىپ —‬ ‫..ئۇ ... ئۇ چاغدا بىر ىاققا چىقىپ كەتكەن —‬
  • 26. ‫قەىەرگە بارىدىغانلىقىنى ئېىتقانمۇ؟ —‬ ‫.ىاق،...ھە، بىر ئاغىنەمنىڭكىدە ئولتۇرۇپ كېلىمەن دېگەندەك قىلغان —‬ ‫ئۇ ىەردىن خېلى كەچ قاىتتىغۇ دەىمەن؟ —‬ ‫.ھە،... ئانچىمۇ كەچ ئەمەس، مەن بالىلرنى ئۇخلىتىپ، تېخى ئۆزۈم ىاتمىغان —‬ ‫بىراق، شۇ چاغ ئېغىر ىاتقۇ مەزگىلىمۇ قانداق؟ —‬ ‫...ىاق، خۇپتەن بىلەن،.. خەق خۇپتەندىن ىانمىغان چاغمىدىكىن —‬ ‫شۇ چاغدا ئۇ ئاغزىنى چاڭگاللپ، ئالل توۋا بىلەن كىرگەندۇ؟ـــ ئۆمەر سوغۇق پۇزتسىىە بىلەن مەسخىرىلىك —‬ ‫.سورىدى‬ ‫... —‬ ‫.راست شۇنداقمۇ؟— ئابلەي كۈلۈمسىرەپ تۇرۇپ سورىدى —‬ ‫ئاىال ئىلتىجا قىلغاندەك، كۆزلىرىنى مۆلدۈرلىتىپ ئابلەىگە بىردەم تىكىلدى، ئۇنىڭ كۆز چاناقلىرىدا ىاش لىغىرلپ‬ ‫:تۇراتتى. ئۇ ئابلەىنىڭ كۈلۈمسىرەپ تۇرغان چىراىىدىن ئىشەنچكە ئېرىشكەندەك‬ ‫.ھەئە...،— دېدى بوش ئاۋازدا —‬ ‫.تاھىر نېمە بولغانىكەن؟— سورىدى ئۆمەر —‬ ‫ئاغزىنى مەھكەم تۇتۇۋاپتىكەن، گەپ قىلمىدى، باش كۆزۈمنى تېڭىپ قوي دەپ شەرەت قىلدى، ئاغزىدىن —‬ ‫....قان ئېقىپ تۇراتتى‬ ‫.مېنىڭ ئوىغلىغىنىمدەك چىقتى،— دېدى ئۆمەر كۆرەڭلەپ، ئابلەىگە سەل ئىڭىشىپ —‬ ‫ئۇ كېىىنمۇ نەگە بېرىپ، نەدە شۇنداق بولغانلىقىنى ئېىتمىدىمۇ؟ —‬ ‫ىاق، تىلى ئىششىپ ئاغزىغا پاتماي قاپتۇ،... ئەتىسى مەن تېڭىقنى ىېشىپ ئېغىز باشلىرىنى ىۇىۇپ، —‬ ‫...باشقىدىن تېڭىپ قوىاي دەپ قارىسام شۇنداق... ىۈز ـ كۆزىمۇ ئىششىپ كېتىپتۇ‬ ‫سىلىنىڭچە تاھىر قەىەرگە بېرىشى مۇمكىن؟ بىرەر گۇمانلىرى بارمۇ؟ —‬
  • 27. ‫... ـــ‬ ‫تاھىرنىڭ شىرىننىسا بىلەن مۇناسىۋىتى بارمىدى؟ ئىلگىرى سىلى گۇمانلنمىغانمۇ؟ —‬ ‫!ىاق، ئۇ ئۇنداق ئادەم ئەمەس، تالغا قاراىدىغان قىلىقى ىوق —‬ ‫.تاھىر »شوخ« دېگەن لەقەم نېمىشكە قوىۇلغان ئەمىسە؟!ـ ئۆمەر ىەنە ھۆرپەىدى —‬ ‫ئۇ دېگەن ناخشا- سازغا ئامراق، ئۆزى چىقىشقاق، مىجەزى ئوچۇق بولغاچقا شۇنداق دەۋالغان گەپ!... ئۇ —‬ ‫بىردەم چاناقلىرىنى كېرىپ، تېز- تېز نەپەس ئالغاندىن كېىىن قوشۇپ قوىدى،— تاھىردەك ىالڭتۆشكە كىم‬ ‫قاراىدۇ، شىرىننىسا دېگەن ئوقۇرى ئىگىز، ھالى ئۈستۈن ئاىال ئىدى، رەھمەتلىكنىڭ غەىۋىتى بولمىسۇن،‬ ‫...ئىشقىلىپ ئۇنىڭ باشقا ئادەملەر بىلەن، ھېلىقىدەك نام ـ ئەمەلى بار ئادەملەر بىلەن گىپى چىققان‬ ‫.كىم بىلەن؟ كىم بىلەن!؟— ھولۇقۇپ سورىدى ئۆمەر —‬ ‫...ئىشقىلىپ، كادىرلر بىلەن ـ دە —‬ ‫ئابلەي كۆڭلىدە پەىدا بولىۋاتقان ئاللىقانداق گۇمان كۈلەڭگۈسىنىڭ بارغانسېرى روشەنلىشىۋاتقانلىقىنى ھېس‬ ‫.قىلىپ، ئۆزىنىڭمۇ كۆڭلى روشەنلىشىپ قالدى‬ ‫ئۇلر سۆھبەتنى شۇ ىەردە توختاتتى، سوراق خاتىرىسىگە ئاىال ئىمزا قوىغاندىن كېىىن، ئابلەي ساھىپخانغا ئۆزرە‬ ‫.ئېىتىپ ئورنىدىن تۇردى‬ ‫بىز ىەنە كېلىپ سىلىنى مالل قىلىشىمىز مۇمكىن، كېىىنكى ئەھۋاللردا ىەنە سوراىدىغان بىر ئىش چىقىپ —‬ ‫.قالسا‬ ‫************‬ ‫:ئۇلر ىولدا كېلىۋاتقىچە ئۆمەر كۆرەڭلىك ۋە مەنسىتمەسلىك بىلەن ئابلەىگە‬ ‫قانداق ؟ مېنىڭ دېگەنلىرىم راست چىققاندۇ؟ —‬ ‫.ىاق تېخى، بۇ خېلى كۆپ ئىسپات تەلەپ قىلىدۇ —‬
  • 28. ‫سەن تازىمۇ سېسىق زىىالى ئىكەنسەنغۇ؟ ئۆزەڭنىڭكىنىل راست قىلمسەن؟ سەن ىەنە نېمىگە ئىسپات —‬ ‫كېرەك دەىسەن؟‬ ‫تاھىرنىڭ تىلى چىشلەنگىنى، بۇ تىلنىڭ شىرىننىسانىڭ ئاغزىدىن چىققان تىلنىڭ پارچىسى شۇ ئىكەنلىكى ئېنىق، —‬ ‫ئەمما ئۇنى زادى كىم چىشلەپ ئۈزىۋالدى، بۇنىسى تېخى ئېنىق ئەمەس، توغرا، بۇنى تاھىرنىڭ ئۆزىدىن‬ ‫سوراپ بىلگىلى بولىدۇ، بىراق، بۇنىڭ قاتىللىق بىلەن مۇناسىۋىتى بارمۇ ـ ىوق، بولسا قانچىلىك؟ بۇلر تېخى‬ ‫.نامەلۇم‬ ‫تاھىرنىڭ ئۆلگۈچى بىلەن غەىرى ئەخلقى مۇناسىۋىتى بارلىقى جەزمەن، بۇنىسى ئېنىقلنسىل قاتىللىقنىڭ —‬ ‫جەرىانى مەن دېگەندەك بولغان بولىدۇ، بۇنى قاتىل ئېتىراپ قىلمىسىمۇ بەرىبىر، ھەقىچان ئۇ جىناىەتنى بوىنىغا‬ ‫ئالماىدۇ، ئۇلرنىڭ ئىستىلى مۇناسىۋىتىنى ئېنىقلش تەس ئەمەس، بۇنىڭ ئۈچۈن ئاممىغا تاىانساقل ھەممە ئىش‬ ‫.ئۆز- ئۆزىدىن ىېشىلىدۇ، دادۈىجاڭغا دەىمىز ـ دە، ئۇنىڭ ىاردىمى بىلەن ىىپ ئۇچىغا ئېرىشىمىز‬ ‫.مەن ئۆلگۈچىنىڭ قوشنىلىرى بىلەن كۆرۈش زۆرۈر دەپ قاراىمەن —‬ ‫مەن ئۆز پىكرىمدە قالىمەن، بارىمەن دېسەڭ بېرىۋە، مەن دادۈي رەھبەرلىرى بىلەن كۆرىشىمەن، دادۈىجاڭ —‬ ‫.ئۆز تەۋەلىكىدىكى ئاشكارا- ىوشۇرۇن ئىشلرنىڭ ھەممىسىنى بىلىشى چوقۇم‬ ‫شۇنداق قىلىپ ئۇلر ئۆز ىوللىرىغا مېڭىشتى. ئابلەي بۇ ئىشتا ئۆمەرنىڭ جەزمەن مەغلۇپ بولىدىغانلىقىنى‬ ‫جەزملەشتۈردى ھەمدە ئۇنىڭغا ئۆزى ئېرىشكەن مۇھىم ىىپ ئۇچى، نازۇك ھالقىلر ھەققىدە سۆز ئاچماي،‬ ‫ئۇنىڭ شەرمەندە بولۇشىنى كۆرۈپ باقماقچى بولدى. ئەمەلىىەتتىمۇ ئۇلر ئاللىقاچان ئىككى قۇتۇپقا بۆلۈنگەن‬ ‫.بولۇپ، ھەرئىككىسى ئۆز ئالدىغا ئۇتۇق قازانماقچى ئىدى‬ ‫ئابلەي شىرىننىسانىڭ ئۆىى ئالدىغا كەلدى. ئۇلرنىڭ دەرۋازىسىنىڭ قانىتى ئوچۇق بولۇپ، ئېغىلنىڭ ىېنىدىكى تونۇر‬ ‫كۆرىنىپ تۇراتتى. ئۇ ئەتراپنى بىر قۇر كۆزدىن كەچۈرگەندىن كېىىن ئاىاقتىكى قوشنا ھوىلىغا كىرىپ كەلدى. ئۇ‬ ‫زاھىرنىڭ قوشنلىرى ھەققىدە ىولدىل بىر نەچچە دېھقاندىن سۈرۈشتۈرۈپ، بەزىبىر مەلۇماتلرنى بىلىۋالغان ھەم‬ ‫.مۇشۇ ھوىلىغا كىرىشنى قارار قىلغانىدى‬ ‫ھوىلىدا بىر موماي تونۇر بېشىغا تېزرەك ىېىىۋاتاتتى. ئابلەي ئۇنىڭ زەىنەپخان موماي ئىكەنلىكىنى پەرەز قىلىپ‬ ‫.بىلىۋالدى‬ ‫.ئەسسالمۇ ئەلەىكۇم، چوڭ ئانا،— دېدى ئابلەي سالم بېرىپ —‬ ‫كەلسىلە، كەلسىلە بالم،— دېدى موماي سىۋەتنى ىەردە قوىۇپ، قوللىرىنى قولتۇقىغا ئېرىتقاچ بۇ تەرەپكە —‬ ‫.كېلىپ،— ئۆىگە چىسىلە‬
  • 29. ‫موماي كونا زاماندىن قالغان قوش قاناتلىق ئىشىكنى ئېچىپ، مەڭدىگەن ھالدا مېھماننى تەكلىپ قىلدى. ئۇنىڭ‬ ‫ئۆي بىر ئاشخانا، بىر دالندىن تەركىپ تاپقان، ھەممە ىېرىدىن غېرىپچىلىق ىىغىپ تۇرغان ئۆي بولۇپ، ئۇنىڭ تۇل‬ ‫.خوتۇن ئىكەنلىكىنى بىلىندۈرۈپ تۇراتتى‬ ‫ھوىلىدىل ئولتۇراىلى،— دېدى ئابلەي ھوىلىدىكى سۇپىدا بىر پارچە ئۆچكە تېرىسى ئۈستىگە ئولتۇرۇپ،— —‬ ‫.سىلىنى ئاۋارە قىلىدىغان بولدۇم، ئازراق ۋاقىتلىرىنى ئېلىپ، سوراىدىغان گەپ بار ئىدى‬ ‫بولىدۇ، غۇجام، بولىدۇ، ئۆىگە چىسىلە بولتتى، مەىلى، ئىختىىارلىرى، توختىسىل، كۆرپە سالي، بىر قوشۇق چاي —‬ ‫.ئىچسىلە‬ ‫بولدى، بولدى، چوڭ ئانا، ئاۋارە بولمىسىل، مەن بەك ئالدىراىمەن، چاىنى ئىچىشكە ئۈلگۈرىمىز، مەن تېخى —‬ ‫.ىەنە كېلىمەن، ماقۇل دېسىلە‬ ‫.ئابلەي موماىنىڭ مېھماندوستلىقىغا تەشەككۈر ئېىتىپ، ئۇنى قېشىدا ئولتۇرۇشقا ئۈندىدى‬ ‫مەن سىلىدىن قوشنىلىرى ھەققىدە بىر نەرسە سورىماقچىدىم، بىلگەنلىرىنى ئاڭلىغانلىرىنى ئېىتىپ بەرسىلە —‬ ‫.بولدى‬ ‫،ماقۇل، بىلسەم دەپ بېرىەن، ھۆكۈمەت دېگەنننڭ گېپىگە ىاق دېسە بولماىدۇ ـ دە —‬ ‫سېلى شىرىننىسانىڭ ئۆلۈمىگە نېمە دەپ قاراىدىل؟ سىلىنىڭچە ئۇنىڭ دۈشمىنى كىمدۇ؟ —‬ ‫دېگەن بىلەن ئۆلگەن كەتتى، بۇ دۇنىانىڭ مۇشەققىتىدىن قۇتۇلدى، بالىلىرىغا ئۇۋال بولدى - دە، ئۇنىڭغا —‬ ‫قەست قىلغاننى خۇداىىم پەست قىلر، ئۆزى ئوچۇق، لىۋەن چوكان ئىدى. شۇڭىمۇ زاھىر »كۆكەمە« دەرت ـ‬ ‫...ئەلەمدە ىۈزلىرىنى تاتىلپ، تازا ىىغلىغان ئوخشاىدۇ، ىۈزلىرىدە تىرناق ئىزى‬ ‫ىۈزلىرىنى تاتىلىۋاپتۇ دېدىلىمۇ؟— دېدى ئابلەي چۆچۈپ، ئۇ باىا بۇ ئالمەتنى تاھىرنىڭ ىۈزلىرىدىن —‬ ‫ئىزلىگەنىدى،— ئۆزى تاتىلىۋالغاندىمۇ، ىا...؟‬ ‫ئۆزى تاتىلىۋالمىسا مۈشۈك تاتىلىۋالمتى ئەمسە، قىزىقكەنل، ئادەم دېگەن دەرت كەلگەندە نېمە قىلماىدۇ —‬ ‫.دەىل‬ ‫:ئابلەي مۇماىنى گومانغا كەلتۈرۈپ قوىماسلىق ئۈچۈن نىشاننى بۇرىدى‬ ‫دېمەك، زاھىر بىچارە ئەلەمگە چىدىماپتۇ- دە؟ ئىككىسى تازا ئامراق ئەر ـ خوتۇنلر ئىكەندۇق- ھە؟ —‬