1. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 1
พระสุตตันตปฎก
มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก
เลมที่ ๑
ขอนอบนอมแดพระผูมีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจา
พระองคนั้น
๑. มูลปริยายสูตร (๑)
(๑) ขาพเจาไดสดับมาอยางนี้
สมัยหนึ่ง พระผูมีพระภาคเจาประทับอยู ณ ควงไมพญารัง ใน
สุภควัน เขตเมืองอุกกัฏฐา. ณ ที่นนแล พระผูมีพระภาคเจาตรัส
ั้
เรียกภิกษุทั้งหลายวา ดูกอนภิกษุทั้งหลาย. ภิกษุเหลานั้น ทูลรับพระ-

ผูมีพระภาคเจาวา พระเจาขา. พระผูมีพระภาคเจาไดตรัสพระพุทธ-
พจนนี้วา.
ดูกอนภิกษุทั้งหลาย เราจักแสดงเหตุที่เปนมูลของ
ธรรมทั้งปวงแกพวกเธอ พวกเธอจงฟงเหตุนั้น จง
ใสใจใหดี เราจักกลาว.
ภิกษุเหลานั้นทูลรับพระผูมีพระภาคเจาวา อยางนั้น พระเจาขา.
(๒) พระผูมีพระภาคเจาไดตรัสพระพุทธพจนนี้วา ดูกอนภิกษุ
ทั้งทลาย ปุถุชนในโลกนี้ ไมไดสดับ ไมไดเห็นพระอริยะ ไมฉลาดใน
ธรรมของพระอริยะ ไมไดรับแนะนําในธรรมของพระอริยะ ไมไดเห็น

2. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 2
สัตบุรุษ ไมฉลาดในธรรมของสัตบุรุษ ไมไดรับแนะนําในธรรมของ
สัตบุรุษ.
ยอมหมายรูธาตุดิน โดยความเปนธาตุดิน ครั้นหมายรูธาตุดินโดย
ความเปนธาตุดินแลว ยอมสําคัญหมายธาตุดิน ยอมสําคัญหมายในธาตุดิน
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมสําคัญหมายธาตุดินวาของเรา
ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร. ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา โดยความเปนธาตุน้ํา ครั้นหมายรูธาตุน้ําโดย
ความเปนธาตุน้ําแลว ยอมสําคัญหมายธาตุน้ํา ยอมสําคัญหมายในธาตุน้ํา
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุนั้น ยอมสําคัญหมายธาตุน้ําวาของเรา
ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุน้ํา. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะ
เขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูธาตุไฟ โดยความเปนธาตุไฟ ครั้นหมายรูธาตุไฟ
โดยความเปนธาตุไฟแลว ยอมสําคัญหมายธาตุไฟ ยอมสําคัญหมายใน
ธาตุไฟ ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุไฟ ยอมสําคัญหมายธาตุไฟวา
ของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุไฟ ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคต
กลาวา เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูธาตุลม โดยความเปนธาตุลม ครั้นหมายรูธาตุลม
โดยความเปนธาตุลมแลว ยอมสําคัญหมายธาตุลม ยอมสําคัญหมายใน
ธาตุลม ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุลม ยอมสําคัญหมายธาตุลมวา
ของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุลม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคต
กลาววา เพราะเขาไมไดกําหนดรู.

3. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 3
ยอมหมายรูสัตว โดยความเปนสัตว ครันหมายรูสัตวโดยความ
้
เปนสัตวแลว ยอมสําคัญหมายสัตว ยอมสําคัญหมายในสัตว ยอมสําคัญ
หมายโดยความเปนสัตว ยอมสําคัญหมายสัตววาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่ง
สัตว ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมได
กําหนดรู.
ยอมหมายรูเทวดา โดยความเปนเทวดา ครั้นหมายรูเทวดาโดย
ความเปนเทวดาแลว ยอมสําคัญหมายเทวดา ยอมสําคัญหมายในเทวดา
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนเทวดา ยอมสําคัญหมายเทวดาวาของเรา
ยอมยินดียิ่งซึ่งเทวดา ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูปชาบดีมาร โดยความเปนปชาบดีมาร ครั้นหมายรู
ปชาบดีมารโดยความเปนปชาบดีมารแลว ยอมสําคัญหมายปชาบดีมาร
ยอมสําคัญหมายในปชาบดีมาร ยอมสําคัญหมายโดยความเปนปชาบดีมาร
ยอมสําคัญปชาบดีมารวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งปชาบดีมาร ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูพรหม โดยความเปนพรหม ครั้นหมายรูพรหมโดย
ความเปนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายพรหม ยอมสําคัญหมายในพรหม
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนพรหม ยอมสําคัญหมายพรหมวาของเรา
ยอมยินดียิ่งซึ่งพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูอาภัสสรพรหม โดยความเปนอาภัสสรพรหม ครั้น
หมายรูอาภัสสรพรหมโดยความเปนอาภัสสรพรหมแลว ยอมสําคัญหมาย

4. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 4
อาภัสสรพรหม ยอมสําคัญหมายในอาภัสสรพรหม ยอมสําคัญหมายโดย
ความเปนอาภัสสรพรหม ยอมสําคัญหมายอาภัสสรพรหมวาของเรา ยอม
ยินดียิ่งซึ่งอาภัสสรพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาวา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูสุภกิณหพรหม โดยความเปนสุภกิณหพรหม ครั้น
หมายรูสุภกิณหพรหมโดยความเปนสุภกิณหพรหมแลว ยอมสําคัญหมาย
สุภกิณหพรหม ยอมสําคัญหมายในสุภกิณหพรหม ยอมสําคัญหมายโดย
ความเปนสุภกิณหพรหม ยอมสําคัญหมายสุภกิณหพรหมวาของเรา ยอม
ยินดียิ่งซึ่งสุภกิณหพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูเวหัปผลพรหม โดยความเปนเวหัปผลพรหม ครั้น
หมายรูเวหัปผลพรหมโดยความเปนเวหัปผลพรหมแลว ยอมสําคัญหมาย
เวหัปผลพรหม ยอมสําคัญหมายในเวหัปผลพรหม ยอมสําคัญหมายโดย
ความเปนเวหัปผลพรหม ยอมสําคัญหมายเวหัปผลพรหมวาของเรา ยอม
ยินดียิ่งซึ่งเวหัปผลพรหม ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูอสัญญีสัตว โดยความเปนอสัญญีสัตว ครั้นหมาย
รูอสัญญีสัตวโดยความเปนอสัญญีสตวแลว ยอมสําคัญหมายอสัญญีสัตว
ั
ยอมสําคัญหมายในอสัญญีสัตว ยอมสําคัญหมายโดยความเปนอสัญญีสัตว
ยอมสําคัญหมายอสัญญีสัตววาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งอสัญญีสัตว. ขอนั้น
เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูอากาสานัญจายตนพรหม โดยความเปนอากาสานัญ-

5. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 5
จายตนพรหม ครั้นหมายรูอากาสานัญจายตนพรหมโดยความเปนอากาสา-
นัญจายตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายอากาสานญจายตนพรหม ยอม
สําคัญหมายในอากาสานัญจายตนพรหม ยอมสําคัญหมายโดยความเปน
อากาสานัญจายตนพรหม ยอมสําคัญหมายอากาสานัญจายตนพรหมวาของ
เรา ยอมยินดียิงซึ่งอากาสานญจายตนพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ?
เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูวิญญาณัญจายตนพรหม โดยความเปนวิญญาณัญจาย-
ตนพรหม ครั้นหมายรูวิญญาณัญจายตนพรหมโดยความเปนวิญญาณัญ-
จายตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายวิญญาณัญจายตนพรหม ยอมสําคัญ
หมายในวิญญาณัญจายตนพรหม ยอมสําคัญหมายโดยความเปนวิญญาณัญ-
จายตนพรหม ยอมสําคัญวิญญาณัญจายตนพรหมวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่ง
วิญญาณัญจายตนพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูอากิญจัญญายตนพรหม โดยความเปนอากิญจัญญาย-
ตนพรหม ครั้นหมายรูอากิญจัญญายตนพรหมโดยความเปนอากิญจัญญาย-
ตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายอากิญจัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมายใน
อากิญจัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมายโดยความเปนอากิญจัญญายตน-
พรหม ยอมสําคัญหมายอากิญจัญญายตนพรหมวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่ง
อากิญจัญญายตนพรหม ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูเนวสัญญานาสัญญายตนพรหม โดยความเปนเนว-
สัญญานาสัญญายตนพรหม ครั้นหมายรูเนวสัญญานาสัญญายตนพรหมโดย

6. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 6
ความเปนเนวสัญญานาสัญญายตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายเนวสัญญา-
นาสัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมายในเนวสัญญานาสัญญายตนพรหม ยอม
สําคัญหมายโดยความเปนเนวสัญญานาสัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมาย
เนวสัญญานาสัญญายตนพรหมวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งเนวสัญญานาสัญ-
ญายตนพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขา
ไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูรูปที่ตนเห็น โดยความเปนรูปที่ตนเห็น ครันหมายรู
้
รูปที่ตนเห็นโดยความเปนรูปที่ตนเห็นแลว ยอมสําคัญหมายรูปที่ตนเห็น
ยอมสําคัญหมายในรูปที่ตนเห็น ยอมสําคัญหมายโดยความเปนรูปที่ตนเห็น
ยอมสําคัญหมายรูปที่ตนเห็นวาของเรา ยอมยินดียงซึ่งรูปที่ตนเห็น. ขอนั้น
ิ่
เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูเสียงที่ตนฟง โดยความเปนเสียงที่ตนฟง ครั้นหมาย
รูเสียงที่ตนฟงโดยความเปนเสียงที่ตนฟงแลว ยอมสําคัญหมายเสียงที่ตนฟง
ยอมสําคัญหมายในเสียงตนฟง ยอมสําคัญหมายโดยความเปนเสียงที่ตนฟง
ยอมสําคัญหมายเสียงที่ตนฟงวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งเสียงที่ตนฟง. ขอ
นั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูอารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ โดย
ความเปนอารมณที่ตนทราบ ครั้นหมายรูอารมณที่ตนทราบโดยความเปน
อารมณที่ตนทราบแลว ยอมสําคัญหมายอารมณที่ตนทราบ ยอมสําคัญ
หมายในอารมณที่ตนทราบ ยอมสําคัญหมายโดยความเปนอารมณที่ตน
ทราบ ยอมสําคัญหมายอารมณที่ตนทราบวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งอารมณ
ที่ตนทราบ. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไม

7. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 7
ไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูธรรมารมณที่ตนรูแจง โดยความเปนธรรมารมณที่
ตนรูแจง ครั้นหมายรูธรรมารมณที่ตนรูแจงโดยความเปนธรรมารมณที่
ตนรูแจงแลว ยอมสําคัญหมายธรรมารมณที่ตนรูแจง ยอมสําคัญหมายใน
ธรรมารมณที่ตนรูแจง ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธรรมารมณที่ตนรู
แจง ยอมสําคัญหมายธรรมารมณทตนรูแจงวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่ง
ี่
ธรรมารมณที่ตนรูแจง. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูความทีสักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน โดยความเปน
่
อันเดียวกัน ครั้นหมายรูความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกันโดยความเปน

อันเดียวกันแลว ยอมสําคัญหมายความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน ยอม
สําคัญหมายในความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน ยอมสําคัญหมายโดย
ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน ยอมสําคัญหมายความที่สักกายทิฏฐิ
เปนอันเดียวกันวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียว
กัน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกา-
หนดรู.
ยอมหมายรูความทีสักกายทิฏฐิตางกัน โดยความเปนของตางกัน
่
ครั้นหมายรูความที่สักกายทิฏฐิตางกันโดยความเปนของตางกันแลว ยอม
สําคัญหมายความที่สักกายทิฏฐิตางกัน ยอมสําคัญหมายในความที่สักกาย-
ทิฏฐิตางกัน ยอมสําคัญหมายโดยความที่สักกายทิฏฐิตางกัน ยอมสําคัญ
หมายความที่สักกายทิฏฐิตางกันวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งความที่สักกาย-
ทิฏฐิตางกัน. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไม

8. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 8
ไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูสักกายทิฏฐิทั้งปวง โดยความเปนสักกายทิฏฐิทั้งปวง
ครั้นหมายรูสักกายทิฏฐิทั้งปวงโดยความเปนสักกายทิฏฐิทั้งปวงแลว ยอม
สําคัญหมายสักกายทิฏฐิทั้งปวง ยอมสําคัญหมายในสักกายทิฏฐิทั้งปวง
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนสักกายทิฏฐิทั้งปวง ยอมสําคัญหมายสักกาย-
ทิฏฐิทั้งปวงวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งสักกายทิฏฐิทั้งปวง. ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูพระนิพพาน โดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมสําคัญหมายพระนิพพาน
ยอมสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมสําคัญหมายโดยความเปนพระนิพพาน
ยอมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งพระนิพพาน. ขอ
นั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
กําหนดภูมินัยที่ ๑ ดวยอํานาจปุถุชน.
(๓) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภิกษุใด เปนเสขบุคคล ยังไมบรรลุ
พระอรหัตตผล เมื่อปรารถนาธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะซึ่งไมมีธรรม
อื่นยิ่งกวาอยู แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น
หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว อยาสําคัญหมายธาตุดิน อยา
สําคัญหมายในธาตุดิน อยาสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน อยาสําคัญ
หมายธาตุดินวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ?
เราตถาคตกลาววา เพราะเขาควรกาหนดรู.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__ พรหม__อาภัสสรพรหม __ สุภกิณหพรหม __ เวหัปผลพรหม __

9. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 9
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__อากิญ-
จัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__ เสียง
ที่ตนฟง อารมณที่ตนทราบ __ ธรรมารมณที่ตนรูแจง__ ความที่สักกาย-
ทิฏฐิเปนอันเดียวกัน __ความที่สักกายทิฏฐิตางกัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพาน โดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว อยาสําคัญหมายพระนิพพาน
อยาสําคัญหมายในพระนิพพาน อยาสําคัญหมายโดยความเปนพระนิพพาน
อยาสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา อยายินดียิ่งซึ่งพระนิพพาน. ขอ
นั้นเพราะเหตุอะไร. ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาควรกําหนดรู.
กาหนดภูมินัยที่ ๒ ดวยอํานาจเสขบุคคล.
(๔) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภกษุใด เปนพระอรหันตขีณาสพ
ิ
อยูจบพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถงประโยชน
ึ
ตนแลว สิ้นกิเลสเครื่องประกอบสัตวไวในภพแลว หลุดพนดวยปญญา
อันชอบแลว แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น

หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว ยอมไมสําคัญหมายธาตุดิน ยอมไม
สําคัญหมายในธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมไม
สําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเธอกาหนดรูแลว.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผลพรหม__
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__
อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__

10. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 10
เสียงที่ตนฟง__อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณ
ที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่สักกายทิฏฐิตาง
กัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายโดยความ
เปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยินดี
ยิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะ
เธอกาหนดรูแลว.
กาหนดภูมินัยที่ ๓ ดวยอํานาจพระขีณาสพ.
(๕) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภกษุใด เปนพระอรหันตขีณาสพ
ิ
อยูจบพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถงประโยชน
ึ
ตนแลว สินกิเลสเครื่องประกอบสัตวไวในภพแลว หลุดพนดวยปญญา
้
อันชอบแลว แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น

หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว ยอมไมสําคัญหมายธาตุดิน ยอม
ไมสําคัญหมายในธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมไม
สําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนันเพราะเหตุ
้
อะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเธอปราศจากราคะ เหตุราคะสิ้นไป.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผลพรหม__
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__
อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__

11. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 11
เสียงที่ตนฟง__อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณ
ที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่สักกายทิฏฐิ
ตางกัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายโดยความ
เปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยินดี
ยิ่งซึ่งพระนิพพาน. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากราคะ
เหตุราคะสิ้นไป.
กําหนดภูมินัยที่ ๔ ดวยอํานาจพระขีณาสพ.
(๖) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภกษุใด เปนพระอรหัตขีณาสพ
ิ
อยูจบพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถึงประโยชน
ตนแลว สิ้นกิเลสเครื่องประกอบสัตวไวในภพแลว หลุดพนดวยปญญา
อันชอบแลว แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น
หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว ยอมไมสําคัญหมายในธาตุดิน
ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายธาตุดินวาของ
เรา ยอมไมยินดีซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอ
ปราศจากโทสะ เหตุโทสะสิ้นไป.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผลพรหม__
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__
อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__

12. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 12
เสียงที่ตนฟง__อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมา-
รมณที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฎฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่สักกายทิฏฐิ
ตางกัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายโดยความ
เปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยินดี
ยิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากโทสะ
เหตุโทสะสิ้นไป.
กําหนดภูมินัยที่ ๕ ดวยอํานาจพระขีณาสพ.
(๗) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภกษุใด เปนพระอรหันตขีณาสพ
ิ
อยูจบพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถึงประโยชน
ตนแลว สิ้นกิเลสเครื่องประกอบสัตวไวในภพแลว หลุดพนดวยปญญา
อันชอบแลว แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น
หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว ยอมไมสําคัญหมายธาตุดิน ยอม
ไมสําคัญหมายในธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอม
ไมสําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากโมหะ เหตุโมหะสิ้นไป.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผลพรหม__
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__
อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__

13. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 13
เสียงที่ตนฟง__อารมณ ( กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณ
ที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน ความที่สักกายทิฏฐิตาง
กัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายโดยความ
เปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยินดี
ยิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากโมหะ
เหตุโมหะสิ้นไป.
กาหนดภูมินัยที่ ๖ ดวยอํานาจพระขีณาสพ.
(๘) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมพระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธ-
เจา ทรงหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินจริง ครั้นทรงหมายรูธาตุดิน
โดยความเปนธาตุดินจริงแลว ยอมไมทรงสําคัญหมายธาตุดิน ยอมไมทรง
สําคัญหมายในธาตุดิน ยอมไมทรงสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอม
ไมทรงสําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมทรงยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนัน้
เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะธาตุดินนั้น พระตถาคต
กาหนดรูแลว.
ยอมทรงหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__
ปชาบดีมาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผล-
พรหม__อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาญัญจายตนพรหม
__อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น
__เสียงที่ตนฟง__อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__

14. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 14
ธรรมารมณที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่
สักกายทิฏฐิตางกัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมทรงหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นทรง
หมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมทรงสําคัญหมาย
พระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญ
หมายโดยความเปนพระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายพระนิพพาน ยอม
ไมทรงสําคัญหมายโดยความเปนพระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายพระ
นิพพานวาของเรา ยอมไมทรงยินดียิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะพระนิพพานนั้น พระตถาคตทรง
กาหนดรูแลว.
กาหนดภูมินัยที่ ๗ ดวยอํานาจพระศาสดา.
(๙) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมพระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธ-
เจา ทรงหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินจริง ครั้นทรงหมายรูธาตุดิน
โดยความเปนธาตุดินจริงแลว ยอมไมสําคัญหมายธาตุดิน ยอมไมสําคัญ
หมายธาตุในธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมไม
สําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เพราะทรงทราบอยางนี้วา นันทิ ความเพลิดเพลินเปนมูล
รากของทุกข เพราะภพจึงมีชาติ สัตวผูเกิดแลว ก็มีชรามรณะ ดวย
ประการอยางนี้ (จึงไมสําคัญธาตุดิน__). ดูกอนภิกษุทั้งหลาย เพราะ
เหตุนั้นแล พระตถาคตจึงตรัสรูอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ เพราะสิ้น
ตัณหา สํารอกตัณหา ดับตัณหา สละตัณหา สละคืนตัณหาเสียไดโดย
ประการทั้งปวง.

15. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 15
ยอมทรงหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__
ปชาบดีมาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__ สุภกิณหพรหม__ เวหัปผล-
พรหม__อสัญญีสัตว__ อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจาตน-
พรหม__อากิญจัญญายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__อากิญจัญ-
ญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__เสียงที่
ตนฟง__อารมณ ( กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณ
ที่ตนรูแจง__ความที่สักกายะทิฏฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่สักกายะทิฏฐิ
ตางกัน__สักกายะทิฏฐิทั้งปวง__.
ทรงหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นทรงหมาย
รูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมทรงสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมาย
โดยความเปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา
ยอมไมทรงยินดียิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะ
ทรงทราบอยางนี้วา นันทิ เปนมูลเหตุแหงทุกข และวา เพราะภพจึงมี
ชาติ สัตวเกิดแลวจึงมีชรามรณะ ดวยประการอยางนี้ (จึงไมสําคัญธาตุ
ดิน__). ดูกอนภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นแล พระตถาคตจึงตรัสรู
อนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ เพราะสิ้นตัณหา สํารอกตัณหา ดับตัณหา
สละตัณหา สละคืนตัณหาเสียได โดยประการทั้งปวง.
กําหนดภูมินัยที่ ๘ ดวยอํานาจพระศาสดา.
พระผูมีพระภาคเจาไดตรัสมูลปริยายนี้จบแลว ภิกษุเหลานั้นชื่นชม
ยินดีภาษิตของพระผูมีพระภาคเจา ฉะนี้แล.
มูลปริยายสูตรที่ ๑ จบ.

16. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 16
อรรถกถามูลปริยายสูตร
เอวมฺเม สุต ฯเปฯ สพฺพธมฺมปริยาย
บทนมัสการพระรัตนตรัย
ขาพเจาขอวันทาพระสุคตเจา ผูมีความมืด คือ โมหะอันกําจัด
แลวดวยแสงสวาง คือปญญา หลุดพนแลวจากคติ (ทั้งปวง) มีพระ
หฤทัยเยือกเย็นดวยพระกรุณา เปนครูแหงสัตวโลกทั้งมนุษยและเทวดา.
แมองคพระพุทธเจาทรงเขาถึงซึ่งพระธรรมอันปราศจากมลทินใด
จึงทรงทําใหเกิดและทําใหแจงซึ่งความเปนพระพุทธ ขาพเจาขอวันทา
พระธรรมอันเลิศนั้น.
ขาพเจาขอวันทาพระอริยสงฆ คือ ชุมนุมแหงพระอริยบุคคลทั้ง ๘
ผูเปนพระบุตร เกิดแตพระอุระแหงพระสุคตเจา ผูย่ํายีมารและเสนามาร
เสียได.
บุญอันสําเร็จดวยการวันทาพระรัตนตรัยของขาพเจา ผูมีใจเลื่อมใส
ดังนี้อันใด ดวยอานุภาพแหงบุญนั้น ขาพาเจาเปนผูมีอันตรายอันขจัดเสีย
ไดดวยดีแลว อรรถกถาอันใดที่พระอรหันตผูเชี่ยวชาญ ๕๐๐ องค
สังคายนา (รอยกรอง) ไวแตเบื้องแรก และที่พระสังคีติกาจารยทั้งหลาย
สังคายนา (รอยกรอง) เพิ่มเติมในภายหลังก็ดี เพือประกาศ (อธิบาย)
่
เนื้อความแหงพระสูตร มัชฌิมนิกาย ในคัมภีรนี้ อันกําหนดหมายดวย

17. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 17
พระสูตรขนาดกลาง (ไมยาวไมสั้น) ที่พระพุทธองคพระสาวก
กลาวสังวรรณนาไว ย่ํายีเสียไดซึ่งลัทธิอื่น ครั้นแลวพระมหินทมหาเถระ
ผูเชี่ยวชาญไดนํามาสูเกาะสีหล ฐาปนา (จารึก) ไวในภาษาสีหล
เพื่อประโยชนแกชาวเกาะ ขาพเจาจักนําภาษาสีหลออกแลวยกขึ้นสูภาษา
อันเปนที่รื่นรมยใจ สมควรที่จะเปนแบบแผนได ปราศจากโทษ (คือ
ภาษามคธ) อีกทอดหนึ่ง ประกาศ (อธิบาย) เนื้อความมิใหขัดมติ
ของพระเถระคณะมหาวิหารผูเปนประทีปแหงเถรวงศ มีการวินิจฉัยละเอียด
ดี โดยเวนความที่ซ้ํา ๆ กันเสียบาง เพื่อความพอใจแหงสาธุชน และ
เพื่อความตั้งอยูนานแหงพระธรรม.
สวนขอธรรม คือ สีลกถา ธุตธรรม (เรื่องธุดงค) กรรมฐาน
ทุกอยาง ฌานสมาบัติอยางพิสดาร พรอมทั้งจริยาวิธาน (แจงจริต
ของบุคคล) อภิญญาทั้งปวง การวินิจฉัย ปญญาทั้งสิ้น ขันธ ธาตุ
อายตนะ อินทรีย อริยสัจ ๔ การแสดง ปจจยาการ (คือ ปฏิจจ-
สมุปบาท) มีนัยบริสุทธิละเอียดดี พอเปนแบบที่เชื่อได และวิปสสนา-
์
ภาวนา ทั้งปวง (นี้) ขาพเจาไดกลาวไวแลวในวิสุทธิมรรคอยาง
หมดจดดี เหตุใด เหตุนั้น ขาพเจาจักไมวิจารณขอธรรมทั้งปวงนั้นยิ่งขึ้น
ไปละ.
วิสุทธิมรรคนั้น ขาพเจารจนาทําดวยคิดวา วิสุทธิมรรคจักตั้งอยู
ในทามกลางแหงนิกายทั้ง ๔ แลวประกาศเนื้อความตามที่ทานภาษิตไวใน
นิกายทั้ง ๔ นั้นได ดังนี้ เหตุนั้น ทานทั้งหลายจงถือเอาแมวิสุทธิมรรค
นั้นพรอมทั้งอรรถกถานี้ ทราบเนื้อความแหงมัชฌิมสังคีติ (คือ มัชฌิม-
นิกายทั้ง ๓ ปณณาสก) เถิด.

18. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 18
ศีลกถา ธุดงคธรรม กัมมัฏฐาน ความพิสดารของฌานและ
สมาบัติ ซึ่งประกอบดวยวิธีการคลอยตามจริต ๖ อภิญญาทั้งปวง คํา
วินิจฉัยที่ประมวลไวดวยปญญา ขันธ ธาตุ อายตนะ อินทรีย อริยสัจ ๔
ปจจัยการเทศนาที่ไมนอกแนวพระบาลี มีนัยทีชอวา มัชฌิมสังคีติ ใน
่ ื่
คําวา มชฺฌมสงฺคีติยา นั้น วาโดยปณณาสก ไดแกการรวบรวม
ิ
ปณณาสก ๓ หมวด คือมูลปณณาสก มัชฌิมปณณาสก และอุปริ-
ปณณาสก. วาโดยวรรค ไดแกการรวบรวมวรรคได ๑๕ วรรค เพราะ
แบงแตละปณณสกออกเปน ๕ วาโดยสูตร มี ๑๕๒ สูตร วาโดยบทมี
๘๐,๕๒๓ บท เพราะเหตุนั้น พระโบราณาจารยจึงกลาวไววา ทาน
กลาวกําหนดบทไว ๘๐,๕๒๓ บทอยางนี้.
แตวาโดยอักษรมี ๗๔๐,๐๕๓ อักษร. วาโดยภาณวาร มี ๘๐
ภาณวาร และกึ่งภาณวารมี ๒๓ บท. วาโดยอนุสนธิโดยยอมี ๓ อนุสนธิ
คือ ปุจฉานุสนธิ อัชฌาสยานุสนธิ และ ยถานุสนธิ แตเมื่อวาโดย
พิสดารในเรื่องนี้มี ๓,๙๐๐ อนุสนธิ. เพราะเหตุนั้น ทานโบราณาจารย
ทั้งหลายจึงกลาวไววา ทานประกาศนัยอนุสนธิแหงมัชฌิมปณณาสก
เหลานั้นไว ๓,๙๐๐ อนุสนธิ.
ในปณณาสกเหลานั้น มูลปณณาสก เปนปณณาสกตน. ในวรรค
ทั้งหลาย มูลปริยายวรรค เปนวรรคตน และในสูตรทั้งหลาย มูล-
ปริยายสูตร เปนสูตรตน.
อธิบายนิทานพจน
(๑) คํานิทานวา เอวมฺเม สุต ที่ทานพระอานนทกลาวไวใน

19. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 19
กาลปฐมมหาสังคีติ เปนเบื้องตนของมูลปริยายสูตรแมนั้น. ก็ปฐมมหา-
สังคีตินี้ ทานกลาวไวพิสดารแลวในเบื้องตนแหงอรรถกถาทีฆนิกาย ชื่อ
สุมังคลวิลาสินี. เพราะฉะนั้น ปฐมมหาสังคีตินั้น บัณฑิตพึงทราบ
โดยนัยที่กลาวใหพิสดารแลวในอรรถกถาทีฆนิกายนั้นนั่นแล.
อธิบาย เอวมฺเม สุต
ก็คําวา เอวมฺเม สุต เปนตนนี้ เปนคําเริ่มตน. บรรดาบท
เหลานั้น บทวา เอว เปนนิบาต. บทวา เม เปนตน เปนบทนาม.
ในคําวา อุกฺกฏาย วิหรติ นี้ บัณฑิตพึงทราบการแยกบท โดยนัยนี้
กอนวา บทวา วิ เปนบทอุปสรรค. บทวา หรติ เปนบทอาขยาต. แต
โดยใจความ เอว ศัพท มีใจความแยกออกไดหลายอยางเปนตนวา
อุปมา อุปเทส สัมปหังสนะ ครหณะ วจนสัมปฏิคคหะ นิทัสสนะ
อวธารณะ.
จริงอยางนั้น เอว ศัพท นี้ มาในอรรถวา อุปมา ในประโยค
เปนตนอยางนี้วา กุศลเปนอันมาก อันสัตวที่เกิดแลว พึงกระทําฉันนั้น
ดังนี้.
มาในอรรถวา อุปเทส ในประโยคเปนตนวา อันทานพึงกาวไป
อยางนี้ พึงถอยกลับอยางนี้ ดังนี้.
มาในอรรถวา สัมปหังสนะ ในประโยคเปนตนวา พระผูมี
พระภาคเจาตรัสคํานี้ไวอยางนี้, พระสุคตเจาตรัสคํานี้ไวอยางนี้.
มาในอรรถวา ครหณะ ในประโยคเปนตนวา ก็คนถอยนี้กลาว
สรรเสริญคุณพระสมณะศีรษะโลนนั้น อยางนี้ ๆ ในทุก ๆ ที่ ดังนี้.

20. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 20
มาใน วจนสัมปฏิคคหะ ในประโยคเปนตนวา ภิกษุเหลานั้นแล
ทูลรับพระผูมีพระภาคเจาวาอยางนั้น พระเจาขา ดังนี้.

มาในอรรถวา อาการ ในประโยคเปนตนวา ทานผูเจริญ
ขาพเจาทราบชัดพระธรรมที่พระผูมพระภาคเจาทรงแสดงแลวดวยอาการ
ี
อยางนี้.
มาในอรรถวา นิทัสสนะ ในประโยคเปนตนวา ดูกอนมาณพ
ทานจงมา จงเขาไปหาทานอานนท ผูสมณะถึงที่อยู ครั้นเขาไปหาแลว
จงถามความไมเจ็บไข ความมีโรคนอย ความคลองตัว กําลัง และการ
อยูผาสุกกะทานพระอานนทผูสมณะ ตามคําของเรา และจงกลาวอยาง
นี้วา สุภมาณพ โตเทยยบุตร ยอมถามถึงความไมเจ็บไข ฯลฯ การ
อยูผาสุกกะทานพระอานนทผูเจริญ ดังนี้. นัยวา เปนการดีที่ทาน
พระอานนทผูเจริญอาศัยความอนุเคราะหเขาไปหาสุภมาณพ โตเทยยบุตร
ถึงที่อยู ดังนี้.
มาในอรรถวา อวธารณะ ในประโยคเปนตนวา ดูกอนกาลามะ
ทั้งหลาย พวกเธอจะสําคัญความขอนั้นเปนไฉน ? ธรรมเหลานี้เปนกุศลหรือ
อกุศล ? เปนอกุศล พระเจาขา. มีโทษหรือไมมีโทษ ? มีโทษ พระเจาขา.
บัณฑิตติเตียนหรือสรรเสริญ ? ติเตียน พระเจาขา. ธรรมทั้งหลายที่ตน
สมาทานใหบริบูรณ ยอมเปนไปเพื่อสิ่งไมใชประโยชน และเปนทุกข
ยอมมีแกขาพระองคทั้งหลายในขอนี้อยางนี้.
เอว ศัพทนี้นั้น ในที่นี้ บัณฑิตพึงทราบวา (ใช) ในอรรถวา

21. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 21
อาการะ นิทัสสนะ อวธารณะ ใน ๓ อยางนั้น พระอานนทแสดงความ
นี้ดวย เอว ศัพท ซึ่งมีอาการะเปนอรรถวา ใคร ๆ สามารถจะทราบ
พระดํารัสของพระผูมีพระภาคเจาพระองคนั้น ซึ่งละเอียดออนดวยนัย
ตาง ๆ เกิดขึ้นดวยอัธยาศัยอันกวางขวางสมบูรณดวยอรรถและพยัญชนะมี
ปฏิหาริยหลากหลาย ลึกซึ้งโดยธรรม โดยอรรถ โดยเทศนา แล
โดยปฏิเวธ มาสูโสตประสาทของสัตวทั้งปวง โดยสมควรแกภาษาของ
ตน ๆ โดยประการทั้งปวง และทั้งใหเกิดความอยากฟงโดยเต็มกําลัง
ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางนี้ คือ แมขาพเจาไดฟงมาแลวดวยอาการ
อยางหนึ่ง. พระอานนทเถระเมื่อจะออกตัวดวยอรรถวา ชี้แจงวา ขาพเจา
ไมใชสยัมภู สูตรนี้ขาพเจาไมไดทําใหแจง จึงแสดงสูตรทั้งสิ้นที่จะตอง
กลาวในบัดนี้วา ขาพเจาไดฟงอยางนี้ คือวา แมขาพเจาไดฟงมาแลว
อยางนี้. พระอานนทเถระเมื่อจะแสดงกําลัง คือความทรงจําของตนที่
สมควรแกภาวะที่พระผูมีพระภาคเจาทรงสรรเสริญอยางนี้วา ภิกษุ
ทั้งหลาย บรรดาภิกษุสาวกของเราที่ทรงพหูสูต คืออานนท บรรดา
อุปฏฐาก ทีมีคติ มีสติ มีธิติ คืออานนท และทีพระธรรมเสนาบดีสรรเสริญ
่ ่
อยางนี้วา ทานอานนท ฉลาดในอรรถ ในธรรม ในพยัญชนะ ในภาษา
และในอักษร เบื้องตนและเบื้องปลาย ยังสัตวทั้งหลายเกิดความอยากฟง
ดวยอรรถวา อวธารณะ วาขาพเจาไดฟงมาเทานี้ และสูตรนั้นแล ไม
ยิ่งไมหยอน โดยอรรถหรือพยัญชนะ พึงเห็นวาอยางนี้เทานั้น ไมพึงเห็น
เปนอยางอื่น ดังนี้.
เม ศัพท ปรากฏในอรรถ ๓ อยาง. จริงอยางนั้น เม ศัพท
นั้นมีความหมายวา มยา (อันเรา) ในประโยคเปนตนวา โภชนะที่

22. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 22
ไดมาดวยการขับกลอม เราไมควรบริโภค.
มีความหมายวา มยฺห (แกเรา) ในประโยคเปนตนวา ขาแต
พระองคผูเจริญ ขอประทานวโรกาส ขอพระผูมพระเจาทรงแสดงธรรม
 ี
แกขาพระองคแตโดยยอเถิด.
มีความหมายวา มม ( ของเรา ) ในประโยคเปนตนวา ภิกษุ
ทั้งหลาย ขอใหพวกเธอจงเปนธรรมทายาทของเราเถิด ดังนี้.
แตในที่นี้ เม ศัพท ใชในอรรถ ๒ อยางวา อันขาพเจาไดฟง
มา และวา สุตะ ของเรา ดังนี้.
สุตะ ศัพท ในคําวา สุต นี้ มีอุปสรรค และไมมีอุปสรรค
มีเนื้อความหลายอยางเปนตนวา คมน (การไป) วิสฺสุต (ปรากฏ)
กิลินฺน (เปยก) อุปจิต (สั่งสม) อนุโยค (ประกอบเนือง ๆ)
โสตวิฺเยฺย (รูทางหู) โสตทวารานุสารวิญญาณ (รูตามกระแส
ทางหู).
จริงอยางนั้น สุตะ ศัพทนั้น มีความหมายวา ไป ในประโยค
เปนตนวา ไปแลวโดยเสนา.
มีความหมายวา มีธรรมอันตนสดับตรับฟงแลวอยางแจมแจง ใน
ประโยคเปนตนวา. ผูสดับธรรมแลวเห็น ( ธรรม) อยู.
มีความหมายวา เปยกชุม ของบุคคลผูเปยกชุม ในประโยคเปนตน
วา เปยกชุมของบุคคลผูเปยกชุม.
มีความหมายวา สะสม ในประโยคเปนตนวา บุญมิใชนอย อัน
ทานทั้งหลายสะสมแลว.
มีความหมายวา ประกอบเนือง ๆ ในฌานเนือง ๆ ในประโยค

23. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 23
เปนตนวา. นักปราชญเหลาใด ผูขวนขวายในฌาน.
มีความหมายวา เสียงที่จะพึงทราบทางโสตประสาท ในประโยค
เปนตนวา เห็นแลว ฟงแลว ทราบแลว.
มีความหมายวา ทรงความรูคลอยตามโสตทวาร ในประโยค
เปนตนวา ทรงไวซึ่งสุตะ และสะสมสุตะ. แตในที่นี้ สุตะศัพทนั้น
มุงเอาความหมายวา ทรงจํา หรือ ความทรงจํา ตามแนวแหงโสตทวาร
จริงอยู เมื่อ เม ศัพท มีเนื้อความเทากับ มยา ยอมประกอบความ
ไดวา ขาพเจาไดสดับมา คือ ทรงจํา ตามแนวแหงโสตทวาร อยางนี้
มีเนื้อความเทากับ มม ยอมประกอบความไดวา การสดับของขาพเจา
คือ ความทรงจําตามแนวแหงโสตทวารของขาพเจาอยางนี้.
ในบททั้ง ๓ เหลานั้น ดังกลาวมานี้ คําวา เอว เปนการแสดง
กิจแหงวิญญาณ มีโสตวิญญาณเปนตน. คําวา เม เปนการแสดงบุคคล
ผูมีความพรอมเพรียงดวยวิญญาณดังกลาวแลว, คําวา สุต เปนการ
แสดงการถือเอาที่ไมผิด ไมหยอน ไมยิ่ง เพราะหามการไมฟง. อนึ่ง
คําวา เอว เปนการประกาศความเปนไปในอารมณ แหงวิงญาณวิถีที่
เปนไปตามแนวแหงโสตทวารนั้น โดยประการตาง ๆ คําวา เม เปน
การประกาศตน. คําวา สุต เปนการประกาศธรรมะ. จริงอยู ในคํา
วา เอวมฺเม สุต นี้ มีความยอดังตอไปนี้วา ขาพเจา ไมทํากิจอื่น
แหงวิญญาณวิถีที่เปนไปแลวในอารมณโดยประการตาง ๆ แตขาพเจาทํา
กิจนี้, ธรรมนี้ขาพเจาฟงแลว.
อนึ่ง คําวา เอว เปนการประกาศคําที่จะพึงแถลงไข. คําวา เม
เปนการประกาศบุคคล. คําวา สุต เปนการประกาศกิจแหงบุคคล. มี

24. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 24
คําอธิบายไวดังนี้วา พระสูตรที่ขาพเจาจักแสดง ขาพเจาไดฟงมาแลว
อยางนี้. อนึง คําวา เอว เปนการไขอาการตาง ๆ ของจิตสันดานที่มี
่
การถือเอาอรรถและพยัญชนะตางๆ โดยการเปนไปโดยประการตาง ๆ กัน.
จริงอยู ศัพทวา เอว นี้ เปนการบัญญัตอาการ, ศัพทวา เม
ิ
เปนการแสดงกัตตา ( ผูทํา). ศัพทวา สุต เปนการแสดงวิสัย. ดวย
การอธิบายเพียงเทานี้ ยอมเปนอันทําการสันนิษฐานไดวา ดวยจิต-
สันดานที่เปนไปโดยประการตาง ๆ กัน พระเถระผูประกอบดวยจิต-
สันดานนั้นจึงเปนกัตตา และรับอารมณได.
อีกอยางหนึ่ง ศัพทวา เอว เปนการแสดงกิจแหงบุคคล. ศัพท
วา สุต เปนการแสดงกิจแหงวิญญาณ. ศัพทวา เม เปนการแสดงถึง
บุคคลที่ประกอบดวยกิจทั้ง ๒. ก็ในคําวา เอวมฺเม สุต นี้ มีความ
ยอวา ขาพเจาไดฟงมาโดยโวหารแหงสวนกิจที่ไดดวยอํานาจแหงวิญญาณ
โดยบุคคลที่พรอมเพรียงดวยสวนกิจและวิญญาณกิจ.
บรรดาบทเหลานั้น บทวา เอว เปนอวิชชมานบัญญัติ โดย
อรรถวา แจมแจง และบทวา เม เปนอวิชชมานบัญญัติ โดยปรมัตถ
ก็ในขอนี้ยังมีขอพิเศษอยูอีก คือ ขอที่พระเถระพึงไดการแถลงไขวา
เอว หรือ เม มีอยูโดยปรมัตถ. บทวา สุต เปนวัชชมานบัญญัติ.
อธิบาย ในบทวา สุต นี้ อารมณทไดทางโสตนี้ มีอยูโดยปรมัตถ
ี่
แล. อนึ่ง บทวา เอว และ เม จัดเปน อุปาทาบัญญัติ เพราะ
พระเถระกลาวหมายเอาธรรมที่มากระทบโสต และขันธที่นับเนื่องใน
สันดานของตนนั้น. บทวา สุต เปนอุปนิธาบัญญัติ เพราะพระเถระ
กลาวพาดพิงสิ่งที่เห็นแลวเปนตน.

25. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 25
อนึ่ง ในขอนี้ พระเถระแสดงความไมโงเขลา ดวยคําวา เอว
อธิบายวา ผูโงเขลายอมไมสามารถแทงตลอดโดยประการตาง ๆ ได.
ดวยคําวา สุต พระเถระแสดงความไมหลงลืมพระพุทธพจนที่ไดฟง
มาแลว อธิบายวา สุตะ ที่ผูใดหลงลืมแลว ผูนั้นยอมนึกไมออกวาเรา
ไดฟงมาแลวโดยกาลอื่น. ความสําเร็จแหงปญญาของพระเถระนั้น ยอมมี
ได เพราะความไมโงเขลา สวนความสําเร็จแหงสติ ยอมมีไดเพราะ
ความไมหลงลืม. บรรดา ๒ อยางนั้น ความสามารถในการทรงจํา
พยัญชนะ มีไดดวยสติ มีปญญาเปนตัวนํา ความสามารถในการเขาใจ
อรรถ มีไดดวยปญญามีสติเปนตัวนํา ความสําเร็จเปนขุนคลังแหง

ธรรม โดยสามารถในการเก็บรักษาคลัง ธรรมที่ถงพรอมดวยอรรถ
ึ
และพยัญชนะมีไดเพราะประกอบดวยความสามารถทั้ง ๒ อยางนั้น.
อีกนัยหนึ่ง ดวยคําวา เอว ทานพระเถระแสดงการทําไวในใจ
โดยแยบคาย เพราะบุคคลผูทําไวในใจโดยไมแยบคาย จะไมมีการแทง
ตลอดประการตาง ๆ. ดวยคําวา สุต ทานแสดงความไมฟุงซาน เพราะ
บุคคลผูมีจิตฟุงซานจะไมเปนอันฟง. จริงอยางนั้น บุคคลที่มจิตฟุงซาน
ี
แมถูกบอกดวยคุณสมบัติทุกอยาง ก็ยังกลาววา ขาพเจาฟงไมถนัด ขอ
ทานพูดอีกที. ก็ในขอนี้ เพราะการฟงโดยการทําไวในใจโดยแยบคาย
บุคคลยอมยังการตั้งตนไวโดยชอบ และความเปนผูมีบุญทําไวในปางกอน
ใหสําเร็จได เพราะบุคคลผูมิไดตั้งตนไวโดยชอบ และไมไดทําบุญไวใน
ปางกอน ไมมีการทําไวในใจโดยแยบคายนั้น เพราะความไมฟุงซาน
บุคคลจึงยังการฟงพระสัทธรรม และการเขาไปคบสัตบุรุษใหสําเร็จ.
จริงอยู บุคคลผูมีจิตฟุงซาน ไมอาจที่จะฟง (ธรรมได) และการฟง

26. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 26
(ธรรม) ยอมไมเกิดมีแกบุคคลผูไมเขาไปพบสัตบุรุษ.
อีกนัยหนึ่ง เพราะเหตุที่ทานกลาวไววา บทวา เอว เปนบทแสดง
อาการตาง ๆ ของจิตสันดานที่มีการรับเอาอรรถและพยัญชนะ โดยเปน
ไปโดยประการตางๆ กัน. และอาการที่ดีอยางนี้นั้น ยอมไมมีแกบุคคลผูไม
ตั้งตนไวชอบ หรือมิไดทําบุญไวในปางกอน. ฉะนั้น ทานแสดงความถึง
พรอมแหงจักรทั้ง ๒ ขางทายของตน ดวยอาการอันเจริญนี้ ดวยบทวา
เอว ทานแสดงความถึงพรอมแหงจักรทั้ง ๒ ขางตนของตน ดวยบทวา
สุต. จริงอยู การฟง (ธรรม) ยอมไมเกิดมีแกผูอยูในประเทศที่ไม
สมควร หรือผูเวนจากการคบหากับสัตบุรุษ. ความบริสุทธิ์แหงอาสวกิเลส
ยอมสําเร็จแกบุคคลนั้น เพราะความสําเร็จแหงจักรทั้ง ๒ ขางทาย ความ
บริสุทธิ์แหงปโยคสมบัติ ยอมมีเพราะความสําเร็จแหงจักรทั้ง ๒ ขางตน
ดวยประการฉะนี้.
อนึ่ง ความสําเร็จแหงความฉลาดในอธิคม (ปฏิเวธ) ยอมมีแก
บุคคลนั้น เพราะความบริสุทธิ์แหงอาสวกิเลส ความสําเร็จแหงความฉลาด
ในอาคม (ปริยัติ) ยอมมีเพราะความบริสุทธิ์แหงปโยคสมบัติ (ความ
เพียร) พระเถระเมื่อจะเรียงนิทานพจนไวในฐานะที่เหมาะสม คําของ
ทานผูถึงพรอมดวยอาคมและอธิคม ผูมีอาสวกิเลสบริสุทธิ์ดวยปโยคสมบัติ
ยอมควร เปนพระดํารัสของพระผูมีพระภาคเจา ดุจแสงเงินแสงทอง
ขึ้นนําพระอาทิตยที่กาลังอุทัยอยู และดุจการทําไวในใจโดยแยบคาย เปน
ตัวนํา (การทํา) กุศลกรรม จึงกลาวคําเปนตนวา เอวมฺเม สุต ดังนี้.
อีกนัยหนึ่ง ดวยคํานี้วา เอว ทานพระเถระแสดงสภาวะคือ
ความถึงพรอมแหงอัตถปฏิสัมภิทาและปฏิภาณปฏิสัมภิทาของตน ดวยคํา

27. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 27
ที่แสดงถึงปฏิเวธมีประการตาง ๆ ดวยคําวา สุต นี้ ทานแสดงสภาวะ
คือความถึงพรอมแหงธัมมปฏิสัมภิทาและนิรุตติปฏิสัมภิทา ดวยคําที่
แสดงถึงความแทงตลอดประเภทแหงธรรมที่จะตองฟง อนึง พระเถระ ่
เมื่อจะกลาวคําที่แสดงการทําไวในใจโดยแยบคายนี้ วา เอว ดังนี้ จึง
แสดงวา ธรรมเหลานี้ อันขาพเจาตามเพงดวยใจ แทงตลอดดวยดี
ดวยทิฏฐิแลว เมื่อจะกลาวคําที่แสดงการตามประกอบการฟงนี้วา สุต ดังนี้
จึงแสดงวา ธรรมเปนอันมาก อันขาพเจาฟงมาแลว ทรงจําไวแลว
ทองบนแลว ดังนี้.
พระเถระเมื่อจะแสดงความบริบูรณแหงอรรถและพยัญชนะดวยคํา
ทั้ง ๒ นั้น จึงยังความเอื้อเฟอใหเกิดขึ้นในการฟง. จริงอยูบุคคล
เมื่อไมฟงธรรมที่บริบูรณดวยอรรถและพยัญชนะโดยเอื้อเฟอ ยอมหางจาก
ประโยชนเกือกูลอันยิ่งใหญ เพราะฉะนั้น ควรทําความเอื้อเฟอใหเกิดแลว
้
ฟงธรรมโดยเคารพเถิด.
ก็ดวยคําทั้งหมดนี้วา เอวมฺเม สุต (เปนอันวา) พระอานนท
เมื่อไมวางธรรมที่พระตถาคตทรงประกาศแลวไวหางตน ชือวาลวงเลย ่
ภูมิแหงอสัตบุรุษ ปฏิญญาความเปนสาวก ชื่อวา กาวลงสูภูมิแหง
สัตบุรุษ. อนึ่ง ดวยคําทั้งหมดนี้วา เอวมฺเม สุต เปนตน เปนอันวา
พระเถระยอมยังจิตใหออกจากอสัทธรรม ใหดํารงอยูในสัทธรรม.
พระเถระเมื่อแสดงวา พระดํารัสของพระผูมีพระภาคเจาพระองคนั้น
นั่นเทียวนั้น ขาพเจาฟงมาตลอดแลวทีเดียว ชือวายอมออกตัว อาง
่
พระศาสดา แนบแนนอยูในพระดํารัสของพระชินเจา ประดิษฐานเนติ-
ธรรมไว.