SlideShare a Scribd company logo
1 of 7
Download to read offline
;ksxjkt frokjh

firk dk uke Jh dUgss;k yky frokjh

irk xzke iks ojgqyk jhok

fo"k; 'kklu dks xyr tkudkjh nsdj ljdkjh jkf'k vkgfjr dj canjckaV djusa dh tkap djk;s tkusa ds lEcU/k esa

eq[; ea=h th

Ek&iz 'kk'ku

fcLk;& jhok lruk] lh/kh 'kgMksy ftys esa egkRek xka/kh jkstxkj xkjaUVh ;kstuk esa C;kid iSekus ij /kak/kyh] tkc dkMksa ,oa Jfedksa
ukeksa esa gsjk&Qsjh] in dk nq#i;ksx] QthZ eLVj jksy ,oa LVkd iath la/kkfjr djusa rFkk 'kklu dks xyr tkudkjh nsdj ljdkjh
jkf'k vkgfjr dj canjckaV djusa dh tkap djk;s tkusa ds lEcU/k esa A A

EkkU;Okj

Ek-Ikz- ds jhOkk] LkRkUkk vkSj Lkh/kh 'kgMksy fTkYks dh dqN XkzkEk IkaPkk;Rkks vkSj fUkEkkZ.k ,TksULkh ds LkECkU/k Eks Eksjs n~Okkjk dk;s Xk, dk;ksZ dk
Lk?kUk Tkk;Tkk fYk;k Xk;kA EkS LOk;a XkkaOk XkkOk aXk;k A YkksXkksa Lks CkkRk PkhRk fd;k vkSj dsUn Lkjdkj n~Okkjk PkYkkbZ Tkk jgh vfRk EkgROk Ikw.kZ
EkgkREkk Xkka/kh jksTkXkkj XkkjaVh Lks YkksXkks dks fEkYkUks OkkYks YkkHk ds LkECkU/k Eks CkkRk PkhRk dh XkbZA XkkaOk XkkaOk TkkUks ds Ckkn Tkks XkCkfM;ka Eksjs
LkkEkUks vk;h ] mUk XkMCkfM;ksa dh PkPkkZ LFkkUkh; vf/kdkfj;ksa Lks fd;k Ckkn Eks XkMCkfM;ksa dh f'kdk;Rk Hkh dhA LFkkUkh; LRkj Ikj
f'kdk;Rkksa dk fUkjkdj.k Uk gksUks Ikj Ckkn Eks f'kdk;Rk fTkYkk LRkj Ikj Hkh dh XkbZ fQj Hkh dksbZ dk;ZOkkgh Uk gksUks Ikj Eksjs n~Okkjk jkT;
Lkjdkj Ok vU; TkkaPk ,TksfLk;ksa Lks Hkh f'kdk;Rk dh XkbZA YkXkkRkkj ,d Ok"kZ Lks f'kdk;Rk dj jgk gwaA IkjURkq ,d Rkks vf/kdkjh TkkaPk djUks
TkkRks Ukgh ;fn TkkaPk djUks ?k, Hkh Rkks nksf"k;ks ds CkPkkOk dk IkzfRkOksnUk CkUkk dj TkkaPk dks jQk nQk djUks dk jkLRkk vIkUkkRks gSA dksbZ Hkh
fOkUnq Ckkj TkkaPk IkzfØ;k Ukgh vIkUkkbZ XkbZA Ikwjh Rkjg TkkaPk dks nCkkUks dk Ikz;kLk fd;k Xk;k gSA Eksjh f'kdk;Rk Ikj dYksDVj jhOkk dh
LkRkdZRkk 'kk[kk ds Ekk/;Ek Lks fEkYkh f'kdk;Rk Ikj LkhbZvksa fTkYkk IkaPkk;Rk ds n~Okkjk RkhUk LknL;h; TkkaPk nYk dk Hkh XkBUk fd;k Xk;k A
dYksDVj Uks 15 fnOkLk ds vUnj IkzfRkOksnUk nsUks gsRkq fUknZsf'kRk fd;k Fkk IkjURkq ;g TkkaPk nYk OkLkwYkh dj jgk gS fdLkh Hkh nks"kh ,TksULkh ds
f[kYkkQ dk;ZOkkgh Ukgh dh Xk;hA OkRkZEkkUk Ykksdk;qDRk Ekgksn; HkksIkkYk dks jhOkk IkzOkkLk ds nkSjkUk LkkSIkh Xk;h f'kdk;Rk Ikj TkkaPk ds UkkEk Ikj
Ikwjs fTkYks Eks gMdEIk EkPkk gqvkA IkjURkq Ykksdk;qDRk Ekgksn; n~Okkjk TkkaPk IkzfRkOksnUk mUgh YkksXkksa Lks EkXkk;k gS Tkks vHkh Rkd nksf"k;ksa ds Ik{k
Eks TkkaPk nCkkRks vk, gSA LkCkLks nq[kn IkgYkq Rkks ;g gS fd f'kdk;Rkks dks nCkkUks dh XkjTk Lks ,TksULkh Uks CksOkLkkbV Eks MkYks Xk, EkLVj jksYk
dks gh CknYk dj nwLkjk EkLVj jksYk gh IkzLRkqRk dj jgs gS Tkks vkSj Hkh XkEHkhj vIkjk/k dh Ikfjf/k Eks vkRkk gSA jhOkk fTkYks LkfgRk LkRkUkk Ok
Lkh/kh Eks Hkh f'kdk;Rkksa dk fUkjkdj.k djUks Eks CksLkLkkbV Eks MkYks Xk, EkLVj jksYk dks njfdUkkj dj fn;k Xk;k vkSj EkUkXk<Rk EkLVjjksYk
RkSVkj dj 'kkLkUk IkzLkkLkUk dks TkkUkdkjh HksTkh Tkk jgh gSA f'kdk;Rkksa dks LkqUkUks dks RkS;kj dksbZ Ukgh gS Ikwjk dk Ikwjk IkzLkkLkfUkd vEkYkk
bLk ?kIkYks Eks fYkRk gSAÑIk;k UkjsXkk dh CksOkLkkbV Eks MkYks Xk, EkLVjjksYk dk fEkYkkUk djkdj RkFkk LkkEkXkzh [kjhnh ds fOkYk OkkmPkj vkfn&2
dk fEkYkkUk djkdj] vkOkd TkkOkd dk Lka/kkj.k djkdj TkkaPk djkUks dk d"V djs vkSj fUkEkkZ.k dk;ksZ dk EkkSds dk LkR;kIkUk vkSj fUkEkkZ.k
dk;Z Eks vU; Eknks Lks Hkh [kPkZ dh XkbZ jkf'k dk fOkOkj.k EkXkkdj LkECkfU/kRk ,TksYLkh ds f[kYkkQ dk;ZOkkgh djUks ;k bZUkkEk nsUks dk d"V
djsA vkIkdk /;kUk vkÑ"V djkUkk PkkgRkk gwa fd Eksjs n~Okkjk TkUkfgRk RkjdhCkUk 25 Ok"kksZ Lks XkjhCkksa ds ÅIkj gks jgs 'kks"k.k] 'kkLkdh;
;ksTkUkks Eks Hkz"VkPkkj ds Ekqn~ns Ikj f'kdk;Rkksa] LkEkkPkkj Ik"kksa] U;k;kYk; Eks ;kfPkdk~ksa ds Ekk/;Ek Lks fCkjks/k fd;k Xk;kA fTkLkEks LkSdMksa YkksXk
TksYk dh gOkk [kk Pkqds gS dbZ YkksXk EkkfQ;k vkSj ?kIkYks OkkTk TksYk dh YkkbUk Eks YkXks gq, gS Tkks vCk Eks Eksjh TkkUk EkkYk ds Hkh I;kLks gks
Xk, gSA Eksjs n~Okkjk ;Lk Ikh jhOkk dks vkOksnUk nsdj Lkqj{kk dh Xkksgkj YkXkkbZ XkbZ] IkjURkq ?kIkYks OkkTkksa ds dgUks Ikj ;LkIkh mEks'k Tkks Xkk Uks
Eksjs vkOksnUk Ok fUkOksnUk dks XkECkhjRkk Lks Ukgh fYk;k ,sLkk YkXkRkk gS fd Lkjdkj ds YkksXk Eks gR;k djkUkk PkkgRks Rkkfd Lkjdkj ds f[kYkkQ
Hkz"VkPkkj mTkkXkj Uk gks Lkds Eksjs fgLkkCk Lks ujsXkk Eks fTkLk dnj /kk/kYkh gqbZ mLkLks ,sLkk YkXkRkk gS fd Ikwjs Ikzns'k Eks ?kksVkYkk gqvk gSA jhok
(fTkYks Eks UkjsXkk dh jkf'k dk C;kIkd IkSEkkUks Ikj TkYk LkaLkk/kUk fOkHkkXk] OkUk fOkHkkXk ,Oka fTkYks dh PkqfUknk XkzkEk IkaPkk;Rk Uks CkMs Ikj Hk"VkPkkj
fd;k gS] fTkLk LkECkU/k dh f'kdk;Rk IkzkFkhZ nOkkjk Ckkj & Ckkj dh TkkRkh jgh gS IkjURkq f'kdk;Rk dh TkkaTk ?kwEk fQj dj mUgh YkksXkksa ds
gkFk IkgqPk TkkRkh gS gS Tkks bLk gsjk & Qsjh ds XkqUkgXkkj gS ] Tkks ,d Rkks f'kdk;Rk dks gh nCkk nsRks gSA ;fn TkkaPk djUks Xk, Hkh Rkks vkXks
IkhNs djds f'kdk;Rk dk TkCkkCk nsRks gSaA f'kdk;Rk Ikj dk;ZOkkgh gksUks ds CkTkk; CkPkkOk ds jkLRks fUkdkYks Tkk jgs gSA ,sLkh fLFkfRk Eks ?kIkYks
Eks fYkIRk ,TksfLk;ksa ds f[kYkkQ dk;ZOkkgh Ukgh gks Ikk jgh gSA TkCkfd IkzkFkhZ nOkkjk EkkSds Ikj Tkkdj Tkks TkkUkdkjh gkfLkYk dh XkbZ gS mLkEks
EkLVj jksYk fTkUk TkkCk dkMZ /kkfj;ksa ds Hkjs Xk, gS mLkEks 90 Qhlnh TkkCk dkMZ dks IkRkk Rkd Ukgh gS fd mUgksUks dkEk fd;k gSA EkLVj
jksYk Eks Ek`Rk C;fDRk;ksa ds UkkEk Hkh LkkfEkYk gSA ,sLks 10 QhLknh YkksXk Hkh LkkfEkYk gSa Tkks ;k Rkks Lkjdkjh UkkSdjh djRks gSa ;k dgh Ckkgj jg
dj vIkUkk TkhOkUk ;kIkUk djRks gSa fTkUgksUks ,d Hkh fnUk UkjsXkk Eks dkEk Ukgh fd¸kk gSA 5 Qhlnh yksxks dh ekSr gks pqdh gSA IkjURkq mUkds
UkkEk IkSLkk fUkdkYk dj mDRk ,TksfLk¸;ksa Uks fUkdkYk dj [kk fYk;k gS A ÑIkk djds jhOkk fTkYks ds Lkkjs EkLVj jksYk vkSj fUkEkkZ.k dk;ksZ dk
HkkSfRkd LkR;kIkUk djk;k Tkk; RkFkk Tkks LkkEkXkzh [kjhnh ds fOkYk CkkmPkj YkXkk, Xk, ] mUkdh Ikqf"V djk;h Tkk;A fOkYk CkkmPkj Ikwjh Rkjg
QTkhZ Ok EkUkXk<aRk gS] 'kk'kUk ds fUknsZ'k Ok UkjsXkk ds fUk/kkZfjRk IkzfØ;k dk IkkYkUk Ukgh gqvk gSA ,d Rkks TkkCk dkMZ Eks dEkZPkkfj;ksa ds UkkEk gS
Tkks Lkjdkjh fCkHkkXkksa Eks UkkSdjh djRks gS] fTkUgs jksTkXkkj RkYkkLkUks dk Ikz'Uk gh Ukgh mBRkkA nwLkjk bUgh Lkjdkjh YkksXkksa ds UkkEk Lks EkLVj
Hkj jkf'k fUkdkYkh Xk;h gS Tkks ?kksj vIkjk/k gSA lruk ftys ds vejikVu tuin dh xzke iapk;r es iwjh rjg /kks[kk /kMh dh xbZ gSA
lHkh tkc dkMZ gh QthZ cuk, x, vkSj tkc dkMZ es tks uke ntZ gSA mu ukeks ds vykok vyx ls uke fy[kdj jkf'k dk xksyeky
fd;k x;k tks xEHkhj tkap dk fol; gSA iwjs lruk ftys es euekus rjhds ls jkf'k fudky dj fcuk fuekZ.k dk;Z kjk;s gh ipk yh
xbZ gSA IkzkjfEHkd TkkaPk dh Ikqf"V djUks mn~ns'; Lks dqN UkkEkksa dks vkIkdh vksj HksTk jgk gwa dIk;k UkkEkksa dh Ikqf"V djkUks ds Ckkn Ikwjs jhOkk
fTkYks ds UkjsXkk ds EkLVj jksYk vkSj LkkEkXkzh [kjhnh Eks gsjk& Qsjh dh TkkaPk gsRkq LkfEkfRk XkfBRk dj TkkaPk djkUks dk d"V djs Amnkgj.k
ds CkRkkSj TkOkk TkuIkn dh TkOkk TkuIkn dh XkzkEk IkaPkk;Rk cjsrh [kqnZ es Hkksyk ukFk TkkCk dkMZ Lka[;k 329 iqfyl dk fjVk;MZ gS tks isalu
ikrk gSA fcL.kqHkkLdj TkkCk dkMZ Lka[;k 323 ih ;p bZ es ;l Mh vks gS rFkk yMds i<rs gSA lq/khj TkkCk dkMZ Lka[;k 272 gksexkMZ es
ukSdjh djrk gSA vjfcUn TkkCk dkMZ Lka[;k 306 lwjr es jgrk gSa jkteu TkkCk dkMZ Lka[;k 186 jkuh nsoh pkSdh nkj gSaA Jh dkUr
ljLorh Ldwy es ukSdjh djrk gSAjke izxkl TkkCk dkMZ Lka[;k 323 109 fcdykax gSA >qyfj;k ej pqdh gSA jke lqlhy iwuk es
QSDVjh es ukSdjh djrk gSA gSAXkzkEk IkaPkk¸kRk Xksnqjgk UkkFkw YkkYk] EksfM;k TkkCk dkMZ Lka[;k 45 nksUkksa Ekj Pkqds gS fQj Hkh TkkCk dkMZ Hkjk
Xk;k gSAdsEkYkk TkkCk dkMZ 137 fTkLkEks jTkEkaRkh Ekj Pkqdh gSAjkEk XkjhCk TkkCk dkMZ Lka[;k 159 OkUk fCkHkkXk dk dEkZPkkjh gSA Lkq[kYkkYk TkkCk
dkMZ Lka[;k 180 fOkdYkkaXk gSA LkqXkbZ CkSTkUkkFk TkkCk dkMZ Lka[;k60 Uks dkEk gh Ukgh fd;k Anq?kZfV;k dh EkkSRk gks Pkqdh gSA jkEkCkPkUk TkkCk
dkMZ Lka[;k fTkLkEks jkTkUkkjk;.k EkkLVj gS AXkqYkTkkjh YkkYk TkkCk dkMZ Lka[;k 131 bUnkSj Eks jgRkk gSA Jh /kj vfXUkgks"kh TkkCk dkMZ
Lka[;k 154 jkTkdj.k fRkOkkjh TkkCk dkMZ Lka[;k 162 UkXkj LksUkk Eks UkkSdjh djRkk gSA 'kkjnk IkzLkkn fRkOkkjh Ok mLkds IkfjOkkj ds LknL; ds
UkkEk TkkCk dkMZ Lka[;k 135 jsYkOks dk dEkZPkkjh gS vkUkan TkkCk dkMZ Lka[;k 156 vOk/k'kj.k IkqfYkLk Eks UkkSdjh djRkk gS AbLkh Rkjg daPkUk
Ikqj XkzkEk IkaPkk;Rk Eks m/kkS IkzLkkn TkkCk dkMZ Lka[;k 43 QkSTk Eks UkkSdjh djRkk gSAjkEk IkzRkkIk fLkg LksgqMk QkSTk Eks UkkSdjh djRkk gSALkqjs'k
IkzLkkn TkkCk dkMZ Lka[;k 225 IkqfYkLk Eks UkkSdjh djRkk gSAvHk; fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 31 dwf"k fCkHkkXk Eks vUkqdEIkk fUk;qfDRk Ikj gSAmEks'k
IkzRkkIk fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 62 vk'kh"k fLkg fnYYkh Eks jgRks gS Afczt uanu flg ;kstuk eaMy jhok es ukSjh djrs gSa AjEkk XkksfCkUn
fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 4;knqUkanUk fLkg IkksLV EkkLVj gS ] 'kf'kdYkk fLkg vkXkUk OkkMh Eks UkkSdjh djRkh gSAIkzHkkRk fLkg IkwUkk RkFkk f'kOk
UkanUk fLkg jk;Ikqj Eks jgRks gSA XkzkEk IkaPkk;Rk dqfBYkk fnOkkdj fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 46 QkSTk dk fjVk;MZ fTkLkUks dkEk Ukgh fd;k
ALkq[kYkkYk dksYk TkkCk dkMZ Lka[;k 17 fHkRkjh 'kkLkdh; LdwYk Eks EkkLVj gS Ajk/ks dksYk dh Ek`R;q Pkkj Ok"kZ IkwOkZ dq,a Eks fXkjUks Lks gks Pkqdh
gSA fQj Hkh EkLVj Eks UkkEk fYk[kdj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gS A LkksfUk;k nsOkh [kk{kk jgRkh gS jkEkk UkUn dksYk Ekj Pkqdk gS TkXkUkUkkFk dks Yk
dh Hkh EkkSRk gks Pkqdh gS AnhIkd TkkCk dkMZ Lka[;k CkECkbZ Eks jgRkh gSAvTk; fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 35 Ckkgj UkkSdjh djRkk gSA CkkYEkhd
UkkXkIkqj Eks jgRkk gSA LkjksTk IkkMs; 114 ;knqUkanUk IkkaMs; vkXkUk OkkMh YkEks UkkSdjh djRkh gS A jkf'k jEk.k 117 ghjk Ukf.k CkECkbZ Eks jgRkk gS
AjkEkLkqQYk dksYk 43dh EkkSRk 10 Ok]Z IkwOkZ gks Pkqdh gS A CkSdfYk;k TkkCk dkMZ Lka[;k 11 dk vkSfPkR; LkEk{k Lks Ikjs gSA TkYk mIkHkksDRkk
LkfEkfRk IkVsgjk ds v/;{k ] mIk;a"kh TkOkk ] Xkk<k EkjkSYkh Tkknh fYkV ,jhds'kUk Ekksgjk Uks Fkks vka[k Ckandj EkLVj jksYk Hkjs gS vkSj jkf'k dks
[kk;pk gSA IkVsgjk Ukgj Eks 'kEHkw TkkCk dkMZ Lka[;k 18 dks YkdOkk Ekkjs gS Tkks dkEk djUks Ykk;d gh Ukgh gS fQj EkYVj jksYk Lka[;k
1338412 Eks IkSLkk fUkdkYkk Xk;k gS AjkEk Ckgks j TkkCk dkMZ Lka[;k 312 Ikh MCYkw Mh dk dEkZPkkjh gS A fXkj/kkjh YkkYkTkkCk dkMZ Lka[;k 314
f'k{kd gS A mEkk'kadj IkkBd IkqfYkLk Eks gSATk;YkkYk OkEkkZ TkkCk dkMZ Lka[;k 433 IkqfYkLk Eks ,- ;Lk vkbZ- gS AIkzEkksn IkkBd TkkCk dkMZ
Lka[;k 365 dh IkRUkh dk UkkEk EkLVj jksYk Eks gS fTkLkdk IkfRk fCkHkkXk Eks dEkZPkkjh gS AJh /kj IkkBd TkkCk dkMZ Lka[;k 168 f'k{kk dEkhZ gS
]TkhOkUk YkkYk fEkJk Tkh vkj Ikh TkkCk dkMZ Lka[;k 215 LkfOkLk djRkk gS AjkTkk CkkCkw dksjh TkkCk dkMZ Lka[;k 447 b- Tkh -;Lk Eks Xkq#Tkh gS
AvanOkk IkaPkk;Rk Eks j?kqjkt flg TkkCkdkMZ Lka[;k 139 us dke ugh fd;k gSA gfjHkw"k.k fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 59 PkIkjkLkh gS dIRkkUk
fLkg LkRkUkk Eks jgRks gSA TkksUgk IkaPkk;Rk Eks nsOk Ekf.k TkkCk dkMZ Lka[;k 270 Ek`Rk] fRkfTk;k TkkCk dkMZ Lka[;k 30 Ek`Rk] /kUks'Okj TkkCk dkMZ
Lka[;k 40 fLkPkkbZ fCkHkkXk Eks UkkSdjh djRkk gSA jejft;k ukfir dh ekSr gks pgdh gS A vrjSyk iapk;r es lR;nso fo'odekZ TkkCk dkMZ
Lka[;k 47 f'k>d gSA';ke yky dksy TkkCk dkMZ Lka[;k 44 dh ekSr gks pqdh gSA pkS[kzMh xzke iapk;r es fot; xqIrk dk uke tc
Hkjk x;k gS ml le; tsy es FkkAdeys'k TkkCk dkMZ Lka[;k 159 uy foHkkx es ukSdjh djrk gSA TkkCk dkMZ Lka[;k 163 jhok es nwdku
pykrk gSA X;ku nsoh TkkCk dkMZ Lka[;k 236 dh ekSr gks pqdh gSA f'ko cgknqj flg fnYyh es ukSdjh djrk gSA eqUuk yky TkkCk dkMZ
Lka[;k 290 dh iRuh lqfe=k nsoh dk uke eLVj jksy es Hkjk x;k gSA tks f'k>k dehZ gSAnsosUn flg TkkCk dkMZ Lka[;k 269 dh iRuh
izfrek flg ds uke ls eLVj Hkjk x;k gS dkyjh es deZpkjh gSA jkefd'kksj TkkCk dkMZ Lka[;k 70 ukxiqj es jgrk gSA laryky TkkCk
dkMZ Lka[;k 40 dh ekSr gks pqdh gSA pesafy;k TkkCk dkMZ Lka[;k 614 dh ekSr gks pqdh gSAjktcgksj TkkCk dkMZ Lka[;k 51 es vpZuk
i<rh Fkh A xzke iapk;r jex<ok es ohjsUn dgkj TkkCk dkMZ Lka[;k 188 ch vkj lh tokes ukSdjh djrk gSA nksnj iapk;r es jkekJ;
feJ dh ekSr gks pqdh gSA fp= dwVh dgkj gq#th ds in ij gSAXkzkEk IkaPkk;Rk fVdSRkUk IkqjOkk <qfUk;k TkkCk dkMZ Lka[;k13 EkqUsLkhYkkYk Ek`Rk
gks Pkqdh gSA TkYk mIkHkksDRkk LkfEkfRk TkOkk ds v/;{k HkwIkYks'Okj fLkg Uks Ck`TkHkkUk fLkg Tkks jsYkOks Eks UkkSdjh djRkk gS A 45249 EkLVj jksYk
Hkj dj Ik,sLkk vkgfjRk fd;k gSAjkEk XkksIkkYk XkqIksRkk Tkks CkSad Eks dSfLk;j jg Pkqdk gSATkkCk dkMZ Lka[;k 193 dk mIk;kSXk fd;k gSAjfOk
UkanUk fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 214 dh TkkaPk XkgjkbZ Lks fd;k TkkUkk EkgROk Ikw.kZ gksXkk A TkkCk dkMZ Lka[;k 218] 16] 6] 7]103] dh TkkaPk dh
TkkUkh Pkkfg, A fVdSRkUk IkqjOkk IkaPkk;Rk Eks TkkCk dkMZ Lka[;k 41] 86] 5 ] 14 ] 2'ka[k/kj fLkg vdsYks'Okj fLkg ds vYkkOkk TkkXks'Okj fLkg
UkkSjdjh djRkk gSA NksVbZ ] UkUgdh TkkCk dkMZ Lka[;k 14 dh EkkSRk gks Pkqdh gSAmEkk'kadj fnOksnh TkXkYk fOkHkkXk Eks UkkSdjh djRkk gSA blh
rjg xzke iapk;r tksUgk es TkkCk dkMZ Lka[;k 40 flpkbZ foHkkx lruk es ukSdjh djrk gSA xk<k cjkSyh ugj es lej cgknqj flg
TkkCk dkMZ Lka[;k 115 & 60 ukSdjh es gSA ''ksl ef.k feJk fnYyh es jgrk gS ] HkS;k yky TkkCk dkMZ Lka[;k 144 vkxuokMh es ukSdjh
djrk gSA lhrk'kj.k flg fjVk;j jsUtj gSA vej cgknqj fjekjh es jgrk gSA dksUkh Eks LkadBk IkzLkkn fEkJ fTkUkdk TkkCkdkMZ Lka[;k 195
gS fOk/nk/kj fnsOksnh TkkCkdkMZ Lka[;k 194 OkUk fOkHkkXk Eks fMIVhjsUTkj] dh IkRUkh ds UkkEk Lks XkzsOkYk jksM]ghjk YkkYk fnOksnh Tkks fjVk;MZ
IkaPkk;Rk baLkIksDVj Fks OkRkZEkkUk Eks EkkSRk gks Pkqdh gS ds TkkCk dkMZ Lks jkf'k vkgfjRk dh XkbZA OkaLkIkfRk Tkks QkSTk ds dEkZPkkjh Fks fTkUkdk
TkkCkdkMZ Lka[;k 198 dk mIk;ksXk mUkds YkMdk Tkks 'kkLkdh; LdwYk Eks /kUksUn EkkLVj gS jkf'k fUkdkYkh XkbZA nwLkjs jkEkUkkjk;.k fnOksnh
fTkUkdk TkkCkdkMZ Lka[;k 393 g] Tkks IkqfYkLk fCkHkkXk Eks UkkSdjh djRks gS dk UkkEk Xk?ksOkYk jksM dBgkbZ] OkUk mTkkZ LFkkIkUkk d{k 219
nsm[kj]Ok mUkds IkfjOkkj ds vU; LknL; Hkh Tkks 'kkYkdh; LksOkd gS ;k Ckkgj jgRks gS dk UkkEk Hkjdj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA fOkJkEk
LkkXkj TkkCkdkMZ Lka[;k 564 Tkks Lkjdkjh LdwYk EkkLVj gS] dk Hkh UkkEk XkzsOkYk jksM dBgkbZ jksM fUkEkkZ.k Eks Hkjk Xk;k gSA jkEkfOkYkkLk
TkkCkdkMZ Lka[;k 569 dk UkkEk XkzsOkYk jksM dBgkbZ OkYkHkn~ IkzLkkn TkkCkdkMZ Lka[;k 733 Ikk; Ukgh gS vkSj Uk gh dkEk fd;k gSA fOk/nk/kj
fnOksnh TkkCkdkMZ Lka[;k 764 dk UkkEk XkzsOkYk jksM CkqPkXkMk [kSjgkbZ VksYkk vkfn & 2 Eks Hkjk Xk;k gS Tkks 'kkLkdh; dEkZPkkjh gSA LkadBk
IkzLkkn TkkCkdkMZ Lka[;k 765 Tkks 'kkLkdh; dEkZPkkjh gSA jkEkUkkjk;.k fnOksnh TkkCkdkMZ Lka[;k 964 'kkLkd;k dEkZPkkjh gS TkkCk dkMksZ dh
Lkw{Ek TkkaPk djkUkk Lkkjs EkkEkYks dh IkksYk [kksYkRkk gSA Jh dkURk fnOksnh TkkCkdkMZ Lka[;k 97 LnX/k gSA jkEkf'kjksEkf.k TkkCkdkMZ Lka[;k 563
Uks dHkh Uk Rkks dkEk fd;k vkSj Uk IkSLks dk HkqXkRkkUk fYk;k gSA Ikjs IkaPkk;Rk Eks ,d Rkks QTkhZ TkkCkdkMZ dk mIk;ksXk gqvk Rkks Okgh ,sLks YkksXk
dk UkkEk EkLVj Eks LkkfEkYk gS fTkUgksUks ,d Hkh fnUk Uk Rkks dkEk fd;k vkSj Uk gh EkTknwjh IkzkIRk dh] LkjIkaPk ,Oka vU; ,TksfLk;ksa Uks ÅIkj gh
ÅIkj CkkSd Lks LkkB& XkkaB dj djds IkSLkk fUkdkYk dj gTkEk dj Xk, gS A Ikwjs XkzkEk IkaPkk;Rk ds EkLVj jksYk dk HkkSfRkd LkR;kIkUk djkUks
Ckkn Lkkjs EkkEkYks dk [kqYkkLkk gksXkkA xzke iapk;r uhok es jke y[ku TkkCkdkMZ Lka[;k 179 iznhi dqekj tks tok vLirky es ,e ih
MCyw ,oa pmzek dh izfrek lkldh; lsod gSA Hkkjr Hkwl.k TkkCkdkMZ Lka[;k 161 jhok es jgdj i<kbZ djrk gSAdke ugh fd;k gSA
dY;ku iqj iapk;r es jkekorkj jkejho TkkCkdkMZ Lka[;k 336 dk yMdk gS MHkkSjk Ldwy es ekLVj gSA ladjh TkkCkdkMZ Lka[;k 151
pijklh gSA xzke iapk;r bVek es nsosUn dqekj tkc dkMZ 234 lkl dh; deZpkjh gSA xzke iapk;r enjh es pUnjkt flg TkkCkdkMZ
Lka[;k 31 dk mi;ksx jkf'k fudkyh xbZ tks lkldh; lsod gSA xzke iapk;r iSjk es TkkCkdkMZ Lka[;k 227 ] 282] eksrkyky ikaMs; ou
fcHkkx dk deZpkjh gSAvt; dqekj 277] o 210 lkldh; lsod gSA dVkxh iapk;r es nsork nhu feJ TkkCkdkMZ Lka[;k 132 fjVk;MZ
f'k>d gSA tks isIlu ikrk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Xk<Okk ds LkjIkaPk vPNsYkkYk fLkg vkSj IkaPkk;Rk dEkhZ PkUnHkkUk fLkg Uks [kqn Ok vIkUks IkfjOkkj
ds LknL;ksa dk UkkEk Hkjdj YkjsXkk dh jkf'k dk CksjgEkh ds LkkFk nq#Ik;ksXk fd;k gS ;gka Rkd TkkCk dk<4 Eks QTkhZ UkkEk Hkjs Xk,vks gS Tkks
XkkaOk Eks <w<Uks Lks Hkh Ukgh fEkYksXksA mnkgj.k ds OkRkkSj v€NsYkkYk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 75 ]PkUæ HkkUk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 79 ]
OkkYksUn Lkkgw TkkOk dkMZ Lka[;k 94 LkRkUkk Eks UkkSdjh djRkk gSA Xk.ks'k IkzLkkn IkwUkk Eks jgRkk gS ]f'kOk Ikzkn IkkUMs; UkkEk dk dksbZ C;fDRk Ukgh
gSA Xk.ks'k IkzLkkn TkkOk dkMZ Lka[;k 114 nksUkksa Lkjdkjh dEkZPkkjh gSA OkkYksUn Lkkgw TkkOk dkMZ Lka[;k 94 'kkLkdh; dEkZPkkjh gSA
jkEkf'kjksEkf.k fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 79 LkfPkOk ds fIkRkk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Xkk<k 138 fUkOkkLkh v'OkUkh IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k 157 Ek`Rk
gS] UkhjTk dqEkkj TkkOk dkMZ Lka[;k 232]jkds'k dqEkkjfIkRkk XkksfOkUn Uks dkEk Ukgh fd;k gSA EkUkLkqÑfRk TkkOk dkMZ Lka[;k 557 Ukgj dk
dEkZPkkjh gSA 'kEHkw IkzLkkn fnOksnh TkkOk dkMZ Lka[;k 566]jkTkEkf.k EkYYkkg TkkOk dkMZ Lka[;k 543 LOk;a LkjIkaPk gS] XkaXkk IkzLkkn fnOksnh 585
fjVk;MZ f'k{kd gSA jkEk Yk[kUk fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 597] Lkk/kOk IkzLkkn fnOksnh fjVk;MZ 'kkLkdh; LksOkd gSA dkEk Ukgh fd;k gS]
CkkCkwYkkYk fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 609 ]Mkd Rkkj fOkHkkXk dEkZPkkjh gSA fTk;kYkkYk TkkOk dkMZ Lka[;k 611 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA UkEkZnk
nqOks TkkOk dkMZ Lka[;k 591 'kkLkdh;LksOkd gSA 'kadj IkzLkkn nqOks 594 IksULkUk IkkRkk gS-dqUTkUk IkzLkkn Ikk= Ukgh gSA jkTkUkkjk;.k 'kEkkZ TkkOk
dkMZ Lka[;k 486Hkh 'kkLkdh; LksOkd gSA XkzkEk IkaPkk;Rk HkfUkXkOkk dh OkRkZEkkUk Eks Jh EkRkh EkaRkh nsOkh LkjIkaPk gS Tkks R;ksFkj {ks= ds fOk/kk;d
jkEk XkjhOk OkUkOkkLkh dh IkRUkh gS] fTkUgksUks HkfUkXkOkka fUkOkkLkh vHk; jkTk fEkJk fTkUkdk TkkOk dkMZ Lka[;k 43 gS fTkUkdk UkkEk EkLVj jksYk Lka-
109757] fPkURkkEkf.k fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 55] vfHk"ksd Ok vk'kk 62 ]LkaRkks"k dqEkkjh TkkOk dkMZ Lka 62 YkkYk Tkh fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k
8] CkaLkURk YkkYk fnOksnh TkkOk dkMZ Lka[;k 19] Ekafnj f'kOk EkwfRkZ CkTkjgk TkkOk dkMZ Lka[;k 811] Jh dkaRk IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k 924
Ukkjk;.k nkLk fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 32 Ukan YkkYk 'kqDYkk TkkOk dkMZ Lka[;k 14 ] jkEk YkkYk TkkOk dkMZ Lka[;k 15] mEkk'kadj fEkJ TkkOk
dkMZ Lka[;k 16 ] fPkURkkEkf.k fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 55] TkXknh'k IkzLkkn fEkJk] TkkOk dkMZ Lka[;k 944]YkkYk Tkh fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k
8 ]jk?kOksUn fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 38 ] jkEk fOkYkkLk TkkOk dkMZ Lka[;k 414] jkTk Ckgknqj fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 39 ]dEkYkk dkaURk
fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 40]jkTkEkf.k TkkOk dkMZ Lka[;k 60] vkLkqRkks"k fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 62 PkUæEkf.k fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 72 ]
j?kqUkkFk 'kqDYkk TkkOk dkMZ Lka[;k 13]CkEg nRRk IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k 399] vkfn& vkfn dk UkkEk Hkjdj Lkjdkjh jkf'k fUkdkYk Ykh
gSA LkkFk gh XkzkEk IkaPkk;Rk Eks ,d gh C;fDRk dk UkkEk dbZ TkkOk dkMksZ Eks fYk[kk Xk;k Xk;k gSA vknEkh Lks Ukgh Ekafnj ds fOkfYMXk Lks dkEk
djk;k Xk;k gS A EkLVj jksYk Eks 90 QhLknh UkkEk ,sLks gS fTkUgs IkSLkk vkgj.k djUks dh dksbZ TkkUkdkjh Ukgh gSA LkjIkaPk] LkfPkOk Ok CkSad ds
vf/kdkfj;ksa ds LkkB& XkkaB Lks djdkjh jkf'k dh /kks[kk /kMh dh XkbZ gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Xk<Okk ds LkjIkaPk vPNsYkkYk fLkg vkSj IkaPkk;Rk
dEkhZ PkUnHkkUk fLkg Uks [kqn Ok vIkUks IkfjOkkj ds LknL;ksa dk UkkEk Hkjdj YkjsXkk dh jkf'k dk CksjgEkh ds LkkFk nq#Ik;ksXk fd;k gS ;gka Rkd
TkkCk dk<4 Eks QTkhZ UkkEk Hkjs Xk,vks gS Tkks XkkaOk Eks <w<Uks Lks Hkh Ukgh fEkYksXksA mnkgj.k ds OkRkkSj vPNsYkkYk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 75
]PkUæ HkkUk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 79 ] OkkYksUn Lkkgw TkkOk dkMZ Lka[;k 94 LkRkUkk Eks UkkSdjh djRkk gSA Xk.ks'k IkzLkkn IkwUkk Eks jgRkk gS ]f'kOk
Ikzkn IkkUMs; UkkEk dk dksbZ C;fDRk Ukgh gSA Xk.ks'k IkzLkkn TkkOk dkMZ Lka[;k 114 nksUkksa Lkjdkjh dEkZPkkjh gSA OkkYksUn Lkkgw TkkOk dkMZ Lka[;k
94 'kkLkdh; dEkZPkkjh gSA jkEkf'kjksEkf.k fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 79 LkfPkOk ds fIkRkk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Xkk<k 138 fUkOkkLkh v'OkUkh IkkUMs;
TkkOk dkMZ Lka[;k 157 Ek`Rk gS] UkhjTk dqEkkj TkkOk dkMZ Lka[;k 232]jkds'k dqEkkjfIkRkk XkksfOkUn Uks dkEk Ukgh fd;k gSA EkUkLkq=fRk TkkOk dkMZ
Lka[;k 557 Ukgj dk dEkZPkkjh gSA 'kEHkw IkzLkkn fnOksnh TkkOk dkMZ Lka[;k 566]jkTkEkf.k EkYYkkg TkkOk dkMZ Lka[;k 543 LOk;a LkjIkaPk gS] XkaXkk
IkzLkkn fnOksnh 585 fjVk;MZ f'k{kd gSA jkEk Yk[kUk fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 597] Lkk/kOk IkzLkkn fnOksnh fjVk;MZ 'kkLkdh; LksOkd gSA dkEk
Ukgh fd;k gS] CkkCkwYkkYk fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 609 ]Mkd Rkkj fOkHkkXk dEkZPkkjh gSA fTk;kYkkYk TkkOk dkMZ Lka[;k 611 Uks dkEk Ukgh
fd;k gSA UkEkZnk nqOks TkkOk dkMZ Lka[;k 591 'kkLkdh;LksOkd gSA 'kadj IkzLkkn nqOks 594 IksULkUk IkkRkk gS-dqUTkUk IkzLkkn Ikk; Ukgh gSA
jkTkUkkjk;.k 'kEkkZ TkkOk dkMZ Lka[;k 486Hkh 'kkLkdh; LksOkd gSA XkzkEk IkaPkk;Rk TkUkdgkbZ jTkUkh'k TkkOk dkMZ Lka[;k 69 ] jkEkLksOkd TkkOk
dkMZ Lka[;k 105 JOk.k dqEkkj TkkOkdk&Z Lka[;k 52 PkUn Ikzdk'k UkkSdjh djRks gS A XkzkEk IkaPkk;Rk IkSjk LkRksUn Ikk.Ms; TkkOk dkMZ 227
EkksRkh YkkYk IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k206 vTk; dqEkkj LkaTk; TkOkk Eks ,Ek]Ikh MCYkw gS EkLVj jksYk Eks 90 QhLknh UkkEk ,sLks gS fTkUgs IkSLkk
vkgj.k djUks dh dksbZ TkkUkdkjh Ukgh gSA LkjIkaPk] LkfPkOk Ok CkSad ds vf/kdkfj;ksa ds LkkB& XkkaB Lks djdkjh jkf'k dh /kks[kk /kMh dh XkbZ
gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Ckjkg dh LkjIkaPk 'kf'kdYkk fLkg Uks vIkUks IkfRk fgRkdj.k fLkg Tkks dkYkjh Eks dEkZPkkjh gS fTkLkdk TkkCk dkMZ Lka[;k 177
dk mIk;ksXk dj YkjsXkk dh jkf'k fUkdkYk Ykh gSA TkCkfd fgRkdj.k fLkg dkYkjh dk dEkZPkkjh gS LkkFk dbZ Ok"kksZ Lks jksTkXkkj Eks gS¡ jksTkXkkj
IkkUks dh Ikk=Rkk Rkd Ukgh gSA LkjIkaPk Tkgka ,d RkjQ Ikn dk nq#Ik;ksXk fd;k gS Rkks Okgh nwLkjh RkjQ Lkjdkjh ;ksTkUkk ds LkkRk /kks[kk/kMh
Hkh dh gS] XkEHkhj vIkjk/k fd;k gSA fgRk dj.k fLkg ds UkkEk Lks EkLVj jksYk Lka[;k 109320]110092 IkhLkhLkh jksM fUkEkkZ.k gfjTkUk CkLRkh ]
xzsoy jks M rsfy;ku cLrh Ckjkg ds UkkEk Ikj Hkjk Xk;k gSA fgRkdj.k fLkg Uks UkjsXkk Eks 35 fnUk dkEk fd;k gS fTkLkdh Lkw{Ek TkkaPk djk;s
TkkUks Ckkn Lkkjs EkkEkYks dk [kqYkkLkk gksXkkA ÑIk;k TkkaPk djkdj LkjIkaPk ds f[kYkkQ /kks[kk/kMh dk Ikzdj.k nTkZ djkdj Ikn Lks Ik`Fkd djUks
dh ÑIkk djs] Rkkfd dksbZ Hkh UkjsXkk dh jkf'k dk nq#Ik;ksXk Uk djsA xzke& iapk;r ckSlM es dey jkt flg xq#th gS lqXxk dksy dh
ekSr gks pqdh gSAIkaPkk;Rk TkOkk Eksa Mk- ds- ds fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 199 bZ'Okj PkUn Ekgk fOk/;kYk; TkOkk Eks fIkzfUIkYk gS mUkdh IkRUkh ds
UkkEk Lks EkLVj jksYk Hkjdj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA jkEkk UkqTk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 201 Tkks OkjkSYkh LdwYk Eks fIkzfUIkYk gS mUkds TkkOk dk´
dk mIk;kSXk dj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA Ckkn'kkg TkkOk dkMZ Lka[;k 53 fTkLkdh EkkSRk10 Ok"kksZ IkwOkZ gks Pkqdh gS ds UkkEk Lks jkf'k fUkdkYkh XkbZ
gSA Mk- fUkjaTkUk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 192 Eks mIkEkk nsOkh ds UkkEk Lks EkLVRk RkksYk Hkjk Xk;k gS Tkks mUkds CkPPks dh IkRUkh vIkUks IkfRk ds
LkkFk jhOkk Eks jgRkh gS] dkEk Ukgh fd;k gS vkSj Uk gh dkEk djUks dh Ikk;Rkk gSAgSAXkzkEk IkaPkk;Rk nksnj Eks jfLEk IkzLkkn TkkOk dkMZ Lka[;k
278 bVEkk LdwYk Eks Lkjdkjh dEkZPkjh gS fTkLkdk Ok mLkdh IkRUkh UkhYkEk dk UkkEk RkkYkkCk EksM CkU/kkUk Ok ÅPkkbZ nksnj Eks Hkjk Xk;k gSA
TkUkIkn IkaPkk;Rk TkOkk dh XkzkEk IkaPkk;Rk mLkdh Eks jkEk IkzRkkIk fLkg LkjIkaPk vkSj vf[kYk fLkg LkfPkOk Uks UkjsXkk Eks [kqn vkSj vIkUks IkfjOkkj ds
LknL;ksa ds UkkEk QTkhZ EkLVj jksYk Hkjdj jkf'k gMIk Ykh gS] bLk nkSjkUk LkfPkOk Uks 'kkLkUk Lks fEkYkUks OkkYkk OksRkUk Hkh fYk;k gSA fLkdsVh
vf[kYk fLkg dk TkkOk dkMZ Lka[;k 100 fTkLkEks mUkdh IkRUkh vUkhRkk fLkg Uks RkkYkkCk EksM Cka/kkUk vkSj ÅPkkbZ fnUkkad 2&06& 07 EkkXk
Lka[;k 5465 fnUk 73 ds n~Okkjk EkTknwjh dk HkqXkRkkUk fd;k Xk;k gS Tkks ?kksj vR;kPkkj dh Ikfjf/k Eks vkRkk gS IkRkUkh ds Hkh dkEk dk C;kSjk
fjdkMZ Eks nTkZ gSA vvkfnR; IkzRkkIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 97 Eks dEkZPkkfj;ksa dk UkkEk nTkZ dj jkf'k vkgfjRk dh XkbZ] LkHkh Ckkgj jgRks
gS ,d fnUk Hkh dkEk Ukgh fd;k gSA fOkTk; fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 217 Tkks HkksIkkYk Eks UkkSdjh djRks gS mUkdh IkRUkh dk UkkEk EkLVj jksYk
Eks Hkjk Xk;k gSA vTk; fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 38 Eks mUkdh IkRUkh dk UkkEk Hkj dj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA vEkj Ckgknqj fLkg TkkOk dkMZ
Lka[;k36 dEkZPkkjh gSA CkkYksUn fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 34 LkwjRk Eks UkkSdjh djRkk gSA IkzgYkkn fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 315 TkkYkkSn Eks 10
Ok"kksZ Lks jg jgk gSA vEkj TkhRk fLkg EkkUkfLkd #Ik Lks fMLVOkZ gSA LkjIkaPk jkEk IkzRkkIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 61 dk mIk;ksXk IkRUkh Ok
IkfjOkkj ds vU; LknL;ksa ds UkkEk Ikj IkSLkk fUkdkYk dj Ikn dk nqjIkIk;ksXk fd;k gSA jkEk HkjksLks fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 20 Eks LkR; HkkEkk
fLkg Ok vU; dk UkkEk EkLVj jksYk Eks fOkUkk dkEk fd;s fYk[kk Xk;k gS- fOkfIkUk fLkg Ik<Rkk gSA fnYkhIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k215 Ckkgj
UkkSdjh djRkk gSA fOkTk; fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 217 LkkLkdh; UkkSdjh djRkk gSAjkf'k jEk.k fnOksnh TkkOk dkMZ Lka[;k 240 dk jgUks OkkYkk
gS dkEk Ukgh fd;k gSA Oks.kh Ckgknqj fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 243 QkjsLV Eks PkIkjkLkh gS A #æ IkzRkkIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k TkkOk dkMZ
Lka[;k 257 IkkXkYk gSA nwLkjk #æ IkzRkkIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 285 dk IkRkk Ukgh gS dkEk Eks TkkOk dkMZ dk mIk;ksXk gqvk gSA Jh UkkFk
fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 296 TkOkYkIkqj Eks UkkSdjh djRkk gSA IkzgYkkn fLkg TkkYkkSn EkUks jgRks gSAvEkj Ckgknqj fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 36
LkhvkjIkh,Q Eks UkkSdjh djRks gSA fOkTk; fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 39 ,Lk,Ik HkksIkkYk Eks UkkSdjh djRk s gSAUkjfLkg IkzRkkIk fjVk;MZ LkkLkdh;
LksOkd gSA OkhjsUn fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 61 v[k.M IkzRkkIk fLkg ds TkkOk dkMZ Lka[;k 259 EksLkqEkUk fYkg Tkks mUkdh IkRUkh gS dk UkkEk
Hkjdj IkSLkk fUkdkYkk Xk;k gS OkdkYkRk djRkh gS A /khjsUn fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 182 Uks dkEk Ukgh fd;k gS vkSj Uk gh mUgs fdLkh Ikzdkj
dh TkkUkdkjh gS LkjIkaPk vkSj Lkf~PkOk Uks /kks[kknsdj IkSLkk fUkdkYkk gSA bLkh Rkjg Ukkjk;.k fLkg Tkks fnYYkh Eks Ikz/kkUk Eka;h dk;kZYk; Lkqj{kk Eks
IknLFk gS mUkds vkSj mUkds IkfjOkkj ds LknL;ksa ds UkkEk Lks IkSLkk fUkdkYkk Xk;k gSA mEks'k IkzRkkIk fLkg Hkh Ckkgj jgRks gSA vfUkYk fLkg
f'k{kd gSA UkkXksUn fLkg TkCk jhOkk LksUV~Yk TksYk Eks Fkk mLk LkEk; XkzkEk IkaPkk;Rk ds LkjIkaPk vkSj LkfPkOk Uks EkLVj jksYk Hkjdj IkSLkk fUkdkYk
fYk;k gSA Lkjs'k fLkg jkTkdksV Eks jgRkk gSAKkUk fLkg vgEknk Ckkn Eks jgRkk gSA Ikwjs XkzkEk IkaPkk;Rk ds EkLksVj jksYk Ok fUkEkkZ.k dk;ksZ dh
TkkaPk dj;s TkkUks Ikj vk'Pk;Z TkUkd RkR; gkFk YkXk LkdRks gS XkzkEk IkaPkk;Rk Eks ,sLks YkksXkksa ds UkkEk Lks dwIk LOkhdr fd;s Xk, gS fTkUkdk UkkEk
XkjhOkh js[kk dh LkwPkh Eks Ukgh gSA fTkLkEks TkUkIkn IkaPkk;Rk ds LkhbZvks dk;ZØEk vf/kdkjh vkSj jksTkXkkj XkkjaVh IkzHkkjh UkkXksUn fLkg dh
HkwfEkdk dkQh LkafnI/k gS Tkks XkEHkhj TkkaPk dk fOk"k; gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Eks vkTk Hkh LVkd IkaTkh dk fOkf/kOkRk Lka/kkj.k Ukgh fd;k Xk;k gSA
LkkEkXkzh dh [kjhnh fd;s OkXkSj gh QTkhZ fOkYk YkXkk fYk, Xk, Tkks fUk;Rk Ikzfd;k ds RkgRk Ukgh gS] Ikwjh dRkjg QTkhZ gSA fTkLkdh Hkh Lkw{Ek
TkkaPk dh TkkUkh Pkkfg,A ;gh XkzkEk IkaPkk;Rk Xk<Okk] Xkk<k 138 ] [kHkfj;k dk gS Tkgk Ikj LkjIkaPk vkSj LkfPkOk ds LkkFk& LkkFk LkSdMksa UkkEk
LkkLkdh; dEkZPkkfj;ksa ds Ikk, Xk, jhOkk fTkYks dh TkUkIkn UkbZ Xk<h ds dh XkzkEk IkaPkk;Rk HkfjXkaOkk Eks LkjIkaPk vkSj LkfPkOk Uks jkEkLkqUnj dksYk
TkkOkdkMZ Lka[;k 80 Tkks LkkLkdh; LdwYk Eks EkkLVj gS EkkaXk Lka[;k 39967] 40155] 43213]45024]45025] EkYVj jksYk Lka[;k 4583] 4594]
4538] 42518] Ok mLkdh IkRUkh Ekhjk dk UkkEk Hkh EkLVj jksYk Hkj dj fUkdkYk dj [kk fYk;k gS Tkks XkEHkhj vkfFkZd vIkjk/k dh Js.kh Eks
vkRkk gS] TkOkfd jkf'k vkgfjRk gksUks dh TkkUkdkjh jkEkLkqUnj dks Ukgh gSA bLkh TkXknECkk IkzLkkn TkkOkdkMZ Lka[;k 258 'kkLkdh; LksOkd
HkjRk 'kj.k dh IkRUkh jk/kk jkUkh dk UkkEk Hkjk Xk;k gS Tkks LkkLkdh; LksOkd gksUks ds LkkFk& LkkFk XkkaOk Eks jgRkh gh Ukgh gSA vIkUks IkfRk ds
LkkFk jgRkh gS fTkLkLks dkEk djUks dk Ikz'Uk gh Ukgh mBRkk gSA jkEk[ksYkkOkUk TkkOkdkMZ Lka[;k 268 IkzkFkfEkd LdwYk Eks f'k{kd Fks mLk LkEk;
EkLVj Eks UkkEk Hkjk Xk;k gS - TkkaPk ds Ckkn Lkkjs RkRFkksa dk [kqYkkLkk gksXkkA 'ks"kEkf.k fRkOkkjh Tkks f'k{kd Fks 2009 Eks fjVk;MZ gq, mUkds UkkEk
Lks Hkh EkLVj Hkjdj LkjIkaPk Uks /kksNk/kMh dh gSAjkEkUkkjk;.k TkkOkdkMZ Lka[;k 275 jsYkOks Lks fjVk;MZ gq, gS ] dHkh Hkh EkTknjh Ukgh dh gS
QTkhZ Rkjhds Lks UkkEk Hkjdj LkjaIkaPk LkfPkOk n~Okkjk jkf'k vkgfjRk dh XkbZ gSAmUkdh IkRUkh EkkUkOkRkh ds UkkEk EkLVj Hkjk Xk;k gS TkksLkjkLkj
XkYkRk vkSj /kks[kk/kMh gSA PkUnIkzdkLk TkkOkdkMZ Lka[;k 286 UkbZ Xk<h mRÑ"V fOk/;kYk; Eks 'kkLkdh; LksOkd gS TkksOk dkMZ dk mIk;ksXk dj
IkRUkh ds UkkEk Lks EkLVj jksYk Hkjk Xk;k gS Tkks Ikwjh TkkYkLkkTkh gSA LkksgUkYkkYk TkkOkdkMZ Lka[;k 46 nksUkks IkfRk IkRUkh LkjLOkRkh LdwYk LkRkUkk
Eks f'k{kd gS QTkhZ Rkjhds EkLVj jksYk Hkjk Xk;k gSA HkkXkOkRk IkzLkkn TkkOkdkMZ Lka[;k 56 LOkkLFk fOkHkkXk ds fjVk;MZ dEkZPkkjh gS fTkUgksUks Uk
Rkks dkEk fdk vkSj Uk gh mUkds TkkOk dkMZ Eks dkEk nsUks dh Ikk=Rkk gSA fQj Hkh LkjIkaPk vkSj LkfPkOk Uks 'kkLkUk dks /kRkk CkRkkRks gq, 'kkLkdh;
jkf'k dk nq#Ik;ksXk fd;k gS Tkks vIkjk/k dh Ikfjf/k Eks vkRkk gSA jkTks'k fEkJk TkkOkdkMZ Lka[;k 86 LkkLkdh; LdwYk nqvkjh Eks Xkf.kRk ds
EkkLVj gS fTkUkdh IkRUkh dk UkkEk jkf'k fUkdkYkh XkbZ Tkks vkfFkd vIkjk/k vkSj ?kksj /kks[kk /kMh ds nk;js vkRkk gSALkaRkks"k TkkOkdkMZ Lka[;k
205 IkzkbOksV LdwYk Eks f'k{kd gS OkaLkXkksIkkYk TkkOkdkMZ Lka[;k 183 IkqfYkLk ds fjVk;MZ gOkYknkj gS Tkks FkkUkk IkUkOkkj Tkks Eksjs [kqn Xk`g XkzkEk
dk FkkUkk gS Lks fjVk;MZ g, gS mUkdh IkRUkh ds UkkEk Lks IkSLkk fUkdkYk dj LkjIkaPk Uks ?kksj vkIkfRRk TkUkd dkEk fd;k gS Tkks LkTkk ds Ikk=
gS A fnUksLk TkkOkdkMZ Lka[;k 175 f'k{kk XkkajVh Eks Xkq#Tkh gS vkUkan Ekf.k Ok v#.kk nsOkh nksUkks UkkSdjh djRks gS A xzke iapk;r xkSgkuk es
jke lqUnj flag ds tkcdkMZ la[;k 193 es /khjsUn izrki flg dk uke eLVj jksy es fy[kk x;k gS tks lkldh; lsod gSAxzke
iapk;r dVkaxh es nsork nhu feJ tkc dkMZ la[;k 132 tks lkldh; lsod Fks fjVk;MzZ gS dk uke eLVj jksy es Hkjk x;k gS ftUgs
dke djus dh ik=rk ugh gSA R;kSFkj tuin dh XkzkEk IkaPkk;Rk PkkS[kMk ds LkjIkaPk Ok LkfPkOk Uks Ok"k 2007 Lks 2010 ds nkSjkUk XkzkEk
OkkfLk;ksa ds UkkEk TkkOkdkMksZ dk mIk;ksXk dj QTkhZ EkLVj jksYk Hkjk gSA fTkLkEks vOk/ks'k IkzRkkIk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 287 Tkks jhOkk dksVZ Eks
OkdhYkRk djRkk gS ] ds UkkEk Lks jkf'k vkgfjRk dh Xk;h gSA dkEk Ukgh fd;k gSA bLkhRkjg HkS;kYkkYk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 310 Tkks IkksLV
vkfQLk Eks UkkSdjh djRkk gS ds UkkEk Lks Ok mLkds IkfjOkkj ds LknL;ksa ds UkkEk Lks jkf'k fUkdkYkh Xk;h gSA Ck`TkHkkUk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k
363 fjVk;MZ f'k{kd Fks] fTkUkds TkkOk dkMZ Lks UkjsXkk dh jkf'k fUkdkYkh Xk;h gSA vOk/ks'k fLkg jhOkk Eks OkdkYkRk djRkk gSA dkEk Ukgh fd;k
gSA jkTkEkf.k fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 370 'kkLkdh; LksOkd Fkk Tkks fjVk;MZ gS ds IkfjOkkj ds LknL;ksa ds UkkEk Lks IkSLkk fUkdkYkk Xk;k gS Hkkjh
Ekk"kk Eks PkYk vPkYk LkEIkfRk gSA CkkCkwYkkYk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 373 fUkds TkkOk dkMZ Eks Lkjnkj fLkg dk UkkEk Hkjk Xk;k gS Tkks QksLkZ dk
fjVk;MZ dEkZPkkjh gS vkTk Hkh LkksgkXkh VkOkj Eks IkzkbOksV UkkSdjh djRkk gSA EkLVj jksYk Eks dkEk djUks dh Uk Rkks Ikk"kRkk gS vkSj Uk gh dkEk
fd;k gSA jkEk [ksYkkOkUk TkkOkdkMZ Lka[;k 354 dh mEkz 95 LkkYk nTkZ gS dkEk djUks dh NEkRkk fdRkUkh gksXkh TkkaPk dk fOk"k; gSA jkTkgknqj
UkkEk ds XkkaOk Eks RkhUk YkksXk gS LkHkh Uks EkLVj jksYk Eks dkEk fd;k gS jkTkCkgknqj TkkOkdkMZ Lka[;k 242] 333] 394] 'kkLkdh; LksOkd gS RkhUkks
jkTkCkgknqj dh TkkPk djkdj QTkhZ EkLVj dh TkkaPk djk;h Tkk;A nsOkhnhUk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 181 Uks dkEk Ukgh fd;k gS QTkhZ EkLVj
jksYk Hkjdj /kks[kk/kMh dh XkbZ gS XkEHkhj TkkaPk dk fOk"k; gSA dYkkOkRkh Uks dHkh Hkh dkEk Ukgh fd;k gSA YkkYkTkh fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k
192 ] IkkOkRkh nsOkh TkkOkdkMZ Lka[;k 162] vfRkOkYk TkkOkdkMZ Lka[;k 313 fHkYkkbZ Eks jgRkk gSA nhUk n;kYk TkkOkdkMZ Lka[;k 22 2 ds fdLkh
LknL; Uks EkLVj jksYk Eks dkEk Ukgh fd;k gSAn;kjkEk dq'kOkkgk TkkOkdkMZ Lka[;k 200 IkUkOkkj Eks jgRkk gSA dkEk Ukgh fd;k gSA jkTk Ckgknqj
fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 294 dkEk Ukgh fd;k gSA Lkw;Z Ukkjk;.k fRkOkkjh TkkOkdkMZ Lka[;k 298 Uks dHkh Hkh EkTknwjh Ukgh dh gS A jkEk HkOkUk
dPksj TkkOkdkMZ Lka[;k dkEk Ukgh fd;k gSA jkEkkUkqTk fRkOkkjh LkwjRk TkkOkdkMZ Lka[;k 317 Eks CkkPkEkSUkh djRkk gSA dEkYks'Okj fLkg TkkOkdkMZ
Lka[;k 136 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA jkEkIkzRkkIk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 223 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA RkqYkLkh TkkOkdkMZ Lka[;k 235 CkkECks Eks
jgRkk gSAEkqfUkjkTk TkkOkdkMZ Lka[;k 278 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA 'kadj YkkYk TkkOkdkMZ Lka[;k 28 dkEk Ukgh fd;k gSA jkEk HkqOkUk IkVsYk Uks
dkEk Ukgh fd;k gSA dEkYkHkkUk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 259 LkkLkdh; LksOkd gSA Tkks UkkSdjh djRkk gS-A fUkOksnUk gS fd ?kjkEk IkaPkk;Rk 70
QhLknh YkksXkksa ds ,sLks UkkEk Lks EkLVj jksYk Hkjk Xk;k gS fTkUgksUks ,d Hkh fnUk EkTknjh Ukgh dh gS] dsOkYk IkaPkk;Rk Eks EkLVj jksYk Hkjdj
jkf'k fUkdkYkh XkbZ A XkzkEk IkaPkk;Rk Eks dbZ ,sLks dwIk gS CkUkk, Xk, gS fTkUkdks Ikk"kRkk Hkh Ukgh vkSj IkqjkUks dwIkksa dks Uk;k fn[kk;k dj jkf'k
fUkdkYkh XkbZ gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Eks LkkEkXkzh [kjhnh ds QTkhZ fOkYk CkUkk, Xk, gS Tkks XkEHkhj TkkaPk dk fOk"k; gS Ikwjs fOkYk CkkmPkj dh TkkaPk gksUks
Ikj LkjIkaPk Ok LkfPkOk ds dkYks dkjUkkEks dk IknkZQkLk gksXkkA LkjIkaPk Ok LkfPkOk Uks [kqYks~kEk Ikn dk nq#Ik;ksXk fd;k gS vkSj vIkUks IkfjOkkj ds
LknL;ksa dks vIkk"k gksRks gq, Hkh LkkLkUk dh jkf'k [kPkZ dh gSA Tkks vIkjk/k Ok /kks[kk/kMh dh Ikfjf/k Eks vkRkk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk ÅPkh vOkUkh
ds LkjIkaPk IkOkZRk YkkYk vfgjOkkj Ok LkfPkOk nsOkdqEkkj fRkOkkjh Uks XkzkEk Ckgsjk fUkOkkLkh jkEk f'kjksEkf.k fRkOkkjh ds TkkOk dkMZ Lka[;'k 82 nTkZ
IkfjOkkj ds LkHkh LknL;ksa dk UkkEk Hkjdj jkf'k fUkdkYk Ykh gS Rkks Okgh TkkOk dkMZ Eks nTkZ dkSLkYk IkzLkkn fRkOkkjh Tkks jk;Ikqj Eks 'kkLkdh;
LksOkd gS dk UkkEk EkLVj jksYk Eks Hkjdj jkf'k fUkdkYk Ykh gS Tkks XkEHkhj vkIkjk/k vkSj /kks[kk /kMh dh Js.kh Eks vkRkk gSA dkSLkYk IkzLkkn
dHkh Hkh XkkaOk Eks jgRks Rkd Ukgh gS 'kjdkjh UkkSdjh djRks gSA bLkh Rkjg LkjIkaPk & LkfPkOk Eks LkSdMksa dEkZPkkfj;ksa vkSj Ekjs gq, C;fDRk;ksa dk
UkkEk fYk[k dj Lkjdkjh jkf'k fUkdkYk dj XkzkEkhEkksa ds LkkFk /kks[kk/kMh dh gS IkaPkk;Rk ds Ikwjs EkLVj jksYk dh TkkaPk djkUks ds Ckkn Lkkjs
EkkEkYks dk [kqYkkLkk gks LkdRkk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Eks LkjIkaPk Ok LkfPkOk Uks fCkUkk fUkEkkZ.k dk;Z djk;s gh UkjsXkk dh jkf'k dk C;kIkd IkSEkkUks Ikj
nq#Ik;ksXk fd;k gSA LkkFk UkjsXkk ds Lkkjs EkkIkna.M dks RkkdIkj j[kdj dk;Z fd;k gS EkTknwjh Eks IkSLkk dEk Ckqd djUks dh CkTkk; EkVsfj;Yk
Eks T;knk IkSLkk vkgfjRk fd;k Xk;k gS ] vf/kdkLk dkEk Bsds Ikj djk;s Xk, gSA UkjsXkk dh jkf'k dks jksTkXkkj EkqgS;k djkUks ds mn~ns'k Lks Uk
[kPkZ dh Tkk dj fUkTkh LOkkFkZ Eks [kPkZ dh XkbZ fTkLkdh Lkw{Ek TkkaPk djk;k TkkUkk vfRkvkOk';d gSA mnkgj.k ds CkRkkSj HkMSPkk Lks ÅaPkh
vOkUkh XkzsOkYk jksM EkPksfj;Yk Eks 5 Ykk[k #Ik;s dk fOkYk CkUkk;k Xk;k gS fTkLkEks QTkhZ fOkYk YkXkk, Xk, gSA fTkUk fOkYkksa dh TkkaPk fd;k TkkUkk
vkOk';d gSA EkLVj jksYk Eks 70 QhLknh ,sLks UkkEk gS fTkUgksUks ,d fnUk Hkh EkLVj jksYk Eks dkEk Ukgh fd;k gSA Ikwjs EkLVj jksYk dk HkkSfRkd
LkR;kIkUk djkUks Ikj LkPPkkbZ dk [kqYkkLkk gks LkdRkk gSA mes'k flg fetZkiqj m iz es f'k>d gSA eLVj jksy es uke Hkjk x;k gSAvRk% Jh
EkkUk Tkh vUkqjks/k fd XkzkEk IkaPkk;Rk ÅaPkh vOkUkh ds Ok"kZ 2007 Lks 2011 ds EkLVj jksYk dh TkkaPk djk dj nks"kh ds f[kYkkQ XkCkUk] /kks[kk
/kMh dk vkIkjkf/kd Ikzdj.k nTkZ djkUks dh ÑIkk djsA ]vkosnu i= ds vk/kkj fuEu gS & 1& ;g fd jhok ftysa esa egkRek xka/kh
jkstxkj xkjaUVh ;kstuk esa mUgh foHkkxksa dks dk;Z vkcafVr fs;k x;k gS tks foHkkx HkzLVkpkj dk fjdkMZ cuk pqds gS ftles ty
lalk/ku foHkkx] ou foHkkx] izeq[k #i ls gS A 2&;g fd jhok ftysa esa egkRek xka/kh jkstxkj xkjaUVh ;kstuk esa ty lalk/ku foHkkx
us ujsxk ds lkjs ekinaM dks cyk, rkd ij j[kdj ty miHkksDrk lfefr;ksa vkSj vU; ,tsfl;ks rFkk [kqn fuekZ.k ,tsalh cudj
ujsxk dh jkf'k dk csjgeh ds lkFk] ,d gh dke tks iwoZ es fdlh vU; ,tslh nokjk Hkh djk;k x;k Fkk A myV& iyV dj QthZ
eLVj jksy vkSj dkxth lkexzh dh [kjhnh djds djksMks dk canjcakV olZ 2007 ls 2011 ds chp fd;k gS A bl foHkkx ds vf/kdkjh
HkzLVkpkj djus vkSj ipk tkus cMs ekfgj gS ] foHkkx ,d yEcs le; ls dkyk fpBBk rS;kj djrk tk jgk gS ] ftldh tkudkjh
ftyk izlklu dks ck[kwch ds lkFk tkudkjh gksus okotwn mij ls uhps rd HkzLVkpkj gksus dkj.k dksbZ Hkh dk;Zokgh ugh gks ikrh gS A
3& jhok ftys es ty lalk/ku foHkkx us mnogu flpkbZ flpkbZ ifj;kstuk eksgjk ] tok cjkSyh] iVsgjk] xk<k 138] pkanh] lsefj;k]
xksfcUnx< rkykc ls eq[;ugj ykbfuax11 ls 37 ]okVj QkslZ] ykbfuax 89 ls 97] xksfcUn x< rkykc ls gnhZ ekxZ 0 ls 10 ] iMks[kj
mnogu dSuky lq/kkj] xksfcan x< rkykc ykbfux 38 ls 45 ] xksfcanx< rkykc okfld j[k j[kko] xksfcan x< flpkbZ okVj QkslZ
]xksfcan x< rkykc ls 41 ls 60] 82l 85] 61 ls 80] 11ls 20 23 ls 30 ] 0ls 20 xksfcnx< ;kstuk vrxZr QhYM pSuj vks vkj 3
gnhZ ekbuj vkfn & vkfn es djksMks dh gsjk&Qsjh foHkkx vkSj ty miHkksDrk lfefr;ks us lqfu;ksftr rjhds ls fd;k gS A cudqb;k
rkykc ;kstuka] ?kweu rkykc fuekZ.k] cljsgh jiVk LVki MSe]xk<k mnogu pSu dz 253 ls 506] iVsgjk es fjekfMfyx dk;Z ] tok es
fjekfMfyxoSu dz0 ls 215] eksgjk es pSu dz 0 ls 265 ] cjkSyh es pSu dZ 0 ls 300] eksgjk es iqu fjekfMfyx pSu dz 265 ls 530 ]
vkfn & vkfn ds eknk ukyk LVki MSe] dksbyjk ukyk lQkbZ ]dksbyjk ukyk LVki MSe ] nsmj rkykc ] cqnkek rkykc dk fuekZ.k]
ijfl;k pSu dz0 ls 215 ds vkfn dk;ksZ es Hkkjh gsjk& Qsjh gqbZ gS A tks xEHkhj tkap ds fcl; gS A fuifu;ka vfefjrh flyijk oSlk
mnogu flpkbZ es dSuky fjlsfux ] fjekjh LVki MSe ]Mksek exqfjgkbZ LVki MSe] LVki MSe Hkojk ukyk] nqvkjh LVki MSe] xksjek
tykl; xqjek rkykc dh ugjks ds uke ij ty miHkksDrk lfefr;ks vkSj foHkkx us HkzLVkpkj ds lkjs fjdkMZ rksM fn;s gS Avkfn esa
ugjks ds j[k j[kko ,oa ejEer ds uke ij C;kid iSekus ij ujsxk dh jkf'k dh gsjk&Qsjh dh gS A fuekZ.k dk;Z djk;s fcuk QthZ
eLVj jksy cukdj jkf'k dk canjckaV dj fy;k gS A 4&eLVj jksy es 50 Qhlnh uke ,sls yksxksa ds uke fy[ks gS ftudk dgh irk
jrk rd ugh gS] tkc dkMZ dk Hkh xyr rjhds ls nq#i;ksx fd;k x;k gS ] tks xEHkhj tkap dk fcl; gS A tkc dkMZ ds mij uhps
es Hkkjh varj gS A ftu tkc dkMksZ ds uke ls jkf'k fudkyh xbZ gS ] vkSj ftu dkMZ /kkfj;ksa ds uke gS A dk;Z dk C;kSjk ysus ij
lPkkbZ dk [kqyklk gks tk,xk A 5&;g fd ugjks ,oa LVki MSe ds fuekZ.k lkexzh dh [kjhnh dgka ls dh xbZ ] ftu ,tsfl;ksa ds foy
yxk, x, gS ] vksfjty gS ;k QthZ ] eVsfj;y dh lIykbZ dh xbZ gS ;k ugh ] ekSds dh tkap ls gh irk py6 ldrk gS A 6& ;g
fd R;kSFkj rglhy dh mnogu flpkbZ ;kstukvksa gj lky yk[kks ] djksMksa #i;ks ds dk;Z djk;s tkrs gS fQj Hkh fdlkuks dks ikuh
ugh fey ik jgk gS A foHkkx vkSj ty miHkksDrk lfefr;ka jkf'k gMius ds mns'; fuekZ.k dk;Z Lohdwr djkrs gS vkSj jkf'k dk
cxnjckaV dj ysrs gS A 7& foHkkx dkxtksa izxfr rks fn[kk jgk gS] ''kk'ku ds djksMks #i;s [kpZ gksus ckn olwyh dh tks izxfr vkuh
pkfg, ] mles thjks gS ftlls bl ckr dh iqfLV gksrh gS fd lkjk [ksy dkxth gS] tc fdlkuksa dks ikuh fn;k gh ugh x;k rks
foHkkx okilh gh dgka ls djsxk] ;g Hkh tufgr es tkap dk vgae igyw gS A 8&;g fd ty lalk/ku foHkkx us ujsxk ds lkjs
ekin.; dks cyk, rkd ij j[kdj jkf'k dk vkgj.k fd;k vkSj djk;k ftldh Hkh fcUnq okj tkap gksuh pkfg, A 9&ugjks ,oa
LVkiMSe ds uke ij iwjs jhok djksMks dh gsjk& Qsjh lgfu;ksftr rjhds ls ;gk ds ljdkjh veys ,oa pqfuank Bsdsnkjksa o nykyksa ds
ek/;e ls dh gS A tehuh veys ls ysdj eq[; vfHk;ark HkLVkpkj ds ny&ny es Qls gS ] ftldh otg ls HkLVkpkj fnu izfrfnu
c< jgk gS A 10& tkap dk xEHkhj fcl; ;g Hkh gS fd ifj;atukvks es ftu vf/kkfj;ks dh rSukrh gS A eq[;ky; gksus ds okotwn Hkh
nks & pkj eghus es ,d ckj Hkh ugh tkrs ] ljdkjh dejks es xkao ds tkuoj vkfn & vkfn vkjke djrs ik, tk ldrs gS A
pijklh pkSdhnkj vf/kdkfj;ksx o usrkvksa ds cxyksa dh Mw;wVh dj jgs gS A 11& ;g fd jhok ftys esa ou foHkkx us ty lalk/ku
foHkkx dh gh rtZ ij olZ 2007 ls 2011 ds varjxr ou mtkZ LFkkiuk d> ,oa pkjkxkg d> ds vykok LVki MSe rFkk xzsoy jksM
vkfn & vkfn ds uke ij QthZ eLVj jksy cuk djksMks dk dkxth [ksy [ksyk gS A dgh ij dksbZ dk;Z ugh fn[kkbZ ns jgk gS A lc
dqN lqfu;ksftr rjhds ls fd;k x;k A 12& ou foHkkx us dbZ fuekZ.k dk;ksZ ds uke ls ts]ch ] lh elhu ds uke ls foy rks fudkys
gS ] ijUrq ekSds ij ts]ch] lh elhu ls dke ugh djk;k gS Ats ch lh dk mi;ksx foy fudkyus ds fy, fd;k x;k gS Aou foHkkx
us lq'kks/ku dk;Z gsrq tok fodkl [kaM ds fy, ou mtkZ o pkjkxkg LFkkiuk d> ds uke ij 136yk[k lkr gtkj #] ftles 66yk[k
547 # Mkoy Hkh dj fy, ] ijUrq ekSds ij dksbZ dke ugh djk;k x;k gS A R;kSFkj es lq'kks/ku dk;Z gsrq 32yk[k fudkys x, gS
Ajhok es lq'kks/ku dk;Z gsrq 55yk[k 434 fudkys x, gS ] fljekSj 59 yk[k fudkys tkus ds okotwn ,d Hkh dk;Z ekSds ij ugh djk;k
x;k gS Aou foHkkx us vf/kdkal dk;Z [kqn fd;k gS ] dgh & dgh ij ou lfefr;ks Hkh lkfey gS A iwjs ftys ujsxk dh jkf'k dk
C;kid iSekus ij nq#i;ksx fd;k x;k gS ?kiys es ekfgj vf/kdkfj;ksa dks ftyk izlklu ls ysdj jktuhfrd lRrk ds yksx Hkh laj>.k
ns jgs gS A ujsxk dh jkf'k dk ?kiyk djkus es ou laj>d oh oh flg izeq[k #i lkfey gS cMs vf/kdkjh dk gkFk gksus dkj.k ;l Mh
vks vkSj Mh ;Q vks viuk fgLlk gfFk;kus rd fleV x, gS A 13& jhok ftys dh tuin ipk;r tok es egkRek xka?kh jkstxkj
xkajUVh ;kstuk es xzke iapk;r ds ljiapks ,pa mi;af=;ks dh lkB& xkaB ls ujsxk ds rgr Lohdr jkf'k dk iSlk iqjkus dwiks dk
ewY;kdu djkdj fudky fy;k x;k gSA ftles xzke iapk;r MHkkSjk ]mldh] xsnqjgk] MxMS;k] pknh] dqfByk]cjsrh [kqnZ xk<k 137]
tok] fdjgkbZ] pknh]jex<ok ]yksgxM] pEikx<] tksUgk] vkfn gSA eVsfj;y [kjhnh LVkd jftLVj QthZ rjhds ls la?kkfjr fd;k x;k
gS A eLVj euekus rjhds cukdj jkf'k fudky yh xbZ gS Aftldk [kqyklk iqjkuk jktLo fjdkMZ ns[kus ij gks ldrk gS A vf?kdka'k
dwi jktLo fjdkMZ es ntZ gS A 13& ;g fd tuin tok ds varjxZr rkykcks ds lq?kkj ,oa ejEer ds uke ij cMs iSekus ij gsjk
Qsjh dh xbZ gS Aljipks us fouk dk;Z djk;s gh QthZ eLVj jksy rS;kj dj jkf'k fudkydj canjckaV dj fy;k gS A ftles mi;a=h
eq[; nks"kh gS A rkykc ds HkhVks es ,d rksyk feVVh rd ugh Mkyh xbZ A iwjs tuin es 1042 rkykcks dk xgjhdju ds uke djksMks
dk xksyeky fd;k x;k gS A tkap ds ckn cMs ?kksVkys dk [kqyklk gks ldrk gS A 14& ;g fd tuin jhok dh xzke iapk;r [ktqgk
vkSj lruk ftys dh vejikVu ti dh vfgjxkao lh/kh ftys dh xzke iapk;r diwjh osnqfy;ku es iqjkus fuekZ.k dk;ksZ ds uke ij
ujsxk ] tuHkkxhnkjh] lkaln] fo/kk;d fuf/k ds vykok vU; enksa dh jkf'k olZ 2006 ls 2011 C;kid iSekus ij gsjk& Qsjh dh xbZ gS
A bu xzke iapk;rsk us HkzLVkpkj ds lkjs fjdkMZ rksM fn;s gSA 90 Qhlnh jkf'k QthZ rkSj rjhdks ls fudkyh xbZ gSA rhuks ftyks es
ujsxk dh jkf'k dk cMs iSekus ij nq#i;ksx gqvk gS rhuks ftyks es Nkik ekj dk;Zokgh dh tkuh pkfg, A bl xzke iapk;r dh tkap
ls vf/kdkfj;ksa ,oa tuizfrfuf/k;ksa dh lkB& xkaB ds lkjs rF; mtkxj gks ldrs gS ÑIk;k f'kdk;Rk dh TkkaPk ,Ek,kbZ,Lk QhfMaXk MkVk
Lks fEkYkkUk djkdj djk;sA vkjksfIkRk ,TksfLk;ka vIkUks CkPkkOk ds fYk, EkLVjjksYk gh CknYk jgh gSA TkkaPk vf/kdkjh QhfMaXk Lks fEkYkkUk Uk
djds EkUkEkkUks Rkjhds IkzfRkOksnUk ns jgs gS vkSj ,TksfULk;ksa Lks EkksVh jkf'k CkLkwYk jgs gSA

More Related Content

What's hot

Allahabad hc cow slaughter bail(a) 22400 2021
Allahabad hc cow slaughter bail(a) 22400 2021Allahabad hc cow slaughter bail(a) 22400 2021
Allahabad hc cow slaughter bail(a) 22400 2021ZahidManiyar
 
ENC Times-August 25,2016
ENC Times-August 25,2016ENC Times-August 25,2016
ENC Times-August 25,2016ENC
 
बांदा स्थित नवाब टैंक परिसर में प्रस्तावित सरदार बल्लभ भाई पटेल आक्सीजन पार्क...
बांदा स्थित नवाब टैंक परिसर में प्रस्तावित सरदार बल्लभ भाई पटेल आक्सीजन पार्क...बांदा स्थित नवाब टैंक परिसर में प्रस्तावित सरदार बल्लभ भाई पटेल आक्सीजन पार्क...
बांदा स्थित नवाब टैंक परिसर में प्रस्तावित सरदार बल्लभ भाई पटेल आक्सीजन पार्क...Dr. Heera Lal IAS
 
Enc Times- October 04,2016
Enc Times- October 04,2016Enc Times- October 04,2016
Enc Times- October 04,2016ENC
 
रोकथाम के उपाय preventive measures
रोकथाम के उपाय preventive measuresरोकथाम के उपाय preventive measures
रोकथाम के उपाय preventive measuresKailash Nagar
 
Working report on insurance company
Working report on insurance companyWorking report on insurance company
Working report on insurance companyAndey786
 

What's hot (18)

Allahabad hc cow slaughter bail(a) 22400 2021
Allahabad hc cow slaughter bail(a) 22400 2021Allahabad hc cow slaughter bail(a) 22400 2021
Allahabad hc cow slaughter bail(a) 22400 2021
 
131 132
131 132131 132
131 132
 
ENC Times-August 25,2016
ENC Times-August 25,2016ENC Times-August 25,2016
ENC Times-August 25,2016
 
171 174
171 174171 174
171 174
 
123 125
123 125123 125
123 125
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
The Vaidik Times May 2014
The Vaidik Times May 2014The Vaidik Times May 2014
The Vaidik Times May 2014
 
Biology
BiologyBiology
Biology
 
Book 11
Book 11Book 11
Book 11
 
Umrav.research
Umrav.researchUmrav.research
Umrav.research
 
Hon'ble CM Urban Sanitation Mission, Madhya Pradesh
Hon'ble CM Urban Sanitation Mission, Madhya PradeshHon'ble CM Urban Sanitation Mission, Madhya Pradesh
Hon'ble CM Urban Sanitation Mission, Madhya Pradesh
 
136 138
136 138136 138
136 138
 
175 177
175 177175 177
175 177
 
बांदा स्थित नवाब टैंक परिसर में प्रस्तावित सरदार बल्लभ भाई पटेल आक्सीजन पार्क...
बांदा स्थित नवाब टैंक परिसर में प्रस्तावित सरदार बल्लभ भाई पटेल आक्सीजन पार्क...बांदा स्थित नवाब टैंक परिसर में प्रस्तावित सरदार बल्लभ भाई पटेल आक्सीजन पार्क...
बांदा स्थित नवाब टैंक परिसर में प्रस्तावित सरदार बल्लभ भाई पटेल आक्सीजन पार्क...
 
Enc Times- October 04,2016
Enc Times- October 04,2016Enc Times- October 04,2016
Enc Times- October 04,2016
 
रोकथाम के उपाय preventive measures
रोकथाम के उपाय preventive measuresरोकथाम के उपाय preventive measures
रोकथाम के उपाय preventive measures
 
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATIONRESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
 
Working report on insurance company
Working report on insurance companyWorking report on insurance company
Working report on insurance company
 

More from yograj tiwari India

Sirmour pipara panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour pipara  panchayat nrega me hera pheri2Sirmour pipara  panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour pipara panchayat nrega me hera pheri2yograj tiwari India
 
Sirmour pipara panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour pipara  panchayat nrega me hera pheri1Sirmour pipara  panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour pipara panchayat nrega me hera pheri1yograj tiwari India
 
Sirmour pathari panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour pathari panchayat nrega me hera pheri1Sirmour pathari panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour pathari panchayat nrega me hera pheri1yograj tiwari India
 
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri4
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri4Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri4
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri4yograj tiwari India
 
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri3
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri3Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri3
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri3yograj tiwari India
 
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri1Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri1yograj tiwari India
 
Sirmour pajhan panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour pajhan panchayat nrega me hera pheri2Sirmour pajhan panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour pajhan panchayat nrega me hera pheri2yograj tiwari India
 
Sirmour moharaba panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour moharaba panchayat nrega me hera pheri2Sirmour moharaba panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour moharaba panchayat nrega me hera pheri2yograj tiwari India
 
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri3
Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri3Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri3
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri3yograj tiwari India
 
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri2Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri2yograj tiwari India
 
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri1Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri1yograj tiwari India
 
Sirmour machigawa panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour machigawa  panchayat nrega me hera pheri2Sirmour machigawa  panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour machigawa panchayat nrega me hera pheri2yograj tiwari India
 
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri2Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri2yograj tiwari India
 
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri1Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri1yograj tiwari India
 
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri1Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri1yograj tiwari India
 
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri2Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri2yograj tiwari India
 
Sir stap daim umari jeera nala mourpanchayat nrega me hera pheri1
Sir stap daim umari jeera nala mourpanchayat nrega me hera pheri1Sir stap daim umari jeera nala mourpanchayat nrega me hera pheri1
Sir stap daim umari jeera nala mourpanchayat nrega me hera pheri1yograj tiwari India
 
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri3
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri3Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri3
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri3yograj tiwari India
 
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri2
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri2Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri2
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri2yograj tiwari India
 
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri1
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri1Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri1
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri1yograj tiwari India
 

More from yograj tiwari India (20)

Sirmour pipara panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour pipara  panchayat nrega me hera pheri2Sirmour pipara  panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour pipara panchayat nrega me hera pheri2
 
Sirmour pipara panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour pipara  panchayat nrega me hera pheri1Sirmour pipara  panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour pipara panchayat nrega me hera pheri1
 
Sirmour pathari panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour pathari panchayat nrega me hera pheri1Sirmour pathari panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour pathari panchayat nrega me hera pheri1
 
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri4
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri4Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri4
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri4
 
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri3
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri3Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri3
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri3
 
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri1Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour patehara semariya panchayat nrega me hera pheri1
 
Sirmour pajhan panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour pajhan panchayat nrega me hera pheri2Sirmour pajhan panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour pajhan panchayat nrega me hera pheri2
 
Sirmour moharaba panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour moharaba panchayat nrega me hera pheri2Sirmour moharaba panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour moharaba panchayat nrega me hera pheri2
 
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri3
Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri3Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri3
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri3
 
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri2Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri2
 
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri1Sirmour maraila  panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour maraila panchayat nrega me hera pheri1
 
Sirmour machigawa panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour machigawa  panchayat nrega me hera pheri2Sirmour machigawa  panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour machigawa panchayat nrega me hera pheri2
 
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri2Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri2
 
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri1Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour dol panchayat nrega me hera pheri1
 
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri1Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri1
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri1
 
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri2Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri2
Sirmour barala kala panchayat nrega me hera pheri2
 
Sir stap daim umari jeera nala mourpanchayat nrega me hera pheri1
Sir stap daim umari jeera nala mourpanchayat nrega me hera pheri1Sir stap daim umari jeera nala mourpanchayat nrega me hera pheri1
Sir stap daim umari jeera nala mourpanchayat nrega me hera pheri1
 
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri3
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri3Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri3
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri3
 
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri2
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri2Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri2
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri2
 
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri1
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri1Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri1
Sir stap daim machiyar tindhaniya panchayat nrega me hera pheri1
 

commissenor rewa

  • 1. ;ksxjkt frokjh firk dk uke Jh dUgss;k yky frokjh irk xzke iks ojgqyk jhok fo"k; 'kklu dks xyr tkudkjh nsdj ljdkjh jkf'k vkgfjr dj canjckaV djusa dh tkap djk;s tkusa ds lEcU/k esa eq[; ea=h th Ek&iz 'kk'ku fcLk;& jhok lruk] lh/kh 'kgMksy ftys esa egkRek xka/kh jkstxkj xkjaUVh ;kstuk esa C;kid iSekus ij /kak/kyh] tkc dkMksa ,oa Jfedksa ukeksa esa gsjk&Qsjh] in dk nq#i;ksx] QthZ eLVj jksy ,oa LVkd iath la/kkfjr djusa rFkk 'kklu dks xyr tkudkjh nsdj ljdkjh jkf'k vkgfjr dj canjckaV djusa dh tkap djk;s tkusa ds lEcU/k esa A A EkkU;Okj Ek-Ikz- ds jhOkk] LkRkUkk vkSj Lkh/kh 'kgMksy fTkYks dh dqN XkzkEk IkaPkk;Rkks vkSj fUkEkkZ.k ,TksULkh ds LkECkU/k Eks Eksjs n~Okkjk dk;s Xk, dk;ksZ dk Lk?kUk Tkk;Tkk fYk;k Xk;kA EkS LOk;a XkkaOk XkkOk aXk;k A YkksXkksa Lks CkkRk PkhRk fd;k vkSj dsUn Lkjdkj n~Okkjk PkYkkbZ Tkk jgh vfRk EkgROk Ikw.kZ EkgkREkk Xkka/kh jksTkXkkj XkkjaVh Lks YkksXkks dks fEkYkUks OkkYks YkkHk ds LkECkU/k Eks CkkRk PkhRk dh XkbZA XkkaOk XkkaOk TkkUks ds Ckkn Tkks XkCkfM;ka Eksjs LkkEkUks vk;h ] mUk XkMCkfM;ksa dh PkPkkZ LFkkUkh; vf/kdkfj;ksa Lks fd;k Ckkn Eks XkMCkfM;ksa dh f'kdk;Rk Hkh dhA LFkkUkh; LRkj Ikj f'kdk;Rkksa dk fUkjkdj.k Uk gksUks Ikj Ckkn Eks f'kdk;Rk fTkYkk LRkj Ikj Hkh dh XkbZ fQj Hkh dksbZ dk;ZOkkgh Uk gksUks Ikj Eksjs n~Okkjk jkT; Lkjdkj Ok vU; TkkaPk ,TksfLk;ksa Lks Hkh f'kdk;Rk dh XkbZA YkXkkRkkj ,d Ok"kZ Lks f'kdk;Rk dj jgk gwaA IkjURkq ,d Rkks vf/kdkjh TkkaPk djUks TkkRks Ukgh ;fn TkkaPk djUks ?k, Hkh Rkks nksf"k;ks ds CkPkkOk dk IkzfRkOksnUk CkUkk dj TkkaPk dks jQk nQk djUks dk jkLRkk vIkUkkRks gSA dksbZ Hkh fOkUnq Ckkj TkkaPk IkzfØ;k Ukgh vIkUkkbZ XkbZA Ikwjh Rkjg TkkaPk dks nCkkUks dk Ikz;kLk fd;k Xk;k gSA Eksjh f'kdk;Rk Ikj dYksDVj jhOkk dh LkRkdZRkk 'kk[kk ds Ekk/;Ek Lks fEkYkh f'kdk;Rk Ikj LkhbZvksa fTkYkk IkaPkk;Rk ds n~Okkjk RkhUk LknL;h; TkkaPk nYk dk Hkh XkBUk fd;k Xk;k A dYksDVj Uks 15 fnOkLk ds vUnj IkzfRkOksnUk nsUks gsRkq fUknZsf'kRk fd;k Fkk IkjURkq ;g TkkaPk nYk OkLkwYkh dj jgk gS fdLkh Hkh nks"kh ,TksULkh ds f[kYkkQ dk;ZOkkgh Ukgh dh Xk;hA OkRkZEkkUk Ykksdk;qDRk Ekgksn; HkksIkkYk dks jhOkk IkzOkkLk ds nkSjkUk LkkSIkh Xk;h f'kdk;Rk Ikj TkkaPk ds UkkEk Ikj Ikwjs fTkYks Eks gMdEIk EkPkk gqvkA IkjURkq Ykksdk;qDRk Ekgksn; n~Okkjk TkkaPk IkzfRkOksnUk mUgh YkksXkksa Lks EkXkk;k gS Tkks vHkh Rkd nksf"k;ksa ds Ik{k Eks TkkaPk nCkkRks vk, gSA LkCkLks nq[kn IkgYkq Rkks ;g gS fd f'kdk;Rkks dks nCkkUks dh XkjTk Lks ,TksULkh Uks CksOkLkkbV Eks MkYks Xk, EkLVj jksYk dks gh CknYk dj nwLkjk EkLVj jksYk gh IkzLRkqRk dj jgs gS Tkks vkSj Hkh XkEHkhj vIkjk/k dh Ikfjf/k Eks vkRkk gSA jhOkk fTkYks LkfgRk LkRkUkk Ok Lkh/kh Eks Hkh f'kdk;Rkksa dk fUkjkdj.k djUks Eks CksLkLkkbV Eks MkYks Xk, EkLVj jksYk dks njfdUkkj dj fn;k Xk;k vkSj EkUkXk<Rk EkLVjjksYk RkSVkj dj 'kkLkUk IkzLkkLkUk dks TkkUkdkjh HksTkh Tkk jgh gSA f'kdk;Rkksa dks LkqUkUks dks RkS;kj dksbZ Ukgh gS Ikwjk dk Ikwjk IkzLkkLkfUkd vEkYkk bLk ?kIkYks Eks fYkRk gSAÑIk;k UkjsXkk dh CksOkLkkbV Eks MkYks Xk, EkLVjjksYk dk fEkYkkUk djkdj RkFkk LkkEkXkzh [kjhnh ds fOkYk OkkmPkj vkfn&2 dk fEkYkkUk djkdj] vkOkd TkkOkd dk Lka/kkj.k djkdj TkkaPk djkUks dk d"V djs vkSj fUkEkkZ.k dk;ksZ dk EkkSds dk LkR;kIkUk vkSj fUkEkkZ.k dk;Z Eks vU; Eknks Lks Hkh [kPkZ dh XkbZ jkf'k dk fOkOkj.k EkXkkdj LkECkfU/kRk ,TksYLkh ds f[kYkkQ dk;ZOkkgh djUks ;k bZUkkEk nsUks dk d"V djsA vkIkdk /;kUk vkÑ"V djkUkk PkkgRkk gwa fd Eksjs n~Okkjk TkUkfgRk RkjdhCkUk 25 Ok"kksZ Lks XkjhCkksa ds ÅIkj gks jgs 'kks"k.k] 'kkLkdh; ;ksTkUkks Eks Hkz"VkPkkj ds Ekqn~ns Ikj f'kdk;Rkksa] LkEkkPkkj Ik"kksa] U;k;kYk; Eks ;kfPkdk~ksa ds Ekk/;Ek Lks fCkjks/k fd;k Xk;kA fTkLkEks LkSdMksa YkksXk TksYk dh gOkk [kk Pkqds gS dbZ YkksXk EkkfQ;k vkSj ?kIkYks OkkTk TksYk dh YkkbUk Eks YkXks gq, gS Tkks vCk Eks Eksjh TkkUk EkkYk ds Hkh I;kLks gks Xk, gSA Eksjs n~Okkjk ;Lk Ikh jhOkk dks vkOksnUk nsdj Lkqj{kk dh Xkksgkj YkXkkbZ XkbZ] IkjURkq ?kIkYks OkkTkksa ds dgUks Ikj ;LkIkh mEks'k Tkks Xkk Uks Eksjs vkOksnUk Ok fUkOksnUk dks XkECkhjRkk Lks Ukgh fYk;k ,sLkk YkXkRkk gS fd Lkjdkj ds YkksXk Eks gR;k djkUkk PkkgRks Rkkfd Lkjdkj ds f[kYkkQ Hkz"VkPkkj mTkkXkj Uk gks Lkds Eksjs fgLkkCk Lks ujsXkk Eks fTkLk dnj /kk/kYkh gqbZ mLkLks ,sLkk YkXkRkk gS fd Ikwjs Ikzns'k Eks ?kksVkYkk gqvk gSA jhok (fTkYks Eks UkjsXkk dh jkf'k dk C;kIkd IkSEkkUks Ikj TkYk LkaLkk/kUk fOkHkkXk] OkUk fOkHkkXk ,Oka fTkYks dh PkqfUknk XkzkEk IkaPkk;Rk Uks CkMs Ikj Hk"VkPkkj fd;k gS] fTkLk LkECkU/k dh f'kdk;Rk IkzkFkhZ nOkkjk Ckkj & Ckkj dh TkkRkh jgh gS IkjURkq f'kdk;Rk dh TkkaTk ?kwEk fQj dj mUgh YkksXkksa ds gkFk IkgqPk TkkRkh gS gS Tkks bLk gsjk & Qsjh ds XkqUkgXkkj gS ] Tkks ,d Rkks f'kdk;Rk dks gh nCkk nsRks gSA ;fn TkkaPk djUks Xk, Hkh Rkks vkXks IkhNs djds f'kdk;Rk dk TkCkkCk nsRks gSaA f'kdk;Rk Ikj dk;ZOkkgh gksUks ds CkTkk; CkPkkOk ds jkLRks fUkdkYks Tkk jgs gSA ,sLkh fLFkfRk Eks ?kIkYks Eks fYkIRk ,TksfLk;ksa ds f[kYkkQ dk;ZOkkgh Ukgh gks Ikk jgh gSA TkCkfd IkzkFkhZ nOkkjk EkkSds Ikj Tkkdj Tkks TkkUkdkjh gkfLkYk dh XkbZ gS mLkEks EkLVj jksYk fTkUk TkkCk dkMZ /kkfj;ksa ds Hkjs Xk, gS mLkEks 90 Qhlnh TkkCk dkMZ dks IkRkk Rkd Ukgh gS fd mUgksUks dkEk fd;k gSA EkLVj jksYk Eks Ek`Rk C;fDRk;ksa ds UkkEk Hkh LkkfEkYk gSA ,sLks 10 QhLknh YkksXk Hkh LkkfEkYk gSa Tkks ;k Rkks Lkjdkjh UkkSdjh djRks gSa ;k dgh Ckkgj jg
  • 2. dj vIkUkk TkhOkUk ;kIkUk djRks gSa fTkUgksUks ,d Hkh fnUk UkjsXkk Eks dkEk Ukgh fd¸kk gSA 5 Qhlnh yksxks dh ekSr gks pqdh gSA IkjURkq mUkds UkkEk IkSLkk fUkdkYk dj mDRk ,TksfLk¸;ksa Uks fUkdkYk dj [kk fYk;k gS A ÑIkk djds jhOkk fTkYks ds Lkkjs EkLVj jksYk vkSj fUkEkkZ.k dk;ksZ dk HkkSfRkd LkR;kIkUk djk;k Tkk; RkFkk Tkks LkkEkXkzh [kjhnh ds fOkYk CkkmPkj YkXkk, Xk, ] mUkdh Ikqf"V djk;h Tkk;A fOkYk CkkmPkj Ikwjh Rkjg QTkhZ Ok EkUkXk<aRk gS] 'kk'kUk ds fUknsZ'k Ok UkjsXkk ds fUk/kkZfjRk IkzfØ;k dk IkkYkUk Ukgh gqvk gSA ,d Rkks TkkCk dkMZ Eks dEkZPkkfj;ksa ds UkkEk gS Tkks Lkjdkjh fCkHkkXkksa Eks UkkSdjh djRks gS] fTkUgs jksTkXkkj RkYkkLkUks dk Ikz'Uk gh Ukgh mBRkkA nwLkjk bUgh Lkjdkjh YkksXkksa ds UkkEk Lks EkLVj Hkj jkf'k fUkdkYkh Xk;h gS Tkks ?kksj vIkjk/k gSA lruk ftys ds vejikVu tuin dh xzke iapk;r es iwjh rjg /kks[kk /kMh dh xbZ gSA lHkh tkc dkMZ gh QthZ cuk, x, vkSj tkc dkMZ es tks uke ntZ gSA mu ukeks ds vykok vyx ls uke fy[kdj jkf'k dk xksyeky fd;k x;k tks xEHkhj tkap dk fol; gSA iwjs lruk ftys es euekus rjhds ls jkf'k fudky dj fcuk fuekZ.k dk;Z kjk;s gh ipk yh xbZ gSA IkzkjfEHkd TkkaPk dh Ikqf"V djUks mn~ns'; Lks dqN UkkEkksa dks vkIkdh vksj HksTk jgk gwa dIk;k UkkEkksa dh Ikqf"V djkUks ds Ckkn Ikwjs jhOkk fTkYks ds UkjsXkk ds EkLVj jksYk vkSj LkkEkXkzh [kjhnh Eks gsjk& Qsjh dh TkkaPk gsRkq LkfEkfRk XkfBRk dj TkkaPk djkUks dk d"V djs Amnkgj.k ds CkRkkSj TkOkk TkuIkn dh TkOkk TkuIkn dh XkzkEk IkaPkk;Rk cjsrh [kqnZ es Hkksyk ukFk TkkCk dkMZ Lka[;k 329 iqfyl dk fjVk;MZ gS tks isalu ikrk gSA fcL.kqHkkLdj TkkCk dkMZ Lka[;k 323 ih ;p bZ es ;l Mh vks gS rFkk yMds i<rs gSA lq/khj TkkCk dkMZ Lka[;k 272 gksexkMZ es ukSdjh djrk gSA vjfcUn TkkCk dkMZ Lka[;k 306 lwjr es jgrk gSa jkteu TkkCk dkMZ Lka[;k 186 jkuh nsoh pkSdh nkj gSaA Jh dkUr ljLorh Ldwy es ukSdjh djrk gSAjke izxkl TkkCk dkMZ Lka[;k 323 109 fcdykax gSA >qyfj;k ej pqdh gSA jke lqlhy iwuk es QSDVjh es ukSdjh djrk gSA gSAXkzkEk IkaPkk¸kRk Xksnqjgk UkkFkw YkkYk] EksfM;k TkkCk dkMZ Lka[;k 45 nksUkksa Ekj Pkqds gS fQj Hkh TkkCk dkMZ Hkjk Xk;k gSAdsEkYkk TkkCk dkMZ 137 fTkLkEks jTkEkaRkh Ekj Pkqdh gSAjkEk XkjhCk TkkCk dkMZ Lka[;k 159 OkUk fCkHkkXk dk dEkZPkkjh gSA Lkq[kYkkYk TkkCk dkMZ Lka[;k 180 fOkdYkkaXk gSA LkqXkbZ CkSTkUkkFk TkkCk dkMZ Lka[;k60 Uks dkEk gh Ukgh fd;k Anq?kZfV;k dh EkkSRk gks Pkqdh gSA jkEkCkPkUk TkkCk dkMZ Lka[;k fTkLkEks jkTkUkkjk;.k EkkLVj gS AXkqYkTkkjh YkkYk TkkCk dkMZ Lka[;k 131 bUnkSj Eks jgRkk gSA Jh /kj vfXUkgks"kh TkkCk dkMZ Lka[;k 154 jkTkdj.k fRkOkkjh TkkCk dkMZ Lka[;k 162 UkXkj LksUkk Eks UkkSdjh djRkk gSA 'kkjnk IkzLkkn fRkOkkjh Ok mLkds IkfjOkkj ds LknL; ds UkkEk TkkCk dkMZ Lka[;k 135 jsYkOks dk dEkZPkkjh gS vkUkan TkkCk dkMZ Lka[;k 156 vOk/k'kj.k IkqfYkLk Eks UkkSdjh djRkk gS AbLkh Rkjg daPkUk Ikqj XkzkEk IkaPkk;Rk Eks m/kkS IkzLkkn TkkCk dkMZ Lka[;k 43 QkSTk Eks UkkSdjh djRkk gSAjkEk IkzRkkIk fLkg LksgqMk QkSTk Eks UkkSdjh djRkk gSALkqjs'k IkzLkkn TkkCk dkMZ Lka[;k 225 IkqfYkLk Eks UkkSdjh djRkk gSAvHk; fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 31 dwf"k fCkHkkXk Eks vUkqdEIkk fUk;qfDRk Ikj gSAmEks'k IkzRkkIk fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 62 vk'kh"k fLkg fnYYkh Eks jgRks gS Afczt uanu flg ;kstuk eaMy jhok es ukSjh djrs gSa AjEkk XkksfCkUn fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 4;knqUkanUk fLkg IkksLV EkkLVj gS ] 'kf'kdYkk fLkg vkXkUk OkkMh Eks UkkSdjh djRkh gSAIkzHkkRk fLkg IkwUkk RkFkk f'kOk UkanUk fLkg jk;Ikqj Eks jgRks gSA XkzkEk IkaPkk;Rk dqfBYkk fnOkkdj fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 46 QkSTk dk fjVk;MZ fTkLkUks dkEk Ukgh fd;k ALkq[kYkkYk dksYk TkkCk dkMZ Lka[;k 17 fHkRkjh 'kkLkdh; LdwYk Eks EkkLVj gS Ajk/ks dksYk dh Ek`R;q Pkkj Ok"kZ IkwOkZ dq,a Eks fXkjUks Lks gks Pkqdh gSA fQj Hkh EkLVj Eks UkkEk fYk[kdj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gS A LkksfUk;k nsOkh [kk{kk jgRkh gS jkEkk UkUn dksYk Ekj Pkqdk gS TkXkUkUkkFk dks Yk dh Hkh EkkSRk gks Pkqdh gS AnhIkd TkkCk dkMZ Lka[;k CkECkbZ Eks jgRkh gSAvTk; fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 35 Ckkgj UkkSdjh djRkk gSA CkkYEkhd UkkXkIkqj Eks jgRkk gSA LkjksTk IkkMs; 114 ;knqUkanUk IkkaMs; vkXkUk OkkMh YkEks UkkSdjh djRkh gS A jkf'k jEk.k 117 ghjk Ukf.k CkECkbZ Eks jgRkk gS AjkEkLkqQYk dksYk 43dh EkkSRk 10 Ok]Z IkwOkZ gks Pkqdh gS A CkSdfYk;k TkkCk dkMZ Lka[;k 11 dk vkSfPkR; LkEk{k Lks Ikjs gSA TkYk mIkHkksDRkk LkfEkfRk IkVsgjk ds v/;{k ] mIk;a"kh TkOkk ] Xkk<k EkjkSYkh Tkknh fYkV ,jhds'kUk Ekksgjk Uks Fkks vka[k Ckandj EkLVj jksYk Hkjs gS vkSj jkf'k dks [kk;pk gSA IkVsgjk Ukgj Eks 'kEHkw TkkCk dkMZ Lka[;k 18 dks YkdOkk Ekkjs gS Tkks dkEk djUks Ykk;d gh Ukgh gS fQj EkYVj jksYk Lka[;k 1338412 Eks IkSLkk fUkdkYkk Xk;k gS AjkEk Ckgks j TkkCk dkMZ Lka[;k 312 Ikh MCYkw Mh dk dEkZPkkjh gS A fXkj/kkjh YkkYkTkkCk dkMZ Lka[;k 314 f'k{kd gS A mEkk'kadj IkkBd IkqfYkLk Eks gSATk;YkkYk OkEkkZ TkkCk dkMZ Lka[;k 433 IkqfYkLk Eks ,- ;Lk vkbZ- gS AIkzEkksn IkkBd TkkCk dkMZ Lka[;k 365 dh IkRUkh dk UkkEk EkLVj jksYk Eks gS fTkLkdk IkfRk fCkHkkXk Eks dEkZPkkjh gS AJh /kj IkkBd TkkCk dkMZ Lka[;k 168 f'k{kk dEkhZ gS ]TkhOkUk YkkYk fEkJk Tkh vkj Ikh TkkCk dkMZ Lka[;k 215 LkfOkLk djRkk gS AjkTkk CkkCkw dksjh TkkCk dkMZ Lka[;k 447 b- Tkh -;Lk Eks Xkq#Tkh gS AvanOkk IkaPkk;Rk Eks j?kqjkt flg TkkCkdkMZ Lka[;k 139 us dke ugh fd;k gSA gfjHkw"k.k fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 59 PkIkjkLkh gS dIRkkUk fLkg LkRkUkk Eks jgRks gSA TkksUgk IkaPkk;Rk Eks nsOk Ekf.k TkkCk dkMZ Lka[;k 270 Ek`Rk] fRkfTk;k TkkCk dkMZ Lka[;k 30 Ek`Rk] /kUks'Okj TkkCk dkMZ Lka[;k 40 fLkPkkbZ fCkHkkXk Eks UkkSdjh djRkk gSA jejft;k ukfir dh ekSr gks pgdh gS A vrjSyk iapk;r es lR;nso fo'odekZ TkkCk dkMZ Lka[;k 47 f'k>d gSA';ke yky dksy TkkCk dkMZ Lka[;k 44 dh ekSr gks pqdh gSA pkS[kzMh xzke iapk;r es fot; xqIrk dk uke tc Hkjk x;k gS ml le; tsy es FkkAdeys'k TkkCk dkMZ Lka[;k 159 uy foHkkx es ukSdjh djrk gSA TkkCk dkMZ Lka[;k 163 jhok es nwdku pykrk gSA X;ku nsoh TkkCk dkMZ Lka[;k 236 dh ekSr gks pqdh gSA f'ko cgknqj flg fnYyh es ukSdjh djrk gSA eqUuk yky TkkCk dkMZ Lka[;k 290 dh iRuh lqfe=k nsoh dk uke eLVj jksy es Hkjk x;k gSA tks f'k>k dehZ gSAnsosUn flg TkkCk dkMZ Lka[;k 269 dh iRuh izfrek flg ds uke ls eLVj Hkjk x;k gS dkyjh es deZpkjh gSA jkefd'kksj TkkCk dkMZ Lka[;k 70 ukxiqj es jgrk gSA laryky TkkCk dkMZ Lka[;k 40 dh ekSr gks pqdh gSA pesafy;k TkkCk dkMZ Lka[;k 614 dh ekSr gks pqdh gSAjktcgksj TkkCk dkMZ Lka[;k 51 es vpZuk i<rh Fkh A xzke iapk;r jex<ok es ohjsUn dgkj TkkCk dkMZ Lka[;k 188 ch vkj lh tokes ukSdjh djrk gSA nksnj iapk;r es jkekJ; feJ dh ekSr gks pqdh gSA fp= dwVh dgkj gq#th ds in ij gSAXkzkEk IkaPkk;Rk fVdSRkUk IkqjOkk <qfUk;k TkkCk dkMZ Lka[;k13 EkqUsLkhYkkYk Ek`Rk gks Pkqdh gSA TkYk mIkHkksDRkk LkfEkfRk TkOkk ds v/;{k HkwIkYks'Okj fLkg Uks Ck`TkHkkUk fLkg Tkks jsYkOks Eks UkkSdjh djRkk gS A 45249 EkLVj jksYk
  • 3. Hkj dj Ik,sLkk vkgfjRk fd;k gSAjkEk XkksIkkYk XkqIksRkk Tkks CkSad Eks dSfLk;j jg Pkqdk gSATkkCk dkMZ Lka[;k 193 dk mIk;kSXk fd;k gSAjfOk UkanUk fLkg TkkCk dkMZ Lka[;k 214 dh TkkaPk XkgjkbZ Lks fd;k TkkUkk EkgROk Ikw.kZ gksXkk A TkkCk dkMZ Lka[;k 218] 16] 6] 7]103] dh TkkaPk dh TkkUkh Pkkfg, A fVdSRkUk IkqjOkk IkaPkk;Rk Eks TkkCk dkMZ Lka[;k 41] 86] 5 ] 14 ] 2'ka[k/kj fLkg vdsYks'Okj fLkg ds vYkkOkk TkkXks'Okj fLkg UkkSjdjh djRkk gSA NksVbZ ] UkUgdh TkkCk dkMZ Lka[;k 14 dh EkkSRk gks Pkqdh gSAmEkk'kadj fnOksnh TkXkYk fOkHkkXk Eks UkkSdjh djRkk gSA blh rjg xzke iapk;r tksUgk es TkkCk dkMZ Lka[;k 40 flpkbZ foHkkx lruk es ukSdjh djrk gSA xk<k cjkSyh ugj es lej cgknqj flg TkkCk dkMZ Lka[;k 115 & 60 ukSdjh es gSA ''ksl ef.k feJk fnYyh es jgrk gS ] HkS;k yky TkkCk dkMZ Lka[;k 144 vkxuokMh es ukSdjh djrk gSA lhrk'kj.k flg fjVk;j jsUtj gSA vej cgknqj fjekjh es jgrk gSA dksUkh Eks LkadBk IkzLkkn fEkJ fTkUkdk TkkCkdkMZ Lka[;k 195 gS fOk/nk/kj fnsOksnh TkkCkdkMZ Lka[;k 194 OkUk fOkHkkXk Eks fMIVhjsUTkj] dh IkRUkh ds UkkEk Lks XkzsOkYk jksM]ghjk YkkYk fnOksnh Tkks fjVk;MZ IkaPkk;Rk baLkIksDVj Fks OkRkZEkkUk Eks EkkSRk gks Pkqdh gS ds TkkCk dkMZ Lks jkf'k vkgfjRk dh XkbZA OkaLkIkfRk Tkks QkSTk ds dEkZPkkjh Fks fTkUkdk TkkCkdkMZ Lka[;k 198 dk mIk;ksXk mUkds YkMdk Tkks 'kkLkdh; LdwYk Eks /kUksUn EkkLVj gS jkf'k fUkdkYkh XkbZA nwLkjs jkEkUkkjk;.k fnOksnh fTkUkdk TkkCkdkMZ Lka[;k 393 g] Tkks IkqfYkLk fCkHkkXk Eks UkkSdjh djRks gS dk UkkEk Xk?ksOkYk jksM dBgkbZ] OkUk mTkkZ LFkkIkUkk d{k 219 nsm[kj]Ok mUkds IkfjOkkj ds vU; LknL; Hkh Tkks 'kkYkdh; LksOkd gS ;k Ckkgj jgRks gS dk UkkEk Hkjdj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA fOkJkEk LkkXkj TkkCkdkMZ Lka[;k 564 Tkks Lkjdkjh LdwYk EkkLVj gS] dk Hkh UkkEk XkzsOkYk jksM dBgkbZ jksM fUkEkkZ.k Eks Hkjk Xk;k gSA jkEkfOkYkkLk TkkCkdkMZ Lka[;k 569 dk UkkEk XkzsOkYk jksM dBgkbZ OkYkHkn~ IkzLkkn TkkCkdkMZ Lka[;k 733 Ikk; Ukgh gS vkSj Uk gh dkEk fd;k gSA fOk/nk/kj fnOksnh TkkCkdkMZ Lka[;k 764 dk UkkEk XkzsOkYk jksM CkqPkXkMk [kSjgkbZ VksYkk vkfn & 2 Eks Hkjk Xk;k gS Tkks 'kkLkdh; dEkZPkkjh gSA LkadBk IkzLkkn TkkCkdkMZ Lka[;k 765 Tkks 'kkLkdh; dEkZPkkjh gSA jkEkUkkjk;.k fnOksnh TkkCkdkMZ Lka[;k 964 'kkLkd;k dEkZPkkjh gS TkkCk dkMksZ dh Lkw{Ek TkkaPk djkUkk Lkkjs EkkEkYks dh IkksYk [kksYkRkk gSA Jh dkURk fnOksnh TkkCkdkMZ Lka[;k 97 LnX/k gSA jkEkf'kjksEkf.k TkkCkdkMZ Lka[;k 563 Uks dHkh Uk Rkks dkEk fd;k vkSj Uk IkSLks dk HkqXkRkkUk fYk;k gSA Ikjs IkaPkk;Rk Eks ,d Rkks QTkhZ TkkCkdkMZ dk mIk;ksXk gqvk Rkks Okgh ,sLks YkksXk dk UkkEk EkLVj Eks LkkfEkYk gS fTkUgksUks ,d Hkh fnUk Uk Rkks dkEk fd;k vkSj Uk gh EkTknwjh IkzkIRk dh] LkjIkaPk ,Oka vU; ,TksfLk;ksa Uks ÅIkj gh ÅIkj CkkSd Lks LkkB& XkkaB dj djds IkSLkk fUkdkYk dj gTkEk dj Xk, gS A Ikwjs XkzkEk IkaPkk;Rk ds EkLVj jksYk dk HkkSfRkd LkR;kIkUk djkUks Ckkn Lkkjs EkkEkYks dk [kqYkkLkk gksXkkA xzke iapk;r uhok es jke y[ku TkkCkdkMZ Lka[;k 179 iznhi dqekj tks tok vLirky es ,e ih MCyw ,oa pmzek dh izfrek lkldh; lsod gSA Hkkjr Hkwl.k TkkCkdkMZ Lka[;k 161 jhok es jgdj i<kbZ djrk gSAdke ugh fd;k gSA dY;ku iqj iapk;r es jkekorkj jkejho TkkCkdkMZ Lka[;k 336 dk yMdk gS MHkkSjk Ldwy es ekLVj gSA ladjh TkkCkdkMZ Lka[;k 151 pijklh gSA xzke iapk;r bVek es nsosUn dqekj tkc dkMZ 234 lkl dh; deZpkjh gSA xzke iapk;r enjh es pUnjkt flg TkkCkdkMZ Lka[;k 31 dk mi;ksx jkf'k fudkyh xbZ tks lkldh; lsod gSA xzke iapk;r iSjk es TkkCkdkMZ Lka[;k 227 ] 282] eksrkyky ikaMs; ou fcHkkx dk deZpkjh gSAvt; dqekj 277] o 210 lkldh; lsod gSA dVkxh iapk;r es nsork nhu feJ TkkCkdkMZ Lka[;k 132 fjVk;MZ f'k>d gSA tks isIlu ikrk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Xk<Okk ds LkjIkaPk vPNsYkkYk fLkg vkSj IkaPkk;Rk dEkhZ PkUnHkkUk fLkg Uks [kqn Ok vIkUks IkfjOkkj ds LknL;ksa dk UkkEk Hkjdj YkjsXkk dh jkf'k dk CksjgEkh ds LkkFk nq#Ik;ksXk fd;k gS ;gka Rkd TkkCk dk<4 Eks QTkhZ UkkEk Hkjs Xk,vks gS Tkks XkkaOk Eks <w<Uks Lks Hkh Ukgh fEkYksXksA mnkgj.k ds OkRkkSj v€NsYkkYk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 75 ]PkUæ HkkUk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 79 ] OkkYksUn Lkkgw TkkOk dkMZ Lka[;k 94 LkRkUkk Eks UkkSdjh djRkk gSA Xk.ks'k IkzLkkn IkwUkk Eks jgRkk gS ]f'kOk Ikzkn IkkUMs; UkkEk dk dksbZ C;fDRk Ukgh gSA Xk.ks'k IkzLkkn TkkOk dkMZ Lka[;k 114 nksUkksa Lkjdkjh dEkZPkkjh gSA OkkYksUn Lkkgw TkkOk dkMZ Lka[;k 94 'kkLkdh; dEkZPkkjh gSA jkEkf'kjksEkf.k fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 79 LkfPkOk ds fIkRkk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Xkk<k 138 fUkOkkLkh v'OkUkh IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k 157 Ek`Rk gS] UkhjTk dqEkkj TkkOk dkMZ Lka[;k 232]jkds'k dqEkkjfIkRkk XkksfOkUn Uks dkEk Ukgh fd;k gSA EkUkLkqÑfRk TkkOk dkMZ Lka[;k 557 Ukgj dk dEkZPkkjh gSA 'kEHkw IkzLkkn fnOksnh TkkOk dkMZ Lka[;k 566]jkTkEkf.k EkYYkkg TkkOk dkMZ Lka[;k 543 LOk;a LkjIkaPk gS] XkaXkk IkzLkkn fnOksnh 585 fjVk;MZ f'k{kd gSA jkEk Yk[kUk fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 597] Lkk/kOk IkzLkkn fnOksnh fjVk;MZ 'kkLkdh; LksOkd gSA dkEk Ukgh fd;k gS] CkkCkwYkkYk fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 609 ]Mkd Rkkj fOkHkkXk dEkZPkkjh gSA fTk;kYkkYk TkkOk dkMZ Lka[;k 611 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA UkEkZnk nqOks TkkOk dkMZ Lka[;k 591 'kkLkdh;LksOkd gSA 'kadj IkzLkkn nqOks 594 IksULkUk IkkRkk gS-dqUTkUk IkzLkkn Ikk= Ukgh gSA jkTkUkkjk;.k 'kEkkZ TkkOk dkMZ Lka[;k 486Hkh 'kkLkdh; LksOkd gSA XkzkEk IkaPkk;Rk HkfUkXkOkk dh OkRkZEkkUk Eks Jh EkRkh EkaRkh nsOkh LkjIkaPk gS Tkks R;ksFkj {ks= ds fOk/kk;d jkEk XkjhOk OkUkOkkLkh dh IkRUkh gS] fTkUgksUks HkfUkXkOkka fUkOkkLkh vHk; jkTk fEkJk fTkUkdk TkkOk dkMZ Lka[;k 43 gS fTkUkdk UkkEk EkLVj jksYk Lka- 109757] fPkURkkEkf.k fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 55] vfHk"ksd Ok vk'kk 62 ]LkaRkks"k dqEkkjh TkkOk dkMZ Lka 62 YkkYk Tkh fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 8] CkaLkURk YkkYk fnOksnh TkkOk dkMZ Lka[;k 19] Ekafnj f'kOk EkwfRkZ CkTkjgk TkkOk dkMZ Lka[;k 811] Jh dkaRk IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k 924 Ukkjk;.k nkLk fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 32 Ukan YkkYk 'kqDYkk TkkOk dkMZ Lka[;k 14 ] jkEk YkkYk TkkOk dkMZ Lka[;k 15] mEkk'kadj fEkJ TkkOk dkMZ Lka[;k 16 ] fPkURkkEkf.k fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 55] TkXknh'k IkzLkkn fEkJk] TkkOk dkMZ Lka[;k 944]YkkYk Tkh fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 8 ]jk?kOksUn fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 38 ] jkEk fOkYkkLk TkkOk dkMZ Lka[;k 414] jkTk Ckgknqj fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 39 ]dEkYkk dkaURk fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 40]jkTkEkf.k TkkOk dkMZ Lka[;k 60] vkLkqRkks"k fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 62 PkUæEkf.k fEkJk TkkOk dkMZ Lka[;k 72 ] j?kqUkkFk 'kqDYkk TkkOk dkMZ Lka[;k 13]CkEg nRRk IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k 399] vkfn& vkfn dk UkkEk Hkjdj Lkjdkjh jkf'k fUkdkYk Ykh gSA LkkFk gh XkzkEk IkaPkk;Rk Eks ,d gh C;fDRk dk UkkEk dbZ TkkOk dkMksZ Eks fYk[kk Xk;k Xk;k gSA vknEkh Lks Ukgh Ekafnj ds fOkfYMXk Lks dkEk djk;k Xk;k gS A EkLVj jksYk Eks 90 QhLknh UkkEk ,sLks gS fTkUgs IkSLkk vkgj.k djUks dh dksbZ TkkUkdkjh Ukgh gSA LkjIkaPk] LkfPkOk Ok CkSad ds
  • 4. vf/kdkfj;ksa ds LkkB& XkkaB Lks djdkjh jkf'k dh /kks[kk /kMh dh XkbZ gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Xk<Okk ds LkjIkaPk vPNsYkkYk fLkg vkSj IkaPkk;Rk dEkhZ PkUnHkkUk fLkg Uks [kqn Ok vIkUks IkfjOkkj ds LknL;ksa dk UkkEk Hkjdj YkjsXkk dh jkf'k dk CksjgEkh ds LkkFk nq#Ik;ksXk fd;k gS ;gka Rkd TkkCk dk<4 Eks QTkhZ UkkEk Hkjs Xk,vks gS Tkks XkkaOk Eks <w<Uks Lks Hkh Ukgh fEkYksXksA mnkgj.k ds OkRkkSj vPNsYkkYk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 75 ]PkUæ HkkUk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 79 ] OkkYksUn Lkkgw TkkOk dkMZ Lka[;k 94 LkRkUkk Eks UkkSdjh djRkk gSA Xk.ks'k IkzLkkn IkwUkk Eks jgRkk gS ]f'kOk Ikzkn IkkUMs; UkkEk dk dksbZ C;fDRk Ukgh gSA Xk.ks'k IkzLkkn TkkOk dkMZ Lka[;k 114 nksUkksa Lkjdkjh dEkZPkkjh gSA OkkYksUn Lkkgw TkkOk dkMZ Lka[;k 94 'kkLkdh; dEkZPkkjh gSA jkEkf'kjksEkf.k fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 79 LkfPkOk ds fIkRkk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Xkk<k 138 fUkOkkLkh v'OkUkh IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k 157 Ek`Rk gS] UkhjTk dqEkkj TkkOk dkMZ Lka[;k 232]jkds'k dqEkkjfIkRkk XkksfOkUn Uks dkEk Ukgh fd;k gSA EkUkLkq=fRk TkkOk dkMZ Lka[;k 557 Ukgj dk dEkZPkkjh gSA 'kEHkw IkzLkkn fnOksnh TkkOk dkMZ Lka[;k 566]jkTkEkf.k EkYYkkg TkkOk dkMZ Lka[;k 543 LOk;a LkjIkaPk gS] XkaXkk IkzLkkn fnOksnh 585 fjVk;MZ f'k{kd gSA jkEk Yk[kUk fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 597] Lkk/kOk IkzLkkn fnOksnh fjVk;MZ 'kkLkdh; LksOkd gSA dkEk Ukgh fd;k gS] CkkCkwYkkYk fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 609 ]Mkd Rkkj fOkHkkXk dEkZPkkjh gSA fTk;kYkkYk TkkOk dkMZ Lka[;k 611 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA UkEkZnk nqOks TkkOk dkMZ Lka[;k 591 'kkLkdh;LksOkd gSA 'kadj IkzLkkn nqOks 594 IksULkUk IkkRkk gS-dqUTkUk IkzLkkn Ikk; Ukgh gSA jkTkUkkjk;.k 'kEkkZ TkkOk dkMZ Lka[;k 486Hkh 'kkLkdh; LksOkd gSA XkzkEk IkaPkk;Rk TkUkdgkbZ jTkUkh'k TkkOk dkMZ Lka[;k 69 ] jkEkLksOkd TkkOk dkMZ Lka[;k 105 JOk.k dqEkkj TkkOkdk&Z Lka[;k 52 PkUn Ikzdk'k UkkSdjh djRks gS A XkzkEk IkaPkk;Rk IkSjk LkRksUn Ikk.Ms; TkkOk dkMZ 227 EkksRkh YkkYk IkkUMs; TkkOk dkMZ Lka[;k206 vTk; dqEkkj LkaTk; TkOkk Eks ,Ek]Ikh MCYkw gS EkLVj jksYk Eks 90 QhLknh UkkEk ,sLks gS fTkUgs IkSLkk vkgj.k djUks dh dksbZ TkkUkdkjh Ukgh gSA LkjIkaPk] LkfPkOk Ok CkSad ds vf/kdkfj;ksa ds LkkB& XkkaB Lks djdkjh jkf'k dh /kks[kk /kMh dh XkbZ gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Ckjkg dh LkjIkaPk 'kf'kdYkk fLkg Uks vIkUks IkfRk fgRkdj.k fLkg Tkks dkYkjh Eks dEkZPkkjh gS fTkLkdk TkkCk dkMZ Lka[;k 177 dk mIk;ksXk dj YkjsXkk dh jkf'k fUkdkYk Ykh gSA TkCkfd fgRkdj.k fLkg dkYkjh dk dEkZPkkjh gS LkkFk dbZ Ok"kksZ Lks jksTkXkkj Eks gS¡ jksTkXkkj IkkUks dh Ikk=Rkk Rkd Ukgh gSA LkjIkaPk Tkgka ,d RkjQ Ikn dk nq#Ik;ksXk fd;k gS Rkks Okgh nwLkjh RkjQ Lkjdkjh ;ksTkUkk ds LkkRk /kks[kk/kMh Hkh dh gS] XkEHkhj vIkjk/k fd;k gSA fgRk dj.k fLkg ds UkkEk Lks EkLVj jksYk Lka[;k 109320]110092 IkhLkhLkh jksM fUkEkkZ.k gfjTkUk CkLRkh ] xzsoy jks M rsfy;ku cLrh Ckjkg ds UkkEk Ikj Hkjk Xk;k gSA fgRkdj.k fLkg Uks UkjsXkk Eks 35 fnUk dkEk fd;k gS fTkLkdh Lkw{Ek TkkaPk djk;s TkkUks Ckkn Lkkjs EkkEkYks dk [kqYkkLkk gksXkkA ÑIk;k TkkaPk djkdj LkjIkaPk ds f[kYkkQ /kks[kk/kMh dk Ikzdj.k nTkZ djkdj Ikn Lks Ik`Fkd djUks dh ÑIkk djs] Rkkfd dksbZ Hkh UkjsXkk dh jkf'k dk nq#Ik;ksXk Uk djsA xzke& iapk;r ckSlM es dey jkt flg xq#th gS lqXxk dksy dh ekSr gks pqdh gSAIkaPkk;Rk TkOkk Eksa Mk- ds- ds fRkOkkjh TkkOk dkMZ Lka[;k 199 bZ'Okj PkUn Ekgk fOk/;kYk; TkOkk Eks fIkzfUIkYk gS mUkdh IkRUkh ds UkkEk Lks EkLVj jksYk Hkjdj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA jkEkk UkqTk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 201 Tkks OkjkSYkh LdwYk Eks fIkzfUIkYk gS mUkds TkkOk dk´ dk mIk;kSXk dj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA Ckkn'kkg TkkOk dkMZ Lka[;k 53 fTkLkdh EkkSRk10 Ok"kksZ IkwOkZ gks Pkqdh gS ds UkkEk Lks jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA Mk- fUkjaTkUk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 192 Eks mIkEkk nsOkh ds UkkEk Lks EkLVRk RkksYk Hkjk Xk;k gS Tkks mUkds CkPPks dh IkRUkh vIkUks IkfRk ds LkkFk jhOkk Eks jgRkh gS] dkEk Ukgh fd;k gS vkSj Uk gh dkEk djUks dh Ikk;Rkk gSAgSAXkzkEk IkaPkk;Rk nksnj Eks jfLEk IkzLkkn TkkOk dkMZ Lka[;k 278 bVEkk LdwYk Eks Lkjdkjh dEkZPkjh gS fTkLkdk Ok mLkdh IkRUkh UkhYkEk dk UkkEk RkkYkkCk EksM CkU/kkUk Ok ÅPkkbZ nksnj Eks Hkjk Xk;k gSA TkUkIkn IkaPkk;Rk TkOkk dh XkzkEk IkaPkk;Rk mLkdh Eks jkEk IkzRkkIk fLkg LkjIkaPk vkSj vf[kYk fLkg LkfPkOk Uks UkjsXkk Eks [kqn vkSj vIkUks IkfjOkkj ds LknL;ksa ds UkkEk QTkhZ EkLVj jksYk Hkjdj jkf'k gMIk Ykh gS] bLk nkSjkUk LkfPkOk Uks 'kkLkUk Lks fEkYkUks OkkYkk OksRkUk Hkh fYk;k gSA fLkdsVh vf[kYk fLkg dk TkkOk dkMZ Lka[;k 100 fTkLkEks mUkdh IkRUkh vUkhRkk fLkg Uks RkkYkkCk EksM Cka/kkUk vkSj ÅPkkbZ fnUkkad 2&06& 07 EkkXk Lka[;k 5465 fnUk 73 ds n~Okkjk EkTknwjh dk HkqXkRkkUk fd;k Xk;k gS Tkks ?kksj vR;kPkkj dh Ikfjf/k Eks vkRkk gS IkRkUkh ds Hkh dkEk dk C;kSjk fjdkMZ Eks nTkZ gSA vvkfnR; IkzRkkIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 97 Eks dEkZPkkfj;ksa dk UkkEk nTkZ dj jkf'k vkgfjRk dh XkbZ] LkHkh Ckkgj jgRks gS ,d fnUk Hkh dkEk Ukgh fd;k gSA fOkTk; fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 217 Tkks HkksIkkYk Eks UkkSdjh djRks gS mUkdh IkRUkh dk UkkEk EkLVj jksYk Eks Hkjk Xk;k gSA vTk; fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 38 Eks mUkdh IkRUkh dk UkkEk Hkj dj jkf'k fUkdkYkh XkbZ gSA vEkj Ckgknqj fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k36 dEkZPkkjh gSA CkkYksUn fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 34 LkwjRk Eks UkkSdjh djRkk gSA IkzgYkkn fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 315 TkkYkkSn Eks 10 Ok"kksZ Lks jg jgk gSA vEkj TkhRk fLkg EkkUkfLkd #Ik Lks fMLVOkZ gSA LkjIkaPk jkEk IkzRkkIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 61 dk mIk;ksXk IkRUkh Ok IkfjOkkj ds vU; LknL;ksa ds UkkEk Ikj IkSLkk fUkdkYk dj Ikn dk nqjIkIk;ksXk fd;k gSA jkEk HkjksLks fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 20 Eks LkR; HkkEkk fLkg Ok vU; dk UkkEk EkLVj jksYk Eks fOkUkk dkEk fd;s fYk[kk Xk;k gS- fOkfIkUk fLkg Ik<Rkk gSA fnYkhIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k215 Ckkgj UkkSdjh djRkk gSA fOkTk; fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 217 LkkLkdh; UkkSdjh djRkk gSAjkf'k jEk.k fnOksnh TkkOk dkMZ Lka[;k 240 dk jgUks OkkYkk gS dkEk Ukgh fd;k gSA Oks.kh Ckgknqj fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 243 QkjsLV Eks PkIkjkLkh gS A #æ IkzRkkIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k TkkOk dkMZ Lka[;k 257 IkkXkYk gSA nwLkjk #æ IkzRkkIk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 285 dk IkRkk Ukgh gS dkEk Eks TkkOk dkMZ dk mIk;ksXk gqvk gSA Jh UkkFk fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 296 TkOkYkIkqj Eks UkkSdjh djRkk gSA IkzgYkkn fLkg TkkYkkSn EkUks jgRks gSAvEkj Ckgknqj fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 36 LkhvkjIkh,Q Eks UkkSdjh djRks gSA fOkTk; fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 39 ,Lk,Ik HkksIkkYk Eks UkkSdjh djRk s gSAUkjfLkg IkzRkkIk fjVk;MZ LkkLkdh; LksOkd gSA OkhjsUn fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 61 v[k.M IkzRkkIk fLkg ds TkkOk dkMZ Lka[;k 259 EksLkqEkUk fYkg Tkks mUkdh IkRUkh gS dk UkkEk Hkjdj IkSLkk fUkdkYkk Xk;k gS OkdkYkRk djRkh gS A /khjsUn fLkg TkkOk dkMZ Lka[;k 182 Uks dkEk Ukgh fd;k gS vkSj Uk gh mUgs fdLkh Ikzdkj dh TkkUkdkjh gS LkjIkaPk vkSj Lkf~PkOk Uks /kks[kknsdj IkSLkk fUkdkYkk gSA bLkh Rkjg Ukkjk;.k fLkg Tkks fnYYkh Eks Ikz/kkUk Eka;h dk;kZYk; Lkqj{kk Eks IknLFk gS mUkds vkSj mUkds IkfjOkkj ds LknL;ksa ds UkkEk Lks IkSLkk fUkdkYkk Xk;k gSA mEks'k IkzRkkIk fLkg Hkh Ckkgj jgRks gSA vfUkYk fLkg
  • 5. f'k{kd gSA UkkXksUn fLkg TkCk jhOkk LksUV~Yk TksYk Eks Fkk mLk LkEk; XkzkEk IkaPkk;Rk ds LkjIkaPk vkSj LkfPkOk Uks EkLVj jksYk Hkjdj IkSLkk fUkdkYk fYk;k gSA Lkjs'k fLkg jkTkdksV Eks jgRkk gSAKkUk fLkg vgEknk Ckkn Eks jgRkk gSA Ikwjs XkzkEk IkaPkk;Rk ds EkLksVj jksYk Ok fUkEkkZ.k dk;ksZ dh TkkaPk dj;s TkkUks Ikj vk'Pk;Z TkUkd RkR; gkFk YkXk LkdRks gS XkzkEk IkaPkk;Rk Eks ,sLks YkksXkksa ds UkkEk Lks dwIk LOkhdr fd;s Xk, gS fTkUkdk UkkEk XkjhOkh js[kk dh LkwPkh Eks Ukgh gSA fTkLkEks TkUkIkn IkaPkk;Rk ds LkhbZvks dk;ZØEk vf/kdkjh vkSj jksTkXkkj XkkjaVh IkzHkkjh UkkXksUn fLkg dh HkwfEkdk dkQh LkafnI/k gS Tkks XkEHkhj TkkaPk dk fOk"k; gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Eks vkTk Hkh LVkd IkaTkh dk fOkf/kOkRk Lka/kkj.k Ukgh fd;k Xk;k gSA LkkEkXkzh dh [kjhnh fd;s OkXkSj gh QTkhZ fOkYk YkXkk fYk, Xk, Tkks fUk;Rk Ikzfd;k ds RkgRk Ukgh gS] Ikwjh dRkjg QTkhZ gSA fTkLkdh Hkh Lkw{Ek TkkaPk dh TkkUkh Pkkfg,A ;gh XkzkEk IkaPkk;Rk Xk<Okk] Xkk<k 138 ] [kHkfj;k dk gS Tkgk Ikj LkjIkaPk vkSj LkfPkOk ds LkkFk& LkkFk LkSdMksa UkkEk LkkLkdh; dEkZPkkfj;ksa ds Ikk, Xk, jhOkk fTkYks dh TkUkIkn UkbZ Xk<h ds dh XkzkEk IkaPkk;Rk HkfjXkaOkk Eks LkjIkaPk vkSj LkfPkOk Uks jkEkLkqUnj dksYk TkkOkdkMZ Lka[;k 80 Tkks LkkLkdh; LdwYk Eks EkkLVj gS EkkaXk Lka[;k 39967] 40155] 43213]45024]45025] EkYVj jksYk Lka[;k 4583] 4594] 4538] 42518] Ok mLkdh IkRUkh Ekhjk dk UkkEk Hkh EkLVj jksYk Hkj dj fUkdkYk dj [kk fYk;k gS Tkks XkEHkhj vkfFkZd vIkjk/k dh Js.kh Eks vkRkk gS] TkOkfd jkf'k vkgfjRk gksUks dh TkkUkdkjh jkEkLkqUnj dks Ukgh gSA bLkh TkXknECkk IkzLkkn TkkOkdkMZ Lka[;k 258 'kkLkdh; LksOkd HkjRk 'kj.k dh IkRUkh jk/kk jkUkh dk UkkEk Hkjk Xk;k gS Tkks LkkLkdh; LksOkd gksUks ds LkkFk& LkkFk XkkaOk Eks jgRkh gh Ukgh gSA vIkUks IkfRk ds LkkFk jgRkh gS fTkLkLks dkEk djUks dk Ikz'Uk gh Ukgh mBRkk gSA jkEk[ksYkkOkUk TkkOkdkMZ Lka[;k 268 IkzkFkfEkd LdwYk Eks f'k{kd Fks mLk LkEk; EkLVj Eks UkkEk Hkjk Xk;k gS - TkkaPk ds Ckkn Lkkjs RkRFkksa dk [kqYkkLkk gksXkkA 'ks"kEkf.k fRkOkkjh Tkks f'k{kd Fks 2009 Eks fjVk;MZ gq, mUkds UkkEk Lks Hkh EkLVj Hkjdj LkjIkaPk Uks /kksNk/kMh dh gSAjkEkUkkjk;.k TkkOkdkMZ Lka[;k 275 jsYkOks Lks fjVk;MZ gq, gS ] dHkh Hkh EkTknjh Ukgh dh gS QTkhZ Rkjhds Lks UkkEk Hkjdj LkjaIkaPk LkfPkOk n~Okkjk jkf'k vkgfjRk dh XkbZ gSAmUkdh IkRUkh EkkUkOkRkh ds UkkEk EkLVj Hkjk Xk;k gS TkksLkjkLkj XkYkRk vkSj /kks[kk/kMh gSA PkUnIkzdkLk TkkOkdkMZ Lka[;k 286 UkbZ Xk<h mRÑ"V fOk/;kYk; Eks 'kkLkdh; LksOkd gS TkksOk dkMZ dk mIk;ksXk dj IkRUkh ds UkkEk Lks EkLVj jksYk Hkjk Xk;k gS Tkks Ikwjh TkkYkLkkTkh gSA LkksgUkYkkYk TkkOkdkMZ Lka[;k 46 nksUkks IkfRk IkRUkh LkjLOkRkh LdwYk LkRkUkk Eks f'k{kd gS QTkhZ Rkjhds EkLVj jksYk Hkjk Xk;k gSA HkkXkOkRk IkzLkkn TkkOkdkMZ Lka[;k 56 LOkkLFk fOkHkkXk ds fjVk;MZ dEkZPkkjh gS fTkUgksUks Uk Rkks dkEk fdk vkSj Uk gh mUkds TkkOk dkMZ Eks dkEk nsUks dh Ikk=Rkk gSA fQj Hkh LkjIkaPk vkSj LkfPkOk Uks 'kkLkUk dks /kRkk CkRkkRks gq, 'kkLkdh; jkf'k dk nq#Ik;ksXk fd;k gS Tkks vIkjk/k dh Ikfjf/k Eks vkRkk gSA jkTks'k fEkJk TkkOkdkMZ Lka[;k 86 LkkLkdh; LdwYk nqvkjh Eks Xkf.kRk ds EkkLVj gS fTkUkdh IkRUkh dk UkkEk jkf'k fUkdkYkh XkbZ Tkks vkfFkd vIkjk/k vkSj ?kksj /kks[kk /kMh ds nk;js vkRkk gSALkaRkks"k TkkOkdkMZ Lka[;k 205 IkzkbOksV LdwYk Eks f'k{kd gS OkaLkXkksIkkYk TkkOkdkMZ Lka[;k 183 IkqfYkLk ds fjVk;MZ gOkYknkj gS Tkks FkkUkk IkUkOkkj Tkks Eksjs [kqn Xk`g XkzkEk dk FkkUkk gS Lks fjVk;MZ g, gS mUkdh IkRUkh ds UkkEk Lks IkSLkk fUkdkYk dj LkjIkaPk Uks ?kksj vkIkfRRk TkUkd dkEk fd;k gS Tkks LkTkk ds Ikk= gS A fnUksLk TkkOkdkMZ Lka[;k 175 f'k{kk XkkajVh Eks Xkq#Tkh gS vkUkan Ekf.k Ok v#.kk nsOkh nksUkks UkkSdjh djRks gS A xzke iapk;r xkSgkuk es jke lqUnj flag ds tkcdkMZ la[;k 193 es /khjsUn izrki flg dk uke eLVj jksy es fy[kk x;k gS tks lkldh; lsod gSAxzke iapk;r dVkaxh es nsork nhu feJ tkc dkMZ la[;k 132 tks lkldh; lsod Fks fjVk;MzZ gS dk uke eLVj jksy es Hkjk x;k gS ftUgs dke djus dh ik=rk ugh gSA R;kSFkj tuin dh XkzkEk IkaPkk;Rk PkkS[kMk ds LkjIkaPk Ok LkfPkOk Uks Ok"k 2007 Lks 2010 ds nkSjkUk XkzkEk OkkfLk;ksa ds UkkEk TkkOkdkMksZ dk mIk;ksXk dj QTkhZ EkLVj jksYk Hkjk gSA fTkLkEks vOk/ks'k IkzRkkIk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 287 Tkks jhOkk dksVZ Eks OkdhYkRk djRkk gS ] ds UkkEk Lks jkf'k vkgfjRk dh Xk;h gSA dkEk Ukgh fd;k gSA bLkhRkjg HkS;kYkkYk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 310 Tkks IkksLV vkfQLk Eks UkkSdjh djRkk gS ds UkkEk Lks Ok mLkds IkfjOkkj ds LknL;ksa ds UkkEk Lks jkf'k fUkdkYkh Xk;h gSA Ck`TkHkkUk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 363 fjVk;MZ f'k{kd Fks] fTkUkds TkkOk dkMZ Lks UkjsXkk dh jkf'k fUkdkYkh Xk;h gSA vOk/ks'k fLkg jhOkk Eks OkdkYkRk djRkk gSA dkEk Ukgh fd;k gSA jkTkEkf.k fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 370 'kkLkdh; LksOkd Fkk Tkks fjVk;MZ gS ds IkfjOkkj ds LknL;ksa ds UkkEk Lks IkSLkk fUkdkYkk Xk;k gS Hkkjh Ekk"kk Eks PkYk vPkYk LkEIkfRk gSA CkkCkwYkkYk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 373 fUkds TkkOk dkMZ Eks Lkjnkj fLkg dk UkkEk Hkjk Xk;k gS Tkks QksLkZ dk fjVk;MZ dEkZPkkjh gS vkTk Hkh LkksgkXkh VkOkj Eks IkzkbOksV UkkSdjh djRkk gSA EkLVj jksYk Eks dkEk djUks dh Uk Rkks Ikk"kRkk gS vkSj Uk gh dkEk fd;k gSA jkEk [ksYkkOkUk TkkOkdkMZ Lka[;k 354 dh mEkz 95 LkkYk nTkZ gS dkEk djUks dh NEkRkk fdRkUkh gksXkh TkkaPk dk fOk"k; gSA jkTkgknqj UkkEk ds XkkaOk Eks RkhUk YkksXk gS LkHkh Uks EkLVj jksYk Eks dkEk fd;k gS jkTkCkgknqj TkkOkdkMZ Lka[;k 242] 333] 394] 'kkLkdh; LksOkd gS RkhUkks jkTkCkgknqj dh TkkPk djkdj QTkhZ EkLVj dh TkkaPk djk;h Tkk;A nsOkhnhUk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 181 Uks dkEk Ukgh fd;k gS QTkhZ EkLVj jksYk Hkjdj /kks[kk/kMh dh XkbZ gS XkEHkhj TkkaPk dk fOk"k; gSA dYkkOkRkh Uks dHkh Hkh dkEk Ukgh fd;k gSA YkkYkTkh fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 192 ] IkkOkRkh nsOkh TkkOkdkMZ Lka[;k 162] vfRkOkYk TkkOkdkMZ Lka[;k 313 fHkYkkbZ Eks jgRkk gSA nhUk n;kYk TkkOkdkMZ Lka[;k 22 2 ds fdLkh LknL; Uks EkLVj jksYk Eks dkEk Ukgh fd;k gSAn;kjkEk dq'kOkkgk TkkOkdkMZ Lka[;k 200 IkUkOkkj Eks jgRkk gSA dkEk Ukgh fd;k gSA jkTk Ckgknqj fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 294 dkEk Ukgh fd;k gSA Lkw;Z Ukkjk;.k fRkOkkjh TkkOkdkMZ Lka[;k 298 Uks dHkh Hkh EkTknwjh Ukgh dh gS A jkEk HkOkUk dPksj TkkOkdkMZ Lka[;k dkEk Ukgh fd;k gSA jkEkkUkqTk fRkOkkjh LkwjRk TkkOkdkMZ Lka[;k 317 Eks CkkPkEkSUkh djRkk gSA dEkYks'Okj fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 136 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA jkEkIkzRkkIk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 223 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA RkqYkLkh TkkOkdkMZ Lka[;k 235 CkkECks Eks jgRkk gSAEkqfUkjkTk TkkOkdkMZ Lka[;k 278 Uks dkEk Ukgh fd;k gSA 'kadj YkkYk TkkOkdkMZ Lka[;k 28 dkEk Ukgh fd;k gSA jkEk HkqOkUk IkVsYk Uks dkEk Ukgh fd;k gSA dEkYkHkkUk fLkg TkkOkdkMZ Lka[;k 259 LkkLkdh; LksOkd gSA Tkks UkkSdjh djRkk gS-A fUkOksnUk gS fd ?kjkEk IkaPkk;Rk 70 QhLknh YkksXkksa ds ,sLks UkkEk Lks EkLVj jksYk Hkjk Xk;k gS fTkUgksUks ,d Hkh fnUk EkTknjh Ukgh dh gS] dsOkYk IkaPkk;Rk Eks EkLVj jksYk Hkjdj jkf'k fUkdkYkh XkbZ A XkzkEk IkaPkk;Rk Eks dbZ ,sLks dwIk gS CkUkk, Xk, gS fTkUkdks Ikk"kRkk Hkh Ukgh vkSj IkqjkUks dwIkksa dks Uk;k fn[kk;k dj jkf'k
  • 6. fUkdkYkh XkbZ gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Eks LkkEkXkzh [kjhnh ds QTkhZ fOkYk CkUkk, Xk, gS Tkks XkEHkhj TkkaPk dk fOk"k; gS Ikwjs fOkYk CkkmPkj dh TkkaPk gksUks Ikj LkjIkaPk Ok LkfPkOk ds dkYks dkjUkkEks dk IknkZQkLk gksXkkA LkjIkaPk Ok LkfPkOk Uks [kqYks~kEk Ikn dk nq#Ik;ksXk fd;k gS vkSj vIkUks IkfjOkkj ds LknL;ksa dks vIkk"k gksRks gq, Hkh LkkLkUk dh jkf'k [kPkZ dh gSA Tkks vIkjk/k Ok /kks[kk/kMh dh Ikfjf/k Eks vkRkk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk ÅPkh vOkUkh ds LkjIkaPk IkOkZRk YkkYk vfgjOkkj Ok LkfPkOk nsOkdqEkkj fRkOkkjh Uks XkzkEk Ckgsjk fUkOkkLkh jkEk f'kjksEkf.k fRkOkkjh ds TkkOk dkMZ Lka[;'k 82 nTkZ IkfjOkkj ds LkHkh LknL;ksa dk UkkEk Hkjdj jkf'k fUkdkYk Ykh gS Rkks Okgh TkkOk dkMZ Eks nTkZ dkSLkYk IkzLkkn fRkOkkjh Tkks jk;Ikqj Eks 'kkLkdh; LksOkd gS dk UkkEk EkLVj jksYk Eks Hkjdj jkf'k fUkdkYk Ykh gS Tkks XkEHkhj vkIkjk/k vkSj /kks[kk /kMh dh Js.kh Eks vkRkk gSA dkSLkYk IkzLkkn dHkh Hkh XkkaOk Eks jgRks Rkd Ukgh gS 'kjdkjh UkkSdjh djRks gSA bLkh Rkjg LkjIkaPk & LkfPkOk Eks LkSdMksa dEkZPkkfj;ksa vkSj Ekjs gq, C;fDRk;ksa dk UkkEk fYk[k dj Lkjdkjh jkf'k fUkdkYk dj XkzkEkhEkksa ds LkkFk /kks[kk/kMh dh gS IkaPkk;Rk ds Ikwjs EkLVj jksYk dh TkkaPk djkUks ds Ckkn Lkkjs EkkEkYks dk [kqYkkLkk gks LkdRkk gSA XkzkEk IkaPkk;Rk Eks LkjIkaPk Ok LkfPkOk Uks fCkUkk fUkEkkZ.k dk;Z djk;s gh UkjsXkk dh jkf'k dk C;kIkd IkSEkkUks Ikj nq#Ik;ksXk fd;k gSA LkkFk UkjsXkk ds Lkkjs EkkIkna.M dks RkkdIkj j[kdj dk;Z fd;k gS EkTknwjh Eks IkSLkk dEk Ckqd djUks dh CkTkk; EkVsfj;Yk Eks T;knk IkSLkk vkgfjRk fd;k Xk;k gS ] vf/kdkLk dkEk Bsds Ikj djk;s Xk, gSA UkjsXkk dh jkf'k dks jksTkXkkj EkqgS;k djkUks ds mn~ns'k Lks Uk [kPkZ dh Tkk dj fUkTkh LOkkFkZ Eks [kPkZ dh XkbZ fTkLkdh Lkw{Ek TkkaPk djk;k TkkUkk vfRkvkOk';d gSA mnkgj.k ds CkRkkSj HkMSPkk Lks ÅaPkh vOkUkh XkzsOkYk jksM EkPksfj;Yk Eks 5 Ykk[k #Ik;s dk fOkYk CkUkk;k Xk;k gS fTkLkEks QTkhZ fOkYk YkXkk, Xk, gSA fTkUk fOkYkksa dh TkkaPk fd;k TkkUkk vkOk';d gSA EkLVj jksYk Eks 70 QhLknh ,sLks UkkEk gS fTkUgksUks ,d fnUk Hkh EkLVj jksYk Eks dkEk Ukgh fd;k gSA Ikwjs EkLVj jksYk dk HkkSfRkd LkR;kIkUk djkUks Ikj LkPPkkbZ dk [kqYkkLkk gks LkdRkk gSA mes'k flg fetZkiqj m iz es f'k>d gSA eLVj jksy es uke Hkjk x;k gSAvRk% Jh EkkUk Tkh vUkqjks/k fd XkzkEk IkaPkk;Rk ÅaPkh vOkUkh ds Ok"kZ 2007 Lks 2011 ds EkLVj jksYk dh TkkaPk djk dj nks"kh ds f[kYkkQ XkCkUk] /kks[kk /kMh dk vkIkjkf/kd Ikzdj.k nTkZ djkUks dh ÑIkk djsA ]vkosnu i= ds vk/kkj fuEu gS & 1& ;g fd jhok ftysa esa egkRek xka/kh jkstxkj xkjaUVh ;kstuk esa mUgh foHkkxksa dks dk;Z vkcafVr fs;k x;k gS tks foHkkx HkzLVkpkj dk fjdkMZ cuk pqds gS ftles ty lalk/ku foHkkx] ou foHkkx] izeq[k #i ls gS A 2&;g fd jhok ftysa esa egkRek xka/kh jkstxkj xkjaUVh ;kstuk esa ty lalk/ku foHkkx us ujsxk ds lkjs ekinaM dks cyk, rkd ij j[kdj ty miHkksDrk lfefr;ksa vkSj vU; ,tsfl;ks rFkk [kqn fuekZ.k ,tsalh cudj ujsxk dh jkf'k dk csjgeh ds lkFk] ,d gh dke tks iwoZ es fdlh vU; ,tslh nokjk Hkh djk;k x;k Fkk A myV& iyV dj QthZ eLVj jksy vkSj dkxth lkexzh dh [kjhnh djds djksMks dk canjcakV olZ 2007 ls 2011 ds chp fd;k gS A bl foHkkx ds vf/kdkjh HkzLVkpkj djus vkSj ipk tkus cMs ekfgj gS ] foHkkx ,d yEcs le; ls dkyk fpBBk rS;kj djrk tk jgk gS ] ftldh tkudkjh ftyk izlklu dks ck[kwch ds lkFk tkudkjh gksus okotwn mij ls uhps rd HkzLVkpkj gksus dkj.k dksbZ Hkh dk;Zokgh ugh gks ikrh gS A 3& jhok ftys es ty lalk/ku foHkkx us mnogu flpkbZ flpkbZ ifj;kstuk eksgjk ] tok cjkSyh] iVsgjk] xk<k 138] pkanh] lsefj;k] xksfcUnx< rkykc ls eq[;ugj ykbfuax11 ls 37 ]okVj QkslZ] ykbfuax 89 ls 97] xksfcUn x< rkykc ls gnhZ ekxZ 0 ls 10 ] iMks[kj mnogu dSuky lq/kkj] xksfcan x< rkykc ykbfux 38 ls 45 ] xksfcanx< rkykc okfld j[k j[kko] xksfcan x< flpkbZ okVj QkslZ ]xksfcan x< rkykc ls 41 ls 60] 82l 85] 61 ls 80] 11ls 20 23 ls 30 ] 0ls 20 xksfcnx< ;kstuk vrxZr QhYM pSuj vks vkj 3 gnhZ ekbuj vkfn & vkfn es djksMks dh gsjk&Qsjh foHkkx vkSj ty miHkksDrk lfefr;ks us lqfu;ksftr rjhds ls fd;k gS A cudqb;k rkykc ;kstuka] ?kweu rkykc fuekZ.k] cljsgh jiVk LVki MSe]xk<k mnogu pSu dz 253 ls 506] iVsgjk es fjekfMfyx dk;Z ] tok es fjekfMfyxoSu dz0 ls 215] eksgjk es pSu dz 0 ls 265 ] cjkSyh es pSu dZ 0 ls 300] eksgjk es iqu fjekfMfyx pSu dz 265 ls 530 ] vkfn & vkfn ds eknk ukyk LVki MSe] dksbyjk ukyk lQkbZ ]dksbyjk ukyk LVki MSe ] nsmj rkykc ] cqnkek rkykc dk fuekZ.k] ijfl;k pSu dz0 ls 215 ds vkfn dk;ksZ es Hkkjh gsjk& Qsjh gqbZ gS A tks xEHkhj tkap ds fcl; gS A fuifu;ka vfefjrh flyijk oSlk mnogu flpkbZ es dSuky fjlsfux ] fjekjh LVki MSe ]Mksek exqfjgkbZ LVki MSe] LVki MSe Hkojk ukyk] nqvkjh LVki MSe] xksjek tykl; xqjek rkykc dh ugjks ds uke ij ty miHkksDrk lfefr;ks vkSj foHkkx us HkzLVkpkj ds lkjs fjdkMZ rksM fn;s gS Avkfn esa ugjks ds j[k j[kko ,oa ejEer ds uke ij C;kid iSekus ij ujsxk dh jkf'k dh gsjk&Qsjh dh gS A fuekZ.k dk;Z djk;s fcuk QthZ eLVj jksy cukdj jkf'k dk canjckaV dj fy;k gS A 4&eLVj jksy es 50 Qhlnh uke ,sls yksxksa ds uke fy[ks gS ftudk dgh irk jrk rd ugh gS] tkc dkMZ dk Hkh xyr rjhds ls nq#i;ksx fd;k x;k gS ] tks xEHkhj tkap dk fcl; gS A tkc dkMZ ds mij uhps es Hkkjh varj gS A ftu tkc dkMksZ ds uke ls jkf'k fudkyh xbZ gS ] vkSj ftu dkMZ /kkfj;ksa ds uke gS A dk;Z dk C;kSjk ysus ij lPkkbZ dk [kqyklk gks tk,xk A 5&;g fd ugjks ,oa LVki MSe ds fuekZ.k lkexzh dh [kjhnh dgka ls dh xbZ ] ftu ,tsfl;ksa ds foy yxk, x, gS ] vksfjty gS ;k QthZ ] eVsfj;y dh lIykbZ dh xbZ gS ;k ugh ] ekSds dh tkap ls gh irk py6 ldrk gS A 6& ;g fd R;kSFkj rglhy dh mnogu flpkbZ ;kstukvksa gj lky yk[kks ] djksMksa #i;ks ds dk;Z djk;s tkrs gS fQj Hkh fdlkuks dks ikuh ugh fey ik jgk gS A foHkkx vkSj ty miHkksDrk lfefr;ka jkf'k gMius ds mns'; fuekZ.k dk;Z Lohdwr djkrs gS vkSj jkf'k dk cxnjckaV dj ysrs gS A 7& foHkkx dkxtksa izxfr rks fn[kk jgk gS] ''kk'ku ds djksMks #i;s [kpZ gksus ckn olwyh dh tks izxfr vkuh pkfg, ] mles thjks gS ftlls bl ckr dh iqfLV gksrh gS fd lkjk [ksy dkxth gS] tc fdlkuksa dks ikuh fn;k gh ugh x;k rks foHkkx okilh gh dgka ls djsxk] ;g Hkh tufgr es tkap dk vgae igyw gS A 8&;g fd ty lalk/ku foHkkx us ujsxk ds lkjs ekin.; dks cyk, rkd ij j[kdj jkf'k dk vkgj.k fd;k vkSj djk;k ftldh Hkh fcUnq okj tkap gksuh pkfg, A 9&ugjks ,oa LVkiMSe ds uke ij iwjs jhok djksMks dh gsjk& Qsjh lgfu;ksftr rjhds ls ;gk ds ljdkjh veys ,oa pqfuank Bsdsnkjksa o nykyksa ds
  • 7. ek/;e ls dh gS A tehuh veys ls ysdj eq[; vfHk;ark HkLVkpkj ds ny&ny es Qls gS ] ftldh otg ls HkLVkpkj fnu izfrfnu c< jgk gS A 10& tkap dk xEHkhj fcl; ;g Hkh gS fd ifj;atukvks es ftu vf/kkfj;ks dh rSukrh gS A eq[;ky; gksus ds okotwn Hkh nks & pkj eghus es ,d ckj Hkh ugh tkrs ] ljdkjh dejks es xkao ds tkuoj vkfn & vkfn vkjke djrs ik, tk ldrs gS A pijklh pkSdhnkj vf/kdkfj;ksx o usrkvksa ds cxyksa dh Mw;wVh dj jgs gS A 11& ;g fd jhok ftys esa ou foHkkx us ty lalk/ku foHkkx dh gh rtZ ij olZ 2007 ls 2011 ds varjxr ou mtkZ LFkkiuk d> ,oa pkjkxkg d> ds vykok LVki MSe rFkk xzsoy jksM vkfn & vkfn ds uke ij QthZ eLVj jksy cuk djksMks dk dkxth [ksy [ksyk gS A dgh ij dksbZ dk;Z ugh fn[kkbZ ns jgk gS A lc dqN lqfu;ksftr rjhds ls fd;k x;k A 12& ou foHkkx us dbZ fuekZ.k dk;ksZ ds uke ls ts]ch ] lh elhu ds uke ls foy rks fudkys gS ] ijUrq ekSds ij ts]ch] lh elhu ls dke ugh djk;k gS Ats ch lh dk mi;ksx foy fudkyus ds fy, fd;k x;k gS Aou foHkkx us lq'kks/ku dk;Z gsrq tok fodkl [kaM ds fy, ou mtkZ o pkjkxkg LFkkiuk d> ds uke ij 136yk[k lkr gtkj #] ftles 66yk[k 547 # Mkoy Hkh dj fy, ] ijUrq ekSds ij dksbZ dke ugh djk;k x;k gS A R;kSFkj es lq'kks/ku dk;Z gsrq 32yk[k fudkys x, gS Ajhok es lq'kks/ku dk;Z gsrq 55yk[k 434 fudkys x, gS ] fljekSj 59 yk[k fudkys tkus ds okotwn ,d Hkh dk;Z ekSds ij ugh djk;k x;k gS Aou foHkkx us vf/kdkal dk;Z [kqn fd;k gS ] dgh & dgh ij ou lfefr;ks Hkh lkfey gS A iwjs ftys ujsxk dh jkf'k dk C;kid iSekus ij nq#i;ksx fd;k x;k gS ?kiys es ekfgj vf/kdkfj;ksa dks ftyk izlklu ls ysdj jktuhfrd lRrk ds yksx Hkh laj>.k ns jgs gS A ujsxk dh jkf'k dk ?kiyk djkus es ou laj>d oh oh flg izeq[k #i lkfey gS cMs vf/kdkjh dk gkFk gksus dkj.k ;l Mh vks vkSj Mh ;Q vks viuk fgLlk gfFk;kus rd fleV x, gS A 13& jhok ftys dh tuin ipk;r tok es egkRek xka?kh jkstxkj xkajUVh ;kstuk es xzke iapk;r ds ljiapks ,pa mi;af=;ks dh lkB& xkaB ls ujsxk ds rgr Lohdr jkf'k dk iSlk iqjkus dwiks dk ewY;kdu djkdj fudky fy;k x;k gSA ftles xzke iapk;r MHkkSjk ]mldh] xsnqjgk] MxMS;k] pknh] dqfByk]cjsrh [kqnZ xk<k 137] tok] fdjgkbZ] pknh]jex<ok ]yksgxM] pEikx<] tksUgk] vkfn gSA eVsfj;y [kjhnh LVkd jftLVj QthZ rjhds ls la?kkfjr fd;k x;k gS A eLVj euekus rjhds cukdj jkf'k fudky yh xbZ gS Aftldk [kqyklk iqjkuk jktLo fjdkMZ ns[kus ij gks ldrk gS A vf?kdka'k dwi jktLo fjdkMZ es ntZ gS A 13& ;g fd tuin tok ds varjxZr rkykcks ds lq?kkj ,oa ejEer ds uke ij cMs iSekus ij gsjk Qsjh dh xbZ gS Aljipks us fouk dk;Z djk;s gh QthZ eLVj jksy rS;kj dj jkf'k fudkydj canjckaV dj fy;k gS A ftles mi;a=h eq[; nks"kh gS A rkykc ds HkhVks es ,d rksyk feVVh rd ugh Mkyh xbZ A iwjs tuin es 1042 rkykcks dk xgjhdju ds uke djksMks dk xksyeky fd;k x;k gS A tkap ds ckn cMs ?kksVkys dk [kqyklk gks ldrk gS A 14& ;g fd tuin jhok dh xzke iapk;r [ktqgk vkSj lruk ftys dh vejikVu ti dh vfgjxkao lh/kh ftys dh xzke iapk;r diwjh osnqfy;ku es iqjkus fuekZ.k dk;ksZ ds uke ij ujsxk ] tuHkkxhnkjh] lkaln] fo/kk;d fuf/k ds vykok vU; enksa dh jkf'k olZ 2006 ls 2011 C;kid iSekus ij gsjk& Qsjh dh xbZ gS A bu xzke iapk;rsk us HkzLVkpkj ds lkjs fjdkMZ rksM fn;s gSA 90 Qhlnh jkf'k QthZ rkSj rjhdks ls fudkyh xbZ gSA rhuks ftyks es ujsxk dh jkf'k dk cMs iSekus ij nq#i;ksx gqvk gS rhuks ftyks es Nkik ekj dk;Zokgh dh tkuh pkfg, A bl xzke iapk;r dh tkap ls vf/kdkfj;ksa ,oa tuizfrfuf/k;ksa dh lkB& xkaB ds lkjs rF; mtkxj gks ldrs gS ÑIk;k f'kdk;Rk dh TkkaPk ,Ek,kbZ,Lk QhfMaXk MkVk Lks fEkYkkUk djkdj djk;sA vkjksfIkRk ,TksfLk;ka vIkUks CkPkkOk ds fYk, EkLVjjksYk gh CknYk jgh gSA TkkaPk vf/kdkjh QhfMaXk Lks fEkYkkUk Uk djds EkUkEkkUks Rkjhds IkzfRkOksnUk ns jgs gS vkSj ,TksfULk;ksa Lks EkksVh jkf'k CkLkwYk jgs gSA