лекц 3
- 2. ҮРИЙН ТУХАЙД
"үр" гэж тухайн сортын нөхөн үржлийг хангах чадвартай, дахин
сэргээх, үржүүлэх болон аж ахуйн зориулалтаар ашиглаж байгаа амьд
үр, суулгац, тарьц, хөврөл, ургал эрхтэнийг;
."сорт" гэж селекцийн аргаар бий болгосон, аж
ахуй, биологи, удамшил, хэлбэр зүйн тогтвортой шинж тэмдгийг
агуулсан нэг гарал үүсэлтэй бүлэг ургамлыг;
."торгон үр" гэж тодорхой сортын нөхөн үйлдвэрлэлийг хангах
зорилгоор зориуд сонгон авч цэврээр нь үржүүлсэн үрийг;
"сортын үр" гэж чанарын ангиллаар торгон үрийн дараагийн шатанд
хамаарагдах үрийг;
"баталгаат сорт" гэж тухайн бүс нутагт биологи, аж ахуйн нийтлэг
болон тодорхой шинжээр шалгарч, сорт сорилтын зөвлөлөөр
батлагдан, тариалах сортын нэрсийн жагсаалтанд бүртгэгдсэн сортыг;
"эрлийз" гэж нэгдүгээр үеийн эрлийзийн давуу чанар (гетерозис)-ыг
ашиглан зөвхөн таваарын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зориулалтаар
ашиглаж байгаа эрлийз ургамлыг;
"таримал ургамлын удмын сангийн хадгаламж" гэж Монгол Улсын
таримал ургамлын удмын санд бүртгэгдсэн сорт, дээжийг амьдаар нь
хадгалах, хамгаалах, ашиглах үйл ажиллагааг.
- 3. ҮРИЙГ ТАРИАЛАХЫН ӨМНӨ
Хүнсний ногоо болон нэг наст цэцгийн үрийг үрслүүлэхэд хялбар байдаг.
Чийглэг, дулаан газарт бүгд л нэг зэрэг, ихэвчлэн 7 хоног дотор л соѐолоод
гараад ирдэг.
Жижиг үрийг соёолуулах.
Соѐолж, үрслэхийн тулд гэрэл шаарддаг маш олон үр байдаг. Ийм үрнүүд
ихэвчлэн маш жижигхэн, хөрсөн доороос өөрөө түрж гарч ирэх чадалгүй. Тиймээс
гэрэл бол тэдний хувьд хөрсний дээр байгаа учраас одоо соѐолж, ургаж болно шүү
гэсэн дохио юм. Ийм замаар хогийн ургамлын үр хөрсний доор удаан хугацааны
турш оршин тогтносоор байдаг.
хогийн ургамал биш бусад цэцэг, ургамлын үрнүүдийг зүгээр л чийгтэй хөрсөн
дээрээ цацаж, чийгийг алдагдуулахгүйн тулд дээгүүр нь гялгар уут эсвэл шилээр
таглаад, гэрэлд байлгахад амархан соѐолдог.
Том үрийг соёолуулах.
Зарим үрнүүд соѐолохын тулд харанхуй орчинг шаарддаг. Ийм үр нь ихэвчлэн
том хэмжээтэй ба хатаахгүйн тулд хөрсөнд гүн суулгадаг. Ихэнх үрний
хувьд, харанхуй орчныг бүрдүүлэхийн тулд зүгээр л хөрсөнд нь нилээн гүн
суулгаж, соѐолж гарч иртэл нь гэрэлгүй газарт байлгахад амархан ургадаг.
Хатуу үрийг соѐолуулах
үрний гадна хальс нь ус нэвтрэхээргүй маш хатуу учраас чийгтэй хөрсөнд
суулгасан ч дотор талдаа хуурай хэвээрээ байдаг. Ийм үр нь хөрсөнд удах тусмаа
хөгц, мөөгөнцөрт идэгдэх, эсвэл шувуу залгиснаас хоол боловсруулах системийг
дамжин өнгөрч зөөлрөсний эцэст ус дотор нь нэвчин орж соѐолдог.
Канна, банана, стрелиция зэрэг халуун орноос гаралтай ургамлын үр нь
ихэвчлэн ингэж соѐолдог байна. Хатуу үрийг бага зэрэг үрээд жижиг нүх гаргаж
цоолох, эсвэл усанд дэвтээх арга байдаг.
- 5. ҮРИЙГ СОЁОЛУУЛАХ
Хатуу үрийг соёолуулах
үрний гадна хальс нь ус нэвтрэхээргүй маш хатуу учраас чийгтэй хөрсөнд
суулгасан ч дотор талдаа хуурай хэвээрээ байдаг. Ийм үр нь хөрсөнд удах тусмаа
хөгц, мөөгөнцөрт идэгдэх, эсвэл шувуу залгиснаас хоол боловсруулах системийг
дамжин өнгөрч зөөлрөсний эцэст ус дотор нь нэвчин орж соѐолдог.
Канна, банана, стрелиция зэрэг халуун орноос гаралтай ургамлын үр нь
ихэвчлэн ингэж соѐолдог байна. Хатуу үрийг бага зэрэг үрээд жижиг нүх гаргаж
цоолох, эсвэл усанд дэвтээх арга байдаг.
Хүйтэн температурт үрийг соёолуулах
Өвлийн хүйтэнд тэсвэртэй мод бутны үрнүүд нь намар боловсорч газарт
унаад, өвлийн хүйтэнд байсны дараа хавар соѐолж гарч ирдэг. Ийм төрлийн
үрийг гэрийн нөхцөлд бол нойтон даавуунд боогоод гадуур нь гялгар уутанд
хийж хөргөгчинд 3 сар байлгаад дараа нь соѐолуулж болно.
- 6. ҮРИЙН АРЧИЛГАА
Үрийг үйлдвэрийн аргаар гарган авахад амьдрах чадвар нь доройтсон
байдаг. Нэгэнт доройтсон үрийг анхдагч амьдрах чадварыг сэргээн
сайжруулах үрийн арчилгааны аргыг хэрэглэх хэрэгтэй.
Үүнд: Байгалийн орц бүхий шингэнд үр үрслүүрийн арчилгааг хийх .
Арчилгааны шингэн нь ургамлын исгэсэн шүүс ба будааны цууны 0,2%
ийн концентрацийн холимог байна.
- 9. ҮРИЙН ШИМ ТЭЖЭЭЛ
Үрийг арчлахад шим тэжээл, усжуулах гэх мэт хүндрэл их гарахын
хирээр үрийн амьдрах чадвар хиймэл орчинд бараг устах шахсан
байдаг.
Жинхэнэ байгалийн фермийн эрс тэс уур амьсгал, янз бүрийн орчинд
дасан зохицох чадвар муу байдаг.
Шим тэжээл усжуулах гэх мэт хүндрэл их гарахын хэрээр үрийн
амьдрах чадвар хиймэл орчинд, бараг устах шахсан байдаг.
Сул дорой үрийг хүчирхэг болгохын тулд арчилгаа хийх хэрэгтэй.
Үрийн арчлах ургамлын исгэсэн шүүс
Ургамлын исгэсэн шүүс ба хөц будааны цууны 0,2 хувийн
концентрацийн уусмал хийж 4-8 цаг байлгана.
Амархан соѐолдог үрийг 4-5 цаг, удаан соѐолдог үрийг 7-8 цаг
шингэний дотор байлгана.
