1. michał rybak
antonio gaudi i hundertwasser
stopnie organiczności w architekturze
Kiedy w 1917 roku do stolicy Katalonii, Barcelo- protest wobec geometrii
ny, przybyła wystawa sztuki pierwszych abstrakcjo-
nistów francuskich pewien ekscentryczny miejscowy Hundertwasser osiąga organiczność w sposób
architekt pokręcił niechętnie głową i po raz kolejny już doktrynalny. „Początek to spirala!” – głosi w swoich
wypowiedział swoje ulubione zdanie „sztuka musi po- programowych odezwach. Odrzucenie geometrii to
wstawać w wyniku rozumowych działań!”. Nie zdawał typowy protest postmodernistyczny, który zakłada
sobie wtedy sprawy, że z kierunku sztuki, który miał przekreślenie bez pogłębionej refleksji myślowej.
przed oczami, pół wieku później wyrośnie artysta, W rzeczywistości artysta odrzuca nawarstwienia
który będzie przyrównywany właśnie do niego. kulturowe i całym sobą zwraca się w stronę natury.
Ten pierwszy to charyzmatyczny „modernistas” „Uwolniony od wiedzy akademickiej formułuje teorię
w osamotnieniu pracujący nad sztuką architekto- pięciu osłon, które chronią człowieka. Nazywa je dalej
niczną Antonio Gaudi, drugi to ekstrawertyczny skórami. Trzecia skóra w kolejności to architektura.
buntownik, krytyczny postmodernista Friedrich Gdy w 1958 roku publikuje i wygłasza swój „Vers-
Stowasser znany jako Hundertwasser. chimmelungs-manifest gegen den rationalismus in
Jak to możliwe, że obaj wymieniani są zwykle der architektur”, czyli „Pleśniowy manifest przeciwko
obok siebie? Co się stało, że prawie wiek później obie racjonalizmowi w architekturze”, w anarchistyczny
architektury, obie postaci, które inspirowały zupełnie sposób przeciwstawia się euklidesowej geometrii.
odmienne kierunki sztuki zostały zakwalifikowane Symbolem tego jest właśnie pleśń, która „pożera”
do nurtu zwanego potocznie organicznością? architekturę opartą na prostych figurach geometrycz-
Współczesna krytyka ma tendencje do zbytniego nych i dopiero po „strawieniu” pozostawia „prawdzi-
uogólniania i architekturę, w której wizerunku wy”, naturalny kształt. „Linia prosta nie tworzy, lecz
zewnętrznym dominuje użycie linii krzywej, zalicza reprodukuje! Krzywe jest piękne i naturalne!” Czy
a priori do organicznej. To niepotrzebne przekrocze- miał rację, przekreślając jednoznacznie geometrię, by
nie. Warto bowiem spojrzeć na organiczność z róż- znaleźć jedyny sposób dojścia do tego, co naturalne?
nych stron. To bardzo bogate pojęcie sprawia, że Być może spojrzenie na drogę katalońskiego
tworzenie jednolitego, monolitycznego zbioru pt. ar- „modernistas” pomoże odpowiedzieć na to pytanie.
chitektura organiczna naraża nas na utratę spojrzenia
na jej różnorodną – potoczną i wysublimowaną, dzie- uznanie i rozwój geometrii
cięcą i dorosłą, swawolną i odpowiedzialną – jakość.
W zrozumieniu odmiennych stopni organiczności Gdy w 1876 roku młody Antonio rozpoczynał
pomoże porównanie sposobu tworzenia architektury naukę w Escuela Tecnica Superior de Arquitectura
przez Hundertwassera i Antonio Gaudiego. postawa buntownicza nie leżała w jego naturze,
wszystkie il. w artykule: autor tekstu
36

2. a poza tym koniec XIX wieku zobowiązywał do dziecięca dowolność Hundertwassera
innej postawy. Jednak edukacja architektoniczna
młodego katalończyka przebiegała w burzliwej Czy istnieją zasady architektoniczne, którym
atmosferze. Antonio często otrzymywał oceny nie przeciwstawia się Hundertwasser? Czy moż-
niedostateczne, egzamin dyplomowy zdał z dużymi na nie uznawać dziedzictwa i rozpocząć zupełnie
trudnościami. Nie potrafił się pogodzić z panującą od początku? Jeżeli istnieje tradycyjna wiedza,
wówczas na uczelni teorią architektoniczną. Swój którą aprobuje Hundertwasser, to jest to wynikająca
protest zawierał w postawie zamkniętego w sobie z doświadczalnej konieczności statyka budowli.
studenta całymi dniami samotnie analizującego Pozostałe nauki wydają się nie mieć większego
księgi wiedzy architektonicznej. Zmianę para- znaczenia, chyba że pochodzą bezpośrednio ze
dygmatu architektury starał się osiągnąć drogą świata natury. Hundertwasser pozostawił pyta-
intelektualną. Nie przeciwstawiał się temu, co niosła nie, które wydaje się kluczowe przy opisywaniu
tradycja, lecz starał się zaawansować istniejącą organiczności: jaka wiedza ukształtowała naturę?
architekturę swego kraju. Pitagorejczycy, klasycy greccy, formułując definicję
37

3. piękna, uważali, że jego podstawa leży w naukach To nie wrodzona intuicja, lecz praca nad zało-
matematycznych. Współczesne odkrycia fizyki żeniami, historią i teorią architektury wiedzie go ku
i przyrody zdają się potwierdzać tę teorię. Odkryw- organiczności. Co wywołało ów organiczny impuls?
ca fraktali Benoit Mandelbrodt pisząc w 1993 roku Kiedy zastosowane nowe zasady tworzenia archite-
Fractal geometry of Nature, nie spodziewał się, że ktury „wprawiły w ruch” statyczny obiekt? Do tej pory
uchyla drzwi i pozwala zajrzeć do zasad, jakimi pozostaje to tajemnicą. Zamknięty w sobie Gaudi nie
rządzą się konstrukcje świata przyrody. Dzisiaj pozostawił żadnych opisujących jego wnioski pism.
wiemy, że te figury geometryczne nie posiadające
skali, a mające właściwość budowania się według moc perspektyw Gaudiego
ustalonego i zapamiętanego przez siebie wzoru i Hundertwassera
wyjaśniają doskonałość konstrukcji botanicznych.
Czy Hundertwasser podążał tym tropem? Nie. Pró- Czy odmienny sposób projektowania wpłynął
bował raczej innej ścieżki. Dojście do organiczności na wizerunki ich dzieł? „Zewnętrzne nakłada-
podpowiadała mu bowiem intuicja – intuicja artysty. nie” i „wewnętrzne rozwijanie” wydają się bar-
Konsekwencje takiej drogi są od razu widoczne. Jego dzo podobne. Obie architektury przy pobieżnym
sposób tworzenia architektury to przede wszystkim oglądzie odróżnić niepodobna. Jednak tak jak
działanie pochodzące z zewnątrz. Hundertwasser tysiące kilometrów oddziela miejsca zrealizo-
chętnie nakłada, okłada, przemalowuje, zdobi, aran- wanych dzieł obu twórców, tak duży dystans
żuje kolorystycznie. Dzięki temu nie zmusza architek- oddziela światy tych dwóch perspektyw tworzenia.
tury do anarchizującej gry. Architektura poddaje się „Zewnętrzne nakładanie” Hundertwassera wzbo-
mu jako swawolnemu dekoratorowi, owładniętemu gaca budowlę w bogatą warstwę, którą można
misją wyrwania jej z okowów euklidesowej geometrii. określić jako OUT. To wyjątkowo zasobna strefa.
Nie ma jednak podstaw do poruszenia architekturą Chapeau bas dla takiego bogactwa! Mimo urodzaju
od wewnątrz. Organiczne, wewnętrzne wstrząśnięcie wyróżnień i kolorów pozostaje to jednak w jednej
przychodzi od innego twórcy. Zastanawiające, że strefie i tworzy kolażowy make up architektury.
stało się to pół wieku... wcześniej! „Wewnętrzne rozwijanie” Gaudiego jest w odróż-
nieniu do OUT Hundertwassera warstwą typu IN.
tajemnica Gaudiego Poruszenie architektury wybija tu rytm podobny
uderzeniom fal morskiego wybrzeża. Powoli, z de-
Poświęcił się architekturze całkowicie. W końcu terminacją i coraz większą amplitudą ruch pocho-
doszedł do tego, że nie opuszczał placu budowy, dzący z wnętrza osiąga swoją zewnętrzną postać.
przeniósł tam nawet swoje biuro. Rozwijanie archi- Warstwa IN to w rzeczywistości drgająca objętość
tektury „od wewnątrz” wymagało ciągłego kontaktu wydobywająca się do tego stopnia, że osiąga orga-
z nią i rozwiązywania problemów na gorąco. niczny wizerunek. Nie potrzeba wielkiej śmiałości,
38

4. by określić ten gest jako wielopłaszczyznowy i ...na-
turalny! Czyżby w oswajaniu architektury z organicz-
nością zawsze występowała kategoria naturalizmu?
Pozostawiając to pytanie bez jednoznacznej odpowiedzi,
mamy przed oczyma dwa wizerunki: bogatą, wykreowa-
ną, swawolną, dziecięcą pojedynczą zewnętrzną war-
stwę nałożoną przez Hundertwassera oraz wewnętrz-
ne, głębokie poruszenie dokonane przez Gaudiego.
świat intelektualny czy świat dziecięcy?
Pytanie to zakłada pewną opozycję. Jednak
w świecie architektury organicznej nie występują
wielkie antagonizmy. Organiczność to zbyt bogata
perspektywa, by straciła znamiona tolerancji. W to-
lerancji tej jest jednak ziarno niebezpieczeństwa.
Unifikowanie, totalizowanie i rozpięcie zjawiska
określonego jako architektura organiczna na tak
różnorodną twórczość naraża na utratę wrażliwo-
ści spojrzenia. Dowodzi temu powyższy tekst na
przykładzie fenomenów twórczych Hundertwassera
i Gaudiego.
39