1. hala targowa
– wariacje
małgorzata omilanowska
narodziny
metropolii
– warszawskie hale targowe
Dziewiętnastowieczna Warszawa to miasto nych gmachów handlowych, m.in. Gościnny Dwór,
właściwie już tylko wirtualne. Centrum w czasie wzniesiony w latach 1840-1841 według projektu
drugiej wojny światowej zostało niemal całkowicie Alfonsa Kropiwnickiego i Jana Jakuba Gaya. Był on
starte z powierzchni ziemi, a powojenne koncepcje dużej skali budowlą o konstrukcji żelaznej w formie
odbudowy przyniosły zagładę wielu ocalałym frag- arkadowych, zadaszonych podcieni ze 168 straga-
mentom XIX-wiecznej architektury. O ile starsze nami, tworzącymi rodzaj wieńca na rzucie zbliżonym
zabytki zostały po wojnie, w mniej lub bardziej do elipsy, otaczającego wewnętrzny dziedziniec. Sta-
wierny sposób, zrekonstruowane, o tyle gmachów nowił pierwszą tak wielką budowlę z lanego żelaza
z 2. poł. XIX i początku XX w. nie odtworzono. na ziemiach polskich. Interesująco przedstawiał się
fot.: małgorzata omilanowska
Ocalałe XIX-wieczne budowle tworzą więc już też Sewerynów, wzniesiony w latach 1846-1847 we-
tylko przypadkową mozaikę, rodzaj inkrustacji dług projektu Francesco Marii Lanciego. Ta niedo-
wprawionej w nową tkankę miejską. Tymczasem kończona budowla miała być ułożonym w podkowę
to właśnie 2. poł. XIX w., a zwłaszcza okres założeniem z arkadowymi podcieniami handlowymi
pomiędzy powstaniem styczniowym a pierwszą na parterze i pomieszczeniami do wynajęcia na wyż-
wojną światową, był jedną z najistotniejszych faz szych kondygnacjach. Operujący włoskim sche-
rozwoju miasta – fazą matem renesansowej piazzy otoczonej arkadami,
obecnym w wielu późniejszych rozwiązaniach miast
przekształcania się Warszawy w metropolię. europejskich, zdradzał pokrewieństwo do realizowa-
nych we Francji założeń, m.in. arkadowej obudowy
Szczególną rolę odegrała zaś w niej architektura parku Palais Royal projektu Victora Louisa, ukoń-
powstająca na potrzeby rozwijającego się handlu. czonej w 1786 r. Podobny, „włoski” charakter miał
Pierwszy znaczący okres w kształtowaniu się zaprojektowany przez Henryka Marconiego Bazar
nowych struktur i obiektów związanych z XIX-wieczną Kurtza – dwie frontowe kamienice od ul. Granicznej
ewolucją handlu w Warszawie to lata 40. i 50. Z pry- i Skórzanej, ze wspólnym handlowym dziedzińcem
watnej inicjatywy zbudowano wówczas kilka waż- otoczonym podcieniami.
28

2. il.: repr. Stroitiel
Najważniejszą warszawską budowlą handlową
lat 50., zarówno pod względem konstrukcyjnym,
jak i organizacyjnym, był Bazar Braci Lesser przy
ul. Rymarskiej, także autorstwa Henryka Marco-
niego. Był w istocie jedyną warszawską budowlą
zbliżoną do francuskich rozwiązań tego typu, czyli
wielobranżowych skupisk eleganckich sklepów
rozlokowanych na kilku kondygnacjach dużej bu-
dowli, dostępnych z wewnętrznych przejść i holi,
z reguły krytych przeszklonymi dachami. Marconi
zaprojektował go po powrocie z długiej podróży
fot.: małgorzata omilanowska
po Europie, którą odbył w latach 1850-1851. zapo-
znał sie wówczas z nowoczesnymi rozwiązaniami
konstrukcyjnymi stosowanymi w architekturze Pary-
ża, Londynu i Berlina, a przede wszystkim zobaczył
fot.: małgorzata omilanowska
Crystal Palace na pierwszej wystawie światowej.
Ukończona w 1856 r. warszawska budowla składała
się z frontowej, konwencjonalnie potraktowanej ka-
mienicy i dodanego od tyłu, piętrowego, żelaznego
pawilonu. Przy dzisiejszym stanie badań można
stwierdzić, że Bazar Lesserów był pierwszą budowlą
w stolicy, której cała struktura nośna i stropowa była
oparta na konstrukcji żelaznej. wielkości w znaczący w skali europejskiej ośrodek
Po powstaniu styczniowym Warszawa została miejski wiązało się z koniecznością podjęcia wielu
zdegradowana do roli miasta gubernialnego. inwestycji niezbędnych dla zaspokojenia podstawo-
W konsekwencji doszło do likwidacji wielu jednostek wych potrzeb mieszkańców.
autonomicznej administracji i nasilenia rusyfikacji, Budowy hal targowych Warszawa doczekała
a jedyną doinwestowaną dziedziną budownictwa się po długich staraniach. Przygotowania do kon-
była architektura militarna wznoszona na potrzeby strukcji budynków, sporządzanie kolejnych pro-
rozrastającego się garnizonu rosyjskiego. Pomimo jektów, szukanie dróg ich sfinansowania i zmiany
znacznych ograniczeń politycznych Warszawa przepisów regulujących handel trwały niemal 30 lat.
przeżywała jednak w tym czasie intensywny rozwój Doświadczenia innych wielkich miast europejskich
gospodarczy. Przekształcanie się miasta średniej na tym polu były jednak bardzo podobne. Hale tar-
29

3. il.: h. marconi, XIX-wieczna reklama
gowe nie były inwestycjami nastawionymi wyłącznie Projekty hal targowych dla Warszawy spo-
na zysk, były także inwestycją prospołeczną, a więc rządzali m.in. Józef Orłowski, Karol Kozłowski
trzeba było się liczyć z ewentualnymi stratami. i Stefan Szyller, jednak dopiero plan opracowany
Decydując się na nie, władze miasta musiały przez Bolesława Milkowskiego i Ludwika Pancza-
przezwyciężyć znacznie więcej trudności niż przy kiewicza został ostatecznie zrealizowany. W latach
inwestycjach o charakterze dochodowym. Hale 1899-1902 powstała para tzw. Hal Mirowskich czyli
zajmowały ogromną powierzchnię, wymagały więc Za Żelazną Bramą w formie murowanych czworo-
poświęcenia na nie sporej parceli, która mogła być bocznych pawilonów z dodatkowymi piętrowymi
korzystniej eksploatowana. Czasem do posiadanych budynkami od szczytu. Wnętrza obu hal były kryte
przez miasto działek trzeba było dokupić dodatkowe żelaznymi dachami wspartymi na dwóch rzędach
grunta, np. po to, aby stworzyć lepszy system dojaz- podpór. Konstrukcję nawy głównej stanowił szereg
du. Uzyskanie poparcia rady miasta, a w wypadku łuków trójprzegubowych. Elewacje pozostawione
Warszawy także zgody władz zwierzchnich na tego w nietynkowanej cegle zdobiła bogata dekoracja
typu decyzję, samo w sobie w postaci różnokształtnych wnęk i fryzów uzupeł-
nionych ornamentem rzeźbiarskim.
wymagało czasu i zabiegów politycznych. Wkrótce po oddaniu do użytku hal na placu
Za Żelazną Bramą magistrat podjął decyzję o bu-
Trzeba też pamiętać, że budowa hal miała nie tylko dowie kolejnej hali, tym razem hurtowej. W 1904 r.
zwolenników, ale i przeciwników, głównie kupców powstał jej projekt sporządzony przez Henryka
handlujących w ich okolicach, a także właścicieli Gaya, a budowę na placu Kaliksta Witkowskiego
bazarów i placów targowych, którzy bali się kon- ukończono w 1908 r. Była to wielka, wolnostojąca,
kurencji. Koniecznym krokiem przy tego rodzaju jednoprzestrzenna hala kryta dachem szedowym
inwestycji było wprowadzenie ograniczeń w handlu o ciekawych ceglanych elewacjach, z bogatą
na placach targowych w okolicach przyszłych hal. dekoracją rzeźbiarską Zygmunta Otta. Trzecią
Bez tego nie było szans na ściągnięcie przekupniów warszawską halą targową była dzielnicowa hala
do wygodniejszych wprawdzie i praktyczniejszych, na ul. Koszykowej, ukończona w 1909 r., wznie-
ale znacznie droższych straganów w halach. siona według projektu Juliusza Dzierżanowskiego.
Wreszcie należało pozyskać kapitał, co wobec Zbudowana na planie litery U z trójnawową struk-
braku perspektyw rychłego zwrotu inwestycji wy- turą hali głównej i parą prostopadłych skrzydeł,
magało znacznych zabezpieczeń. Z reguły hale miała secesyjne elewacje z bogatą kamieniarką.
budowano więc na kredyt, a rzeczywiste zyski Zarówno przed pierwszą wojną światową, jak
pojawiały się dopiero po wielu latach, gdy kredyt i w dwudziestoleciu międzywojennym podejmowa-
był już spłacony, a mieszkańcy przywykli do nowej no szereg prób wzniesienia kolejnych hal, między
formy zakupów. innymi w arkadach wiaduktu mostu Poniatowskiego.
30

4. il.: repr. z „kurjera warszawskiego”, 1850.
il.: dawna pocztówka
Czwarta warszawska hala targowa, przy ul. Święto- skich handlarzy, którzy dominowali w tym zawodzie,
jerskiej, powstała z prywatnej inicjatywy w 1916 r. oraz chrześcijańskich klientów.
Budowę piątej – Marymonckiej – rozpoczęto dopie- Nowe, XIX-wieczne typy budowli handlowych,
ro w 1938 r., a ukończono już po wojnie. dostosowane do zaspokajania potrzeb wielkich miast,
Budowa warszawskich hal znacznie poprawiła stały się w odbiorze ówczesnych społeczeństw jednym
sytuację mieszkańców jeśli chodzi o dystrybucję z synonimów postępu. Ich budowę uważano za świa-
żywności, ale nie rozwiązała wszystkich proble- dectwo osiągnięcia przez miasto statusu metropolii.
mów. Hal było wciąż za mało i w dwudziestoleciu Taką rangę Warszawa zyskała dopiero na początku
międzywojennym nie udało się tej sytuacji poprawić. XX w. Jednocześnie powstanie hal targowych w sto-
O decyzje było już znacznie łatwiej, jednak w kasie licy spowodowało, że zainteresowano się tego typu
miejskiej brakowało środków. budowlami także w innych polskich miastach. Kilka lat
Rola, jaką hale odegrały w kształtowaniu wiel- po otwarciu hal Mirowskich wzniesiono niemal iden-
komiejskiego pejzażu Warszawy, była niewątpliwie tyczną halę w Wilnie (projekt Wacława Minkiewicza),
znacząca. Wzniesienie w ciągu zaledwie kilku lat a w dwudziestoleciu międzywojennym hal targowych
zespołu hal hurtowych, hal centralnych i hali dzielni- doczekały się także Piotrków Trybunalski, Gdynia,
cowej w istotny sposób wpłynęło na zmianę struktury Kraków i Katowice.
handlu w mieście. Zgodnie z obowiązującą w całej
Europie zasadą, niemal wszystkie warszawskie
hale targowe zostały zlokalizowane w miejscach
tradycyjnie związanych z handlem.
Hale targowe wypełniały
ważną misję społeczną
– często były niedochodowe, ale podnosiły standard
życia mieszkańców metropolii. Zaspokajały podsta-
il.: repr. z „przeglądu technicznego”
wowe, żywnościowe potrzeby ludności, a zarazem
tworzyły przestrzeń miejską przeznaczoną przede
wszystkim dla niższych warstw społecznych miasta:
przekupek, kucharek, służących i gospodyń. Tu spo-
tykało się miasto i wieś, handlarze i producenci,
dostawcy, tragarze i sprzedawcy. W Warszawie było
to także miejsce spotkania dwóch kultur – żydow-
31