1. krystyna pawłowska
moje miejsce
między dworem a wsią
Obraz dworu w Dołędze doskonale nadaje okazało się skuteczne. Przepaść między dworem
się na okładkę książki o tradycyjnej architekturze a wsią zaczęła się wypełniać wiedzą, a potem
polskiej. Wielki dach, białe ściany, ganek cały zaufaniem.
w dzikim winie, które o tej porze roku przebarwia Gdy po II wojnie odbierano właścicielom dwory,
się na czerwono i złoto. Ciepły początek jesieni Dołęga uniknęła parcelacji. Aż do 1981 r. dwór był
– jabłka, drożdżowy placek i herbata serwowana własnością prywatną pani Jadwigi z Wolskich Tumi-
w ogrodzie. Kraina łagodności – sielanka. dajskiej, która odziedziczyła go po przodkach. Pani
I jakby na przekór, pierwsza opowieść gospo- Jadwiga cieszyła się wielkim szacunkiem mieszkań-
darza – o rabacji, naszej galicyjskiej potworności ców okolicznych wsi. To ona zadecydowała o tym,
z 1846 r. Tu, jak w wielu innych miejscach opowiada że dwór w Dołędze stał się oddziałem Muzeum
się, że „pana piłą rżnęli”, ale w Dołędze opowieść ta Okręgowego w Tarnowie. Jeszcze była obecna
brzmi jeszcze bardziej dramatycznie. Umknął i ukrył na otwarciu – zmarła niecały miesiąc później.
się w spróchniałym pniu wierzby. Tam go dopadli i... Teraz z ramienia muzeum gospodarują tu pań-
no i po prostu ścięli drzewo. stwo Irena i Władysław Konieczni. Są tu od dwu-
– To nieprawda – wyjaśnia obecny gospodarz dziestu lat i trudno im wyobrazić sobie inne miejsce
dworu. Co więcej, mówi, że badania historyczne zamieszkania. Pan Władysław jest historykiem,
nie potwierdzają legendy o używaniu piły do takich i to historykiem z pasją. Oczywiście szczególnie
niecodziennych celów. W każdej legendzie tkwi chętnie opowiada o tym, co ma związek z Dołęgą.
jednak ziarno prawdy. Chętnie powtarzaną plotką, Zbiera materiały do publikacji o wydarzeniach, które
a potem legendą staje się to, co dobrze wyraża rozegrały się właśnie tutaj, a wiążą się z fascynującą
istotę sprawy: chłopska krzywda, a więc chłopskie i wciąż zagadkową postacią Józefa Rettingera. Gdy
narzędzie zemsty. uda się mu oderwać od wątków historycznych, z rów-
Dalszy ciąg opowieści też jest zaskakujący. ną namiętnością mówi o teraźniejszości. Dominuje
Otóż córka nieszczęsnej ofiary, Maria Pikuzińska- tu nuta solidarności z dolą mieszkańców okolicznych
Güntherowa, zareagowała na tę tragedię zupełnie wsi, która nadal bynajmniej nie jest lekka. Martwi
nietypowo – założyła bowiem szkolę dla wiejskich go bardzo techniczna kondycja dworu i brak fundu-
fot.: archiwum małopolskiego instytutu kultury
dzieci. Ten swoisty dowód wielkoduszności był szy na jej poprawę.
jednocześnie trafnie dobranym antidotum na jedną W drodze do Dołęgi oglądamy okolicę. Sielski,
z przyczyn nieszczęścia. nieco melancholijny krajobraz, płasko rozpostarty
w widłach Wisły i Dunajca. Ten rodzaj krajobrazu nie
Brak dostępu do edukacji to brak cieszy się szczególnym wzięciem u turystów, dlatego
możliwości awansu, niewielu ich bywa w tej okolicy. Wsie ze stosunkowo
dużą liczbą tradycyjnych domów – nam, z miasta,
narastające poczucie krzywdy skutkujące w koń- to się podoba, ale wiemy, że stare, malownicze cha-
cu buntem i zemstą. Lekarstwo w postaci szkoły łupy to znak, że okolica nie przeżywa gospodarczego
32

2. rys. marek kowicki
rozkwitu – wręcz odwrotnie. Gdyby były pieniądze, miejscowych. Przychodzą coraz liczniej. Muzeum różnych kierunków. Rano – prace ręczne dla dworu:
byłyby pewnie pustakowe kamienice, kontynuuje linię postępowania byłych właścicielek malowanie, sprzątanie, pielęgnacja ogrodu. Po po-
dworu. Tu można zaczerpnąć informacji o wielu łudniu – „burza mózgów” pod hasłem:
siding, blachodachówka sprawach dawnych i dzisiejszych, znaleźć pomoc
i betonowo-„barokowe” ogrodzenia. w tłumaczeniu listu na język angielski, uzyskać „sposób na Dołęgę”.
dostęp do internetu itp.
Piaszczysta gleba daje marne plony. Nadal żyje się Siedzimy w słońcu na trawniku przed gankiem, Wieczorem – nauka staropolskich tańców i gry
tu ciężko, w głównej mierze z pieniędzy zarobionych spacerujemy po starym parku, zwiedzamy wielki spi- na starodawnych instrumentach. Może udałoby
w mieście – w Polsce lub za granicą. chlerz z mocarną konstrukcją wewnętrzną, która nosiła się wciągnąć w to młodzież ze wsi. Może trzeba
Kondycja gospodarcza wsi nie należy do do- niegdyś ogromne sąsieki z tonami zboża. Oglądamy podjąć porzucony projekt skansenu, zmodyfiko-
meny dworu, pełniącego dziś funkcje wyłącznie łąkę z pojedynczymi, drewnianymi chałupami pod wać go i rozszerzyć o pokazową budowę domów
muzealne. Mimo to sprawa wyraźnie leży panu strzechą. Jest to zaczątek skansenu, którego, jak wi- o formie wywiedzionej z tradycji, lecz o wysokim
kustoszowi na sercu. Stara się czynnie poprawiać dać, nie skończono – rzecz jasna z braku funduszy. standardzie użytkowym. Takich wzorów potrzeba
kondycję kulturalną okolicy. Państwo Konieczni Snujemy plany. Gospodarz rzuca hasło: „Nad- polskiej wsi, aby wraz z unowocześnianiem nie
organizują koncerty muzyki poważnej, ale – uwaga! wiślańskie Soplicowo”. Dlaczego nie? Może udałoby traciła cech swojskości. Przecież polski wiejski
– nie dla przyjezdnych inteligentów, lecz dla ludzi się na początek zorganizować warsztaty studentów dom nie może być po wsze czasy postrzegany jako
33

3. symbol biedy i poniżenia. Czyżby jedynie budynek
wzorowany na domach miejskich lub zagranicznych
mógł zaspokoić aspiracje mieszkańców wsi? Czyżby
chałupa i dwór nie były wzorami godnymi adaptacji
do współczesnych celów?
Spójrzmy jeszcze raz na typowy, polski dwór.
rys.: marek kowicki
Jest to bryła horyzontalna, najczęściej osiowa.
Charakterystyczne są proporcje wysokości między
ścianami a dachem, który bywa wyższy, niekiedy
znacznie wyższy, od ścian. Wywołuje to wrażenie
rozsiadłości i zakorzenienia. Właściwie to samo
można by powiedzieć o chałupie, ale we dworze
pojawiają się elementy dodatkowe: portykowy ga-
nek na osi, liczniejsze i większe okna, paradniejsze
kominy, lukarny na dachu świadczące o mieszkal-
nym wykorzystaniu poddasza (mieszkać na jaskółce Architektura ludowa jest pełna
– czyż to nie pięknie brzmi?!), alkierze, czyli przykry- takich pomysłów
te osobnym dachem narożne przybudówki na obu
krańcach bryły. Zamiast warzywnika czy skromnego – niektóre z nich na nowo odkrywają propagatorzy
ogródka kwiatowego „przytulonego” do chałupy dwo- budownictwa ekologicznego dbający o oszczędne
rowi towarzyszy paradny podjazd od frontu i park używanie energii i surowców.
rozłożony wokół, często staw lub cały ciąg stawów Dwór i chałupa wiejska – podstawowe wzo-
nanizanych na młynówkę. Każdy następny element ry naszej odrębności w architekturze – można
to krok wiodący od architektury ludowej ku elitarnej z pewnością zaadaptować dla celów współczesnych.
– od chałupy, przez dwór ku pałacowi i... ku miastu. Kłopoty z ich stosowaniem mają charakter raczej
Jest to jednocześnie droga od lokalnej odrębności ku psychospołeczny niż techniczny. Bolesna przepaść
wzorom coraz to bardziej uniwersalnym. miedzy dworem a wsią wciąż nie jest do końca zasy-
Nie ma żadnego logicznego powodu, aby pana. Od rabacji minęło już 157 lat, a moda na stare,
w bryle podobnej do dworu czy chałupy nie dało się podszyte kompleksami demony jakoś nie mija.
pomieścić wygodnego, współczesnego domu miesz- Jeśli chcemy zobaczyć Dołęgę, jedźmy Najwyższy czas pogrzebać je raz na zawsze.
kalnego. Podstawowa technologia zamieszkiwania najpierw do Brzeska Nowego. Stamtąd Teraz, gdy na europejskim rynku różnorodności nie
nie ulega przecież zasadniczym zmianom. Oczywi- na wschód, drogą po prawej stronie Wisły, może zabraknąć polskiej odrębności kulturowej,
ście technika budowania rozwija się i zmienia, czego najpierw do znanej z dobrego samorządu powinniśmy z takim samym przekonaniem czerpać
nie ma powodu ignorować. Nie ma także powodu, Szczurowej, a następnie już tylko kilka wzory z ludowej, jak i z elitarnej odmiany naszej
aby ze względu li tylko na modę odrzucać wszystko, kilometrów, nadal na wschód, do samej wsi kultury. Może właśnie w Dołędze udałoby się zrobić
co wymyśliły poprzednie pokolenia, oczywiście pod Dołęga. Tu drogę do dworu-muzeum wskazują choćby jeden, malutki krok we właściwym kierunku.
warunkiem, że w nowych okolicznościach stare drogowskazy. Nazwa Dołęga brzmi przecież jak przeciwieństwo
koncepcje nadal mogą się sprawdzać. niedołęgi. Powodzenia!
34