1. Nawet jeżeli sądzicie, że nic nie wiecie o hrab-
stwie Yorkshire, to jesteście w błędzie. Na tutejszym
jarmarku w nadmorskim Scarborough sprzedaje
łucja piekarska-duraj się rzeczy niemożliwe, a śpiewają o nich Simon
i Garfunkel. Z Whitby – miejsca, gdzie zechciał się
pochować hrabia Dracula – wyruszyła misja kapita-
droga
na Cooka zakończona odkryciem Australii. Może nie
wiedzieliście, że Yorkshire daje światu około
70% produkcji rabarbaru,
na wrzosowiska
ale pewnie słyszeliście o inicjatywie tutejszych go-
spodyń domowych, które dla szczytnego celu dały
się sfotografować nago w swoich kuchniach, gdzie
przetwarzają zbiory z przydomowych upraw.
Jedną z turystycznych atrakcji Yorkshire jest wi-
o „tajemniczym ogrodzie” f. h. burnett zyta w Haworth, gdzie powstały „Wichrowe wzgórza”.
Po niej łatwo zrozumieć, skąd u dobrze wychowa-
nych i nieźle wykształconych córek pastora ta dość
maniakalna wyobraźnia. Otóż dom sióstr Brontë,
od frontu nie zapowiadający niczego szczególnego,
okazuje się stać na cmentarzu. Kamiennym, zabyt-
kowym, ocienionym starymi drzewami. Jeśli siostry
nie miały akurat ochoty na spacer po cmentarzu,
gdzie było im najbliżej, mogły iść na wrzosowisko.
Wrzosowisko to fenomen Yorkshire. Przede
wszystkim dlatego, że daje możliwość poczucia
prawdziwej, samotnej wolności. Rośnie samo
32

2. i każdy, kto na nie przyjdzie, ma powód, żeby czuć
się u siebie. Ogromna przestrzeń jest wypełniona
wiatrem i niebem pokrytym ogromnymi chmurami.
Nawet rośliny stają się tu niesamowite. Miejscowi
kładą się czasem na ziemi, żeby poczuć jej zapach
i napełnić się energią. Może są przez wrzosowisko
trochę zdziwaczali, ale z drugiej strony cenią proste
przyjemności.
Mary, zamieszkałej w kolonialnej rezydencji bry-
tyjskiej w Indiach, umierają wszyscy bliscy, co okazu-
je się pierwszym realnym, wyrazistym wydarzeniem
w jej życiu. Dziewczynka zostaje cudem odnaleziona
w przepastnym domu i wysłana do Anglii,
do wielkiego i ponurego domu
wuja-samotnika
w Misselthwaite. Rezydencja jest otoczona ogro-
dem; obcowanie z przyrodą zaczyna stopniowo
przemieniać charakter Mary. Równocześnie boha-
terka odkrywa, że w domu mieszka jej zdziwaczały
kuzyn Collin, ukrywany przed otoczeniem; wszyscy
myślą, że chłopiec jest garbaty i że wkrótce umrze.
Pomoc kolegi Mary, Dicka, i jego rodziny – prostych
ludzi o dobrym sercu – oraz dobroczynny kontakt
z przyrodą sprawia, że chłopiec zostaje przywróco-
ny do normalnego życia. Miejscem owej przemiany
staje się odkryty przez dzieci i wspólnie uprawiany
33

3. wszystkie fot. w artykule: Aleksander Duraj
tajemniczy ogród. Tu Collin uczy się chodzić, zaczy- tycznie bardzo klarowny: osobiste szczęście można
na wierzyć, że będzie żył, tu wreszcie nawiązuje osiągnąć jedynie utrzymując kontakty z innymi ludź-
kontakt ze swoim ojcem – co ostatecznie uzdrowi mi, rezygnując z egocentryzmu i kochając naturę.
ich obydwu. W świecie rezydencji Misselthwaite realną wła-
Sentymentalny rys powieści wzmacnia jej edu- dzę sprawuje samotny dziwak, który nie ma kontaktu
kacyjny wymiar. Dick, z rzeczywistością. Jego przeciwieństwem jest ostoja
normalności i nadzieja na przywrócenie porządku
anioł na ziemi, świata: rodzina Zuzanny Sowerby, matki Dicka, która
wbrew rozlicznym trudnościom prowadzi szczęśliwy,
uosabia mądrość ludową. Jest idealnym nauczycie- choć bardzo biedny dom. Stąd posyłane są kosze
lem ogrodnictwa, bo jak nikt inny rozumie przyrodę. naturalnej, wiejskiej żywności dla zdrowiejących
Wychował się na dzikim wrzosowisku, rozmawia z nadmiernej pańskości Mary i Collina. Z kolei eg-
ze zwierzętami, hoduje przydomowy ogródek dla zotyczne Indie, opisywane z kolonialną wyższością,
swojej biednej matki, a przy tym, w przeciwieństwie pozostają miejscem obcym, w którym bohaterka
do zepsutych dzieci arystokracji, jest głęboko religij- nigdy nie mogłaby szczęśliwie wydorośleć. Świat
ny. Wątek indyjskich wspomnień Mary, które robią pierwszych wspomnień pozostaje dla niej niezrozu-
na dzieciach ogromne wrażenie, ujawnia wartość miały, to przestrzeń obcości i nudy. Co innego ogród
codzienności. Motyw przemiany dzieci jest dydak- w Misselthwaite: i tu bohaterkę ściągnęła nuda, ale
34

4. wkrótce zwyczajny przydomowy ogródek zmienia się Mary i Collin. Wracają oni do swoich korzeni
się w przestrzeń prawdziwych odkryć, z których i choć czeka ich jeszcze wiele wysiłku, odkrywają
najważniejszym jest nawiązanie przyjaźni z gilem. swoją prawdziwą naturę. Wspiera ich w tym Dick.
Mrukowaty ogrodnik Ben Weatherstaff okazuje się Mądrze prognozuje, które rośliny da się odratować,
sprzymierzeńcem w odkrywaniu tajemniczego ogro- wskazuje skuteczne sposoby ożywiania tego,
du; Mary przygląda się z otwartą ze zdumienia buzią co obumiera i wydaje się nie do odratowania. Dick
jego pracy. Swój własny kawałek ziemi zaczyna upra- należy do przestrzeni wrzosowiska, dopiero wrzoso-
wiać dokładnie wtedy, kiedy jej osobowość i trudny wisko jest bowiem obszarem doskonałej i dojrzałej
charakter stają się również gotowe do uprawy. wolności. Tylko on czuje się tu u siebie,
W przydomowym ogrodzie trzeba dużo i ciężko
pracować, ale efekty całodziennego wysiłku przyno- tylko on posiadł Tajemnicę.
szą zdumiewające rezultaty, Mary zdrowieje w oczach.
Ten ogród daje jej okazję do pierwszego poważnego Tajemniczy ogród, przestrzeń przemiany, jest
spotkania z oszałamiającą wiosenną przyrodą. miejscem działania, aktywności – ważniejszej niż
Jednocześnie pozostaje on przestrzenią reguł. Mary przestrzeń odkryć, jaką po pewnym czasie staje się
nie jest jeszcze na tyle uformowaną osobą, żeby ponury wcześniej dom, symbol cywilizacji. Rezyden-
zaistnieć na wrzosowisku – w przestrzeni totalnej cja to labirynt pokoi pełnych nieużywanych mebli,
swobody. Na razie dobrze porusza się po kontrolowa- dzieł sztuki i rzemiosła, bibelotów, przedmiotów bez
nej i zdyscyplinowanej przestrzeni ogrodu przy domu, znaczenia. Przypominają one jakiś dawny świat, zbyt
przygotowując się do spotkania z dwiema tajemnicami: odległy, by go ożywić. Wyprawy w krainę skarbów
zagadką ukrywanego przed światem ogrodu oraz nie- są dla dzieci rozrywką zastępczą, dobrą wtedy, kiedy
zwykłością dojrzewania i przyjaźni, które Collin nazywa nie można pójść do ogrodu. Rzeczywistość, w której
łucja piekarska-duraj – doktorantka w Katedrze Euro- „czarami”, a Dick ujmuje w słowa psalmu. można przeżyć prawdziwą przygodę, to utrzymy-
peistyki UJ, gdzie zajmuje się współczesnymi ruchami Tajemniczy ogród, przedmurze wrzosowiska, wany w tajemnicy przed innymi ogród, przestrzeń
kulturowymi i konstruowaniem dziedzictwa europejskiego; jest wyraźnie ograniczony kamiennym murem. By nie przemiany. Tędy, według Francis Burnett, wiodą drogi
w poszukiwaniu resztek angielskiej rewolucji przemysło- umarł, potrzebuje troskliwej opieki ludzi – jest pełen prowadzące na wrzosowiska.
wej i higienicznej prowincji spędziła rok w Yorkshire wraz starych korzeni, oplatających bluszczów, krzaków
z mężem, Aleksandrem, który jest autorem zamieszczo- róż, które jeszcze rozkwitną, jeśli nad nimi popraco-
nych zdjęć. wać. Na analogicznym etapie dojrzewania znajdują
35