1. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 1
กาพย์เห่เรือ
ผู้แต่ง เจ้าฟ้าธรรมธิเบศรไชยเชษฐ์สุริยวงศ์
รูปแบบ แต่งเป็นกาพย์ห่อโคลง บทนาแต่งเป็นโคลงสี่สุภาพ แล้วแต่งพรรณนาความเป็นกาพย์านี
ที่มาของเรื่อง มาจากกาพย์เห่เรือ พระนิพนธ์ของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรไชยเชษฐ์สุริวงศ์ แต่เดิมกาพย์เห่เรือนี้ไม่ได้ใช้เห่ใน
กระบวนเรือหลวง ทรงนิพนธ์สาหรับเห่เรือพระที่นั่งส่วนพระองค์ เวลาตามเสด็จไปนมัสการพระพุทธบาทที่จังหวัด
สระบุรี ออกเดินทางจากจังหวัดพระนครศรีอยุธยาไปถึงท่าเจ้าสนุกกาพย์เห่เรือของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรนามาใช้เป็นบท
เห่เรือหลวงในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
เนื้อเรื่อง กาพย์เห่เรือที่นามาเป็นบทเรียนนี้ ประกอบด้วยเห่ชมเรือกระบวน เห่ชมปลา เห่ชมไม้เห่ชมนก และเห่ครวญ
เห่ชมเรือกระบวน แต่งเป็นโคลง 1บท กาพย์ยานี 14 บท กล่าวชมกระบวนเรือพยุหยาตราทางชลมารค ได้แก่
เรือพระที่นั่งกิ่ง เรือครุฑยุดนาค เรือไกรสรมุข เรือสมรรถชัย เรือสุวรรณหงส์ เรือชัย เรือคชสีห์ เรือราชสีห์ เรือม้า
เรือมังกร เรือเลียงผา
เห่ชมปลา แต่งเป็นโคลง 1 บท กาพย์ยานี 14 บท กล่าวพรรณนาชมปลาต่าง ๆ ควบคู่ไปกับการกล่าวถึงนาง
ที่รัก ปลาที่กล่าวถึง ได้แก่ ปลานวลจันทร์ ปลาคางเบือน ปลาตะเพียน ปลาแก้มช้า ปลาน้าเงิน ปลาสร้อย ปลา
เนื้ออ่อน ปลาเสือ
เห่ชมไม้ แต่งเป็นโคลง 1 บท กาพย์ยานี 12 บท กล่าวถึงพรรณนาชมพันธุ์ไม้ต่าง ๆ ควบคู่ไปกับการ
กล่าวถึงนางที่รัก พันธุ์ไม้ที่กล่าวถึง ได้แก่ นางแย้ม จาปา ประยงค์ พุดจีบ พิกุล สายหยุด บุนนาค มะลิวัลย์
ลาดวน แก้ว พุทธชาด
เห่ชมนก แต่งเป็นโคลง 1 บท กาพย์ยานี 12 บท กล่าวถึงพรรณนาชมนกต่าง ๆ ควบคู่ไปกับการกล่าวถึงนางที่
รัก นกที่กล่าวถึง ได้แก่ นกยูง สร้อยทอง สาลิกา นางนวล นกแก้ว ไก่ฟ้า แขกเต้า ดุเหว่า โนรี
เห่ครวญ แต่งเป็นโคลง 1 บท กาพย์ยานี 8 บท และโคลงเปิดท้ายอีก 1 บท กล่าวคร่าครวญถึงนางที่รักในยาม
ค่าคืน
คุณค่าของเรื่อง
1. ให้ความรู้ในด้านต่างๆ เช่น ชื่อพันธุ์ไม้ พันธุ์นก
2. สะท้อนให้เห็นขนบธรรมเนียมประเพณี ค่านิยมของคนไทย
3. มีคุณค่าด้านวรรณศิลป์ เป็นบทที่ไพเราะยิ่ง
คาศัพท์
กรีธา - เดินทางเป็นหมู่เป็นกระบวน เคลื่อน
กาหลา - อึกทึก
กาสรด - เศร้า สลด
ฆ้อง - เครื่องตีให้เกิดเสียงอย่างหนึ่ง
เฉิดฉาย - งามผุดผาด
ชล - น้า
ชลนา - น้าตา

2. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 2
ถวิล -คิดถึง
นคเรศ - เมือง
นาเวศ - เรือ
นาสา - จมูก
บังอร - นาง
บันดาล - ให้เกิดมีขึ้นเป็นขึ้นด้วยแรงอานาจของสิ่งใดสิ่งหนึ่ง
บุษบง - ดอกไม้
ปักษี - นก
ปิ้ม - เกือบ แทบ
พรหมินทร์ - พรหมผู้ใหญ่
พักตร์ - หน้า
พิศวาส - รักใคร่
เพรางาย - เวลาเช้า
มัจฉา - ปลา
รจนา - ตกแต่ง งาม
วาสุกรี - เรือที่มีโขนเป็นรูปนาค
สลอน - เห็นเด่นสะพรั่ง
สารพัน - สารพัด
สินธุ์ - แม่น้า น้า
เสาวภาคย์ - ความเจริญ โชคลาภ งามยิ่ง
โสมมนัส - ความสุขใจ ความเบิกบาน
อาชา - ม้า
โอชา - มีรสดี อร่อย
โอษฐ์ - ปาก
ความรู้เสริม
เจ้าฟ้ าธรรมธิเบศรไชยเชษฐ์สุริยวงศ์
เจ้าฟ้าธรรมเบศรไชยเชษฐ์สุริยวงศ์ หรือเจ้าฟ้ากุ้ง เป็นพระราชโอรสองค์ใหญ่ของพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ กับ
สมเด็จพระพันวษาใหญ่
ทรงได้รับการสถาปนาเป็นเจ้าฟ้ากรมขุนเสนาพิทักษ์ วิถีชีวิตของเจ้าฟ้าธรรมะเบศามีทั้งรุ่งเรืองและตกต่า
ควบคู่กันไป ครั้งหนึ่งเคยทรงลอบฟันเจ้าฟ้าพระกรมขุนสุเรนทรพิทักษ์ที่กาลังจะเสด็จไปเฝ้าเยี่ยมพระอาการประชวร
ของพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ทาให้พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศทรงพระพิโรธ เจ้าฟ้าธรรมธิเบศรจึงทรงผนวชอยู่ที่วัดโคก
แสง เพื่อให้พ้นจากพระราชอาญา ในระหว่างที่ทรงผนวชอยู่นี้ทรงนิพนธ์นันโทปนันทสูตรคาหลวง และพระมาลัยคา
หลวง

3. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 3
เมื่อได้รับพระราชทานอภัยโทษจึงทรงลาผนวช และในปี พ.ส. 2284 ทรงได้รับการสถาปนาให้ดารงตาแหน่ง
พระมหาอุปราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ซึ่งจะได้เสวยราชสมบัติต่อจากพระราชบิดา มเหสีของพระเจ้าฟ้ า
ธรรมธิเบศร คือ เจ้าฟ้าหญิงอินทรสุดาวดี ภายหลังเจ้าฟ้าะรรมธิเบศรถูกลงพระราชอาญาจนสิ้นพระชนม์ พระศพถูก
นาไปฝังไว้ที่วัดไชยวัฒนาราม
พระนิพนธ์ทุกเรื่องของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรมีความไพเราะยอดเยี่ยม โดยเฉพาะบทเห่เรือ นับเป็นแบบฉบับของ
บทเห่เรือในเวลาต่อมา
พระนิพนธ์ของพระองค์ที่ปรากฏ ได้แก่
1. บทเห่เรือ ได้แก่ เห่ชมเรือกระบวน เห่ชมปลา เห่ชมไม้และเห่ชมนก
2. บทเห่เรือกากี กล่าวถึงพญาครุฑเป็นชู้กับนางกากี พญาครุฑอุ้มนางไปสมสู่ยังวิมานฉิมพลี
3. นันโทปนันทสูตรคาหลวง กล่าวถึงครั้งพระพุทธเจ้าประทับ ณ เชตวันมหาวิหาร พระยานาค
นันโทปนันท์ ไม่ตั้งอยุ่ในสัมมาทิฐิ พระพุทธองค์ทรงอนุญาตให้พระโมคคัลลาน์ปราบ และพระโมคคัลลาน์สามารถ
คุมตัวมาเฝ้าพระพุทธเจ้าได้
4. พระมาลัยคาหลวง กล่าวถึงพระมาลัย ได้นาดอกบัวไปบูชาพระเจดีย์จุฬามณี ณ สวรรค์
และได้รับสนทนากับพระศรีอาริยเมตไตรย พระศรีอาริยเมตไตรยทรงเทศน์ให้ฟังว่า พระองค์จะเสด็จลงมาประกาศ
ศาสนาเมื่อศาสนาของสมณโคดมสิ้นสุด ผู้ใดจะเกิดในสมัยพระศรีอาริย์จะต้องหมั่นทาบุญกุศลพระมาลัยได้นา
เรื่องราวเล่านี้มาบอกกล่าวแก่ปวงชน
5. กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง กล่าวพรรณนาสิ่งที่ได้พบในการเสด็จทางชลมารคตั้งแต่
ท่าเจ้าสนุก จนถึงธารทองแดง ซึ่งเป็นชื่อลาน้าสายหนึ่ง
6. กาพย์ห่อโคลงนิราศธารโศก กล่าวราพันถึงนางที่ต้องจากกัน กล่าวเป็นโมง ยาม วัน เดือน ฤดู ปี เช่น” สิบทุ่มเจ้าพี่เอ๋ย
เมื่อไรเลยจะพบพาน”
ประเพณีการเห่เรือ
สมเด็จฯ กรมพระยาดารงราชานุภาพทรงอธิบายถึงตาแหน่งเห่เรือไว้ใน “ อธิบายตานานเห่เรือ”ว่า มูลเหตุที่มี
การเห่เรือนั้นน่าจะมาจากการใช้ศัพท์สัญญาอย่างใดอย่างหนึ่งบอกจังหวะเพื่อให้พายได้พร้อมเพียงกัน และการเห่เรือ
นี้คงมีมาตั้งแต่ใช้เรือยาว การเห่เรือของไทยแบ่งได้เป็น 2 ประเภท คือ
1. เห่เรือหลวง เป็นการเห่เนื่องในพระราชพิธี สันนิษฐานว่าเห่เรือหลวงน่าจะได้มาจากพวก
พราหมณ์ที่เข้ามา เดิมบทเห่เรือหลวงของไทยไม่ทราบแน่ชัดว่าใช้บทใด แต่ใรสมัยพระบามสมเด็จพระจอมเกล้า
เจ้าอยู่หัวได้นาเอาบทเห่เรือพระนิพนธ์ของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรมาใช้เป็นบทเห่เรือหลวง
การเห่เรือนั้นมี 3 อย่าง คือ
1). ช้าลวะเห่ มีทานองช้า ใช้เห่เมื่อเรือเริ่มออกจากท่า
2). มูลเห่ มีทานองเร็ว ใช้เห่ต่อจากช้าลวะเห่ และเมื่อพายเรือทวนน้า
3). สวะเห่ ใช้เห่เมื่อเรือเทียบท่า
2. เห่เรือเล่น เป็นการเห่สาหรับเล่นเรือเที่ยวเตร่กันมี 2 จังหวะ คือจังหวะจ้ากับจังหวะปกติ

4. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 4
กาพย์เห่เรือ
กาพย์เห่เรือเป็นกาพย์ที่ใช้สาหรับขับเห่ในกระบวนเรือสมเด็จ เพื่อให้เกิดความเพลิดเพลินใจและเกิด
จังหวะในการพาย กาพย์เห่เรือนั้นมีผู้แต่งไว้หลายสานวน ได้แก่
1. กาพย์เห่เรือ พระนิพนธ์ของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร
2. กาพย์เห่เรือ พระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
3. กาพย์เห่เรือ พระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
4. กาพย์เห่เรือ พระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
5. กาพย์เห่เรือ ของนายฉันท์ ขาวิไล
โคลงสี่สุภาพ
0 0 0 0 0 0 0 (00)
0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 (00)
0 0 0 0 0 0 0 00
โคลงสี่สุภาพ 1 บท มี 4 บาท บาทละ 2 วรรค
บาทที่ 1 วรรคแรกมี 5 พยางค์วรรคหลังมี 2 พยางค์และอาจมีคาสร้อยได้อีก 2 พยางค์
บาทที่ 2 วรรคแรกมี 5 พยางค์วรรคหลังมี 2 พยางค์
บาทที่ 3 วรรคแรกมี 5 พยางค์วรรคหลังมี 2พยางค์และอาจมีคาสร้อยได้อีก 2 พยางค์
บาทที่ 4 วรรคแรกมี 5 พยางค์วรรคหลังมี 2 พยางค์
โคลงสี่สุภาพ 1 บท บังคับคาเอก 7 แห่ง คาโท 4 แห่ง คาตายใช้แทนคาเอกที่บังคับได้
กาพย์ยานี 11
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 บาทเอก
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 บาทโท
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 บาทเอก
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 บาทโท
กาพย์ยานี 1 บท มี 2 บาท บาทแรกเรียก บาทเอก บาทที่สองเรียก บาทโท
1 บาท มี 2 วรรค วรรคแรกมี 5 พยางค์วรรคหลังมี 6 พยางค์
1 บาท รวมมี 11 พยางค์
พยางค์สุดท้ายวรรคที่ 1 สัมผัสกับพยางค์ที่ 1,2 หรือ 3 วรรคที่ 2 ของบาทเอก
พยางค์สุดท้ายวรรคที่ 2 ของบาทเอก สัมผัสกับพยางค์สุดท้าย วรรคที่ 1 ของบาทโท
พยางค์สุดท้ายวรรคที่ 1 ของบาทโท สัมผัสกับพยางค์ที่ 1,2 หรือ 3 วรรคที่ 2 ของบาทโท
พยางค์สุดท้ายวรรคที่ 2 ของบาทโท สัมผัสระหว่างบทกับพยางค์สุดท้ายวรรคที่ 2 ของบาทเอกในบทต่อไป

5. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 5
มีตัวอย่างบทประพันธ์ที่คุณค่า
บทประพันธ์ที่มีคุณค่าด้านวรรณศิลป์ ได้แก่
“ เรือชายชมไม้ ริมท่าไสวหลากหลายพรรณ
เพล็ดดอกออกแกมกัน ส่งกลิ่นเกลี้ยงเพียงสมร”
“ รวยริ้นกลิ่นราเพย คิดพี่เคยเชยกลิ่นปราง
นั่งแนบแอบเอวบาง ห่อนแหห่างว่างเว้นวัน”
“เรื่อยเรื่อยมาเรียงเรียง นกบินเฉียงไปทั้งหมู่
ตัวเดียวมาพลัดคู่ เหมือนพี่อยู่ผู้เดียวดาย”
“ ไก่ฟ้ามาตัวเดียว เดินท่องเที่ยวเลี้ยวเหลี่ยมเขา
เหมือนพรากจากนงเยาว์ เปล่าใจเปลี่ยวเหลียวหานาง”
บทประพันธ์ที่มีคุณค่าด้านสังคม ได้แก่
“ พระเสด็จโดยแดนชล ทรงเรือต้นงามเฉิดฉาย
กิ่งแก้วแพร้วพรรณราย พายอ่อนหยับจับงามงอน”
“เรือครุฑนาคหิ้ว ลิ่วลอยมาพาผันผยอง
พลพายกรายพายทอง ร้องโห่เห่โอ้เห่มา”
“ สาวหยุดพุทธชาด บานเกลื่อนกลาดดาษดาไป
นึกน้องกรองมาลัย วางให้พี่ข้างที่นอน”
“เวรามาทันแล้ว จึงจาแคล้วแก้วโกมล
ให้แค้นแสนสุดทน ทุกข์ถึงเจ้าเศร้าเสียดาย”
บทประพันธ์ที่มีคุณค่าด้านวรรณศิลป์ และด้านสังคม ได้แก่
“สรมุขมุขสี่ด้าน เพียงพิมานผ่านเมฆา
ม่านกรองทองรจนา หลังคาแดงแย่งมังกร”
“สุวรรณหงส์ทรงพู่ห้อย งามชดช้อยลอยหลังสินธุ์
เพียงหงส์ทรงพรหมินทร์ ลินลาศเลื่อนเตือนตาชม”
“ เรือชัยไวว่องวิ่ง รวดเร็วจริงยิ่งอย่างลม
เสียงเส้าเร้าระดม ห่มท้ายเยิ่นเดินคู่กัน”
“เพียนทองงามดั่งทอง ไม่เหมือนน้องห่มตาดพราย
กระแหแหห่างชาย ดั่งสานสวาทคลาดจากสม”
“โนรีสีปานชาด เหมือนช่างฉลาดวาดแต้มลาย
ไม่เท่าเจ้าโฉมฉาย ห่อตาดพรายกรายกรมา”

6. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 6
กาพย์เห่เรือ
พระนิพนธ์เจ้าฟ้ าธรรมาธิเบศร
1.เห่ชมเรือกระบวน
โคลง
ปางเสด็จประเวศด้าว ชลาลัย
ทรงรัตนพิมานชัย กิ่งแก้ว
พรั่งพร้อมพวกพลไกร แหนแห่
เรือกระบวนต้นแพร้ว เพริศพริ้งพายทอง
กาพย์
พระเสด็จโดยแดนชล ทรงเรือต้นงามเฉิดฉาย
กิ่งแก้วแพร้วพรรณราย พายอ่อนหยับจับงามงอน
นาวาแน่นเป็นขนัด ล้วนรูปสัตว์แสนยากร
เรือริ้วทิวธงสลอน สาครลั่นครั่นครื้นฟอง
เรือครุฑยุดนาคหิ้ว ลิ่วลอยมาพาผันผยอง
พลพายกรายพายทอง ร้องโห่เห่โอ้เห่มา
สรมุขมุขสี่ด้าน เพียงพิมานผ่านเมฆา
ม่านกรองทองรจนา หลังคาแดงแย่งมังกร
สมรรถชัยไกรกาบแก้ว แสงแวววับจับสาคร
เรียบเรียงเคียงคู่จร ดั่งร่อนฟ้ามาแดนดิน
สุวรรณหงส์ทรงพู่ห้อย งามชดช้อยลอยหลังสินธุ์
เพียงหงส์ทรงพรหมินทร์ ลินลาศเลื่อนเตือนตาชม
เรือชัยไวว่องวิ่ง รวดเร็วจริงยิ่งอย่างลม
เสียงเส้าเร้าระดม ห่มท้ายเยิ่นเดินคู่กัน
คชสีห์ทีผาดเผ่น ดูดังเป็นเห็นขบขัน
ราชสีห์ที่ยืนยัน คั่นสองคู่ดูยิ่งยง
เรือม้าหน้ามุ่งน้า แล่นเฉื่อยฉ่าลาระหง
เพียงม้าอาชาทรง องค์พระพายผายผันผยอง
เรือสิงห์วิ่งเผ่นโผน โจนตามคลื่นฝืนฝ่าฟอง
ดูยิ่งสิงห์ลาพอง เป็นแถวท่องล่องตามกัน
นาคาหน้าดังเป็น ดูเขม้นเห็นขบขัน
มังกรถอนพายพัน ทันแข่งหน้าวาสุกรี
เลียงผาง่าเท้าโผน เพียงโจนไปในวารี
นาวาหน้าอินทรี มีปีกเหมือนเลื่อนลอยโพยม

7. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 7
ดนตรีมี่อึงอล ก้องกาหลพลแห่โหม
โห่ฮึกครึกครื้นโครม โสมนัสชื่นรื่นเริงพล
กรีธาหมู่นาเวศ จากนคเรศโดยสาชล
เหิมหื่นชื่นกระมล ยลมัจฉาสารพันมี
2.เห่ชมปลา
โคลง
พิศพรรณปลาว่ายเคล้า คลึงกัน
ถวิลสุดาดวงจันทร์ แจ่มหน้า
มัตสยาย่อมพัวพัน พิศวาส
ควรฤพรากน้องข้า ชวดเคล้าคลึง
กาพย์
พิศพรรณปลาว่ายเคล้า คิดถึงเจ้าเศร้าอารมณ์
มัตสยายังรู้ชม สมสาใจไม่พามา
นวลจันทร์เป็นนวลจริง เจ้างามพริ้งยิ่งนวลปลา
คางเบือนเบือนหน้ามา ไม่งามท่าเจ้าเบือนชาย
เพียนทองงามดั่งทอง ไม่เหมือนน้องห่มตาดพราย
กระแหแหห่างชาย ดั่งสายสวาทคลาดจากสม
แก้มช้าช้าใครต้อง อันแก้มน้องช้าเพราะชม
ปลาทุกทุกข์อกกรม เหมือนทุกข์พี่ที่จากนาง
น้าเงินคือเงินยวง ขาวพรายช่วงสีสาอาง
ไม่เทียบเปรียบโฉมนาง งามเรืองเรื่อเนื้อสองสี**
ปลากรายว่ายเคียงคู่ เคล้ากันอยู่ดูงามดี
แต่นางห่างเหินพี่ เห็นปลาเคล้าเศร้าใจจร
หางไก่ว่ายแหวกว่าย หางไก่คล้ายไม่มีหงอน
คิดอนงค์องค์เอวอร ผมประบ่าอ่าเอี่ยมไร
ปลาสร้อยลอยล่องชล ว่ายเวียนวนปนกันไป
เหมือนสร้อยทรงทรามวัย ไม่เห็นเจ้าเศร้าบ่วาย
เนื้ออ่อนอ่อนแต่ชื่อ เนื้อน้องฤๅอ่อนทั้งกาย
ใครต้องข้องจิตชาย ไม่วายนึกตรึกตรึงทรวง
ปลาเสือเหลือที่ตา เลื่อมแหลมกว่าปลาทั้งปวง
เหมือนตาสุดาดวง ดูแหลมล้าขาเพราคม
แมลงภู่คู่เคียงว่าย เห็นคล้ายคล้ายน่าเชยชม
คิดความยามเมื่อสม สนิทเคล้าเจ้าเอวบาง

8. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 8
หวีเกศเพศชื่อปลา คิดสุดาอ่าองค์นาง
หวีเกล้าเจ้าสระสาง เส้นเกศสลวยรวยกลิ่นหอม
ชะแวงแฝงฝั่งแนบ ชะวาดแอบแปบปนปลอม
เหมือนพี่แอบแนบถนอม จอมสวาทนาฏบังอร
พิศดูหมู่มัจฉา ว่ายแหวกมาในสาคร
คะนึงนุชสุดสายสมร มาด้วยพี่จะดีใจ
3.เห่ชมไม้
โคลง
เรือชายชมมิ่งไม้ มีพรรณ
ริมท่าสาครคันธ์ กลิ่นเกลี้ยง
เพล็ดดอกออกแกมกัน ชูช่อ
หอมหื่นรื่นรสเพี้ยง กลิ่นเนื้อนวลนาง
กาพย์
เรือชายชมมิ่งไม้ ริมท่าไสวหลากหลายพรรณ
เพล็ดดอกออกแกมกัน ส่งกลิ่นเกลี้ยงเพียงกลิ่นสมร
ชมดวงพวงนางแย้ม บานแสล้มแย้มเกสร
คิดความยามบังอร แย้มโอษฐ์ยิ้มพริ้มพรายงาม
จาปาหนาแน่นเนื่อง คลี่กลีบเหลืองเรืองอร่าม
คิดคะนึงถึงนงราม ผิวเหลืองกว่าจาปาทอง
ประยงค์ทรงพวงร้อย ระย้าย้อยห้อยพวงกรอง
เหมือนอุบะนวลละออง เจ้าแขวนไว้ให้เรียมชม
พุดจีบกลีบแสล้ม พิกุลแกมแซมสุกรม
หอมชวยรวยตามลม เหมือนกลิ่นน้องต้องติดใจ
สาวหยุดพุทธชาด บานเกลื่อนกลาดดาษดาไป
นึกน้องกรองมาลัย วางให้พี่ข้างที่นอน
พิกุลบุกนนาคบาน กลิ่นหอมหวานซ่านขจร
แม้นนุชสุดสายสมร เห็นจะวอนอ้อนพี่ชาย
เต็งแต้วแก้วกาหลง บานบุษบงส่งกลิ่นอาย
หอมอยู่ไม่รู้หาย คล้ายกลิ่นผ้าเจ้าตาตรู
มะลิวัลย์พันจิกจวง ดอกเป็นพวงร่วงเรณู
หอมมาน่าเอ็นดู ชูชื่นจิตคิดวนิดา
ลาดวนหวนหอมตรลบ กลิ่นอายอบสบนาสา
นึกถวิลกลิ่นบุหงา ราไปเจ้าเศร้าถึงนาง

9. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 9
รวยรินกลิ่นราเพย คิดพี่เคยเชยกลิ่นปราง
นั่งแนบแอบเอวบาง ห่อนแหห่างว่างเว้นวัน
ชมดวงพวงมาลี ศรีเสาวภาคย์หลากหลายพรรณ
วนิดามาด้วยกัน จะอ้อนพี่ชี้ชมเชย
4.เห่ชมนก
โคลง
รอนรอนสุริยโอ้ อัสดง
เรื่อยเรื่อยลับเมรุลง ค่าแล้ว
รอนรอนจิตจานง นุชพี่ เพียงแม่
เรื่อยเรื่อยเรียมคอยแก้ว คลับคล้ายเรียมเหลียว
กาพย์
เรื่อยเรื่อยมารอนรอน ทิพากรจะตกต่า
สนธยาจะใกล้ค่า คานึงหน้าเจ้าตาตรู
เรื่อยเรื่อยมาเรียงเรียง นกบินเฉียงไปทั้งหมู่
ตัวเดียวมาพลัดคู่ เหมือนพี่อยู่ผู้เดียวดาย
เห็นฝูงยูงราฟ้อน คิดบังอรร่อนรากราย
สร้อยทองย่องเยื้องชาย เหมือนสายสวาทนาดนวยจร
สาลิกามาตามคู่ ชมกันอยู่สู่สมสมร
แต่พี่นี้อาวรณ์ ห่อนเห็นเจ้าเศร้าใจครวญ
นางนวลนวลน่ารัก ไม่นวลพักตร์เหมือนทรามสงวน
แก้วพี่นี้สุดนวล ดั่งนางฟ้าหน้าใยยอง
นกแก้วแจ้วแจ่มเสียง จับไม้เรียงเคียงคู่สอง
เหมือนพี่นี้ประคอง รับขวัญน้องต้องมือเบา
ไก่ฟ้ามาตัวเดียว เดินท่องเที่ยวเลี้ยวเหลี่ยมเขา
เหมือนพรากจากนงเยาว์ เปล่าใจเปลี่ยวเหลียวหานาง
แขกเต้าเคล้าคู่เคียง เรียงจับไม้ไซ้ปีกหาง
เรียมคะนึงถึงเอวบาง เคยแนบข้างร้างแรมนาน
ดุเหว่าเจ่าจับร้อง สนั่นก้องซ้องเสียงหวาน
ไพเราะเพราะกังวาน ปานเสียงน้องร้องสั่งชาย
โนรีสีปานชาด เหมือนช่างฉลาดวามแต้มลาย
ไม่เท่าเจ้าโฉมฉาย ห่มตาดพรายกรายกรมา
สัตวาน่าเอ็นดู คอยหาคู่อยู่เอกา
เหมือนพี่ที่จากมา ครวญหาเจ้าเศร้าเสียใจ

10. เอกสารประกอบการเรียนรู้ วิชาภาษาไทย หน้าที่ 10
ปักษีมีหลายพรรณ บ้างชมกันขันเพรียกไพร
ยิ่งฟังวังเวงใจ ล้วนหลายหลากมากภาษา
5.เห่ครวญ
โคลง
เสียงสรวลระรี่นี้ เสียงใด
เสียงนุชพี่ฤๅใคร ใคร่รู้
เสียงสรวลเสียงทรามวัย นุชพี่ มาแม่
เสียงบังอรสมรผู้ อื่นนั้นฤๅมี
กาพย์
เสียงสรวลระรี่นี้ เสียงแก้วพี่หรือเสียงใคร
เสียงสรวลเสียงทรามวัย สุดสายใจพี่ตามมา
ลมชวยรวยกลิ่นน้อง หอมเรื่อยต้องคลองนาสา
เคลือบเคล้นเห็นคล้ายมา เหลียวหาเจ้าเปล่าวังเวง
ยามสองฆ้องยามย่า ทุกคืนค่าย่าอกเอง
เสียงปี่มี่ครวญเครง เหมือนเรียมคร่าร่าครวญนาน
ล่วงสามยามปลายแล้ว จนไก่แก้วแว่วขันขาน
ม่อยหลับกลับบันดาล ฝันเห็นน้องต้องติดตา
เพรางายวายเสพรส แสนกาสรดอดโอชา
อิ่มทุกข์อิ่มชลนา อิ่มโศกาหน้านองชล
เวรามาทันแล้ว จึงจาแคล้วแก้วโกมล
ให้แค้นแสนสุดทน ทุกข์ถึงเจ้าเศร้าเสียดาย
งามทรงวงดั่งวาด งามมารยาทนาดกรกราย
งานพริ้มยิ้มแย้มพราย งามคาหวานลานใจถวิล
แต่เช้าเท่าถึงเย็น กล้ากลืนเข็ญเป็นอาจิณ
ชายใดในแผ่นดิน ไม่เหมือนพี่ที่ตรอมใจ
โคลง
เรียมทนทุกข์แต่เช้า ถึงเย็น
มาสู่สุขคืนเข็ญ หม่นไหม้
ชายใดจากสมรเป็น ทุกข์เท่า เรียมเลย
จากคู่วันเดียวได้ ทุกข์ปิ้มปานปี