1. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð
ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀà ժÍêÂ×˪Õ
ÖÀÕÈÌ ÍÝÃ ÖÎÍÕÛÃ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ
¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕªÒªËÁªÐ
2007 îíû 3 äóãààð ñàð
Óëààíáààòàð õîò

2. ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÑÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ
ÀÕÁ Àçèéí õºãæëèéí áàíê
ÁØÓß Áîëîâñðîë øèíæëýõ óõààíû ÿàì
ÓÃÅà Óëñûí ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð
ÄÕÁ Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà
ÇÒÀÆß Çàì, òýýâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì
̯ÕÀ¯Ò Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèì
ÌÕÕÒÃ Ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîî, òåõíîëîãèéí ãàçàð
ÌÕÕÒ Ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû òåõíîëîãè
ÍªÒ Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð
ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã
ÓÌÕÃ Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð
¯ÑÕÇÒ ¯íäýñíèé ñòàíäàðò÷èëàë, õýìæèë ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ
¯ÒÅà ¯íäýñíèé òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð
¯Õß ¯éëäâýðèéí õóäàëäààíû ÿàì
Ñß Ñàíãèéí ÿàì
ÕÕÀÀß Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàì
ÝÇÁت×Ò Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèíý÷ëýë, ºðñºëäºõ ÷àäâàð òºñºë
ÝÌß Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì
IOS Îëîí óëñûí ñòàíäàðò÷èëëûí áàéãóóëëàãà áóþó International
Organization for Standartization
ITPWG/TBG15 Îëîí óëñûí õóäàëäààíû ä¿ðýì æóðìûí àæëûí õýñýã
UN/CEFACT ͯÁ-ûí Æåíåâ äàõü Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì áèçíåñèéí òºâ

3. ÃÀÐ×ÈÃ
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÑÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ i
ÃÀÐ×Èà iii
ÒÎÂ× ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ v
ªÌÍªÕ ¯Ã ix
ÕÝÑÝà I: ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀÍÛ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÍÛ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË 1
À. Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû òóõàé îéëãîëò 1
Á. Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëñíýýð ãàðàõ àøèã òóñ 3
Â. Öàõèì íýã öîíõíû ò¿ãýýìýë çàãâàðóóä 3
Ä. Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ áàéãóóëëàãà 4
Å. Àìæèëòûí õ¿÷èí ç¿éëñ 5
ÕÝÑÝà II: ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ¯ÍÄÝÑËÝË 9
À. Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãà 9
Á. Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ºíººãèéí áàéäàë 10
Â. Õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ òààòàé íºõöë¿¿ä 11
Ã. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë¿¿ä 12
ÕÝÑÝà III: ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀà ժÍêÂ×ËªÕ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÛà ÁÀÉÃÓÓËÀÕ
¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕªÒªËÁªÐ 15
À. Õºòºëáºðèéí çîðèëãî áà çîðèëòóóä 15
Á. Õºòºëáºðèéí õàìðàõ õ¿ðýý 15
Â. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì 16
Ã. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº 17
Ã1. Íýãä¿ãýýð ¿å øàò. Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë
(2007 îí) 17
Ã2. Õî¸ðäóãààð ¿å øàò: Óëñûí áà õóâèéí ñåêòîðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéí õýëáýð á¿òöèéã
òîãòîîõ íü (2008 îí) 18
ÕÝÑÝà IV: ǪÂ˪ÌƯ¯Ä 19

4. ÒÎÂ× ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
Àæëûí õýñýãò “Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí
òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã ºãñíèé äàãóó ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàâ.
Áàðèìò áè÷ãèéí 1 ä¿ãýýð õýñýãò ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýíèé
¿çýë áàðèìòëàë, ò¿¿íèé ¿ð ºãººæ, îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí øèëäýã òóðøëàãóóä,
õýðýãæèëòèéí çàãâàðóóä áîëîí àìæèëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áàãòñàí áîëíî.
2 äóãààð õýñýãò Ìîíãîë óëñàä ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ
øààðäëàãà, ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöîã÷ àãåíòëàãóóäûí ºíººãèéí áàéäàë, õýðýãæ¿¿ëýõ òààòàé
íºõöºë áîëîí òóëãàð÷ áóé àñóóäëóóäûí òàëààðõ àñóóäëóóäûã áàãòààâ.
3 äóãààð õýñýãò ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí ñàíàë áîëãîñîí çîðèëãî, çîðèëòóóä, òýäãýýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàòóóä, çàð÷ìóóä áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãºº áàãòàæ áàéíà.
Îëîí óëñûí øèëäýã òóðøëàãóóäûã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Àæëûí õýñãýýñ (ÀÕ) ¯íäýñíèé
õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë çºâëºìæ¿¿ä ãàðãàñíûã ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí 4 ä¿ãýýð õýñýãò
òóñãàâ. ¯¿íä:
Ǻâëºìæ 1: Öàõèì íýã öîíõíû õýðýãæèëòèéã óäèðäàõ àæ àõóéí íýãæèéí “áèçíåñ çàãâàð” ÿìàð
áàéõûã øèéäâýðëýõ
“Áèçíåñ çàãâàð” ÿìàð áàéõ øèéäâýðèéã àëü áîëîõ ýðò ãàðãàõ, ººðººð õýëáýë äýýðõ ¿çýë
áàðèìòëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð òºðëèéí àæ àõóéí íýãæ òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðüòàéãààð
îðîëöîõ âý ãýäãèéã ÿàðàëòàé øèéäâýðëýõ íü ÷óõàë áºãººä ýíý øèéäâýð íü äàðàà äàðààãèéí ¿éë
àæèëëàãààíû õóâèëáàð, áîëîìæóóäàä íºëººëºõ þì. ÀÕ-ýýñ îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòàíä õ¿ðñýí
òóðøëàãóóäûã ñóäàëñíû ýöýñò “Áàéãóóë, Àæèëëóóë, Øèëæ¿¿ë” (Build, Operate, Transfer
áóþó ÂÎÒ) çàãâàðûã Ìîíãîë óëñàä õýðýãëýõ áîëîìæòîé ãýæ çºâëºæ áàéíà. Ýíý çàãâàðûí õóâüä
ñòðàòåãèéí ò¿íø áîëîí ãîë õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü îäîî áàéãàà òåõíîëîãèéã àøèãëàí, øààðäëàãàòàé
õºðºí㺠îðóóëàëòûã õèéæ öàõèì íýã öîíõíû ñèñòåìèéã áàéãóóëàí, ¿¿íèéã êîíöåññèéí æóðìààð õýäýí
æèë àæèëëóóëñíû äàðàà ãýðýýíä çààñíû äàãóó Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ëýýëãýí ºãºõ þì. Çàñãèéí
ãàçðûí õóâüä òºñâèéí à÷ààëëûã áàãàñãàõ, äýâøèëòýò íîó-õàó, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, äîòîîäûí
õ¿íèé íººöèéã õºãæ¿¿ëýõ äàâóó òàëòàé þì.
Ǻâëºìæ 2: Áèçíåñèéí, áèå äààñàí, õàìòàðñàí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ
Îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí òóðøëàãààñ ¿çýõýä ýíý êîìïàíè íü çàñãèéí ãàçàð
õîîðîíäûí àãåíòëàãèéí çîõèöóóëàëòûã õÿëáàðøóóëñàí, óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãóóä, óëñ òºðèéí
íºëººë뺺ñ õàðüöàíãóé àíãèä, áèå äààñàí áàéõ íü íèéòëýã õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéãàà þì. Òèéìýýñ
ÀÕ-ýýñ áèå äààñàí òóñäàà êîìïàíèéã áàéãóóëàõûã çºâëºæ áàéíà.
Ǻâëºìæ 3: Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë (public-private partnership áóþó PPP)-èéí
õýëáýðòýé áàéõ øèíý êîìïàíèé á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ
Òºð íü ýíý êîìïàíèéã õÿíàã÷ áèø õàðèí ò¿¿íèé õóâüöààã ýçýìøèã÷ áàéíà. Àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà
á¿õèé èéì õýëáýðèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ òóðøèëòûã õèéõ áîäèò áîëîìæ Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí
ãàçàðò áèé áîëæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã òóðøèëòûí áàéäëààð áèçíåñèéí áóñàä ñàëáàðóóäàä
õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ þì. Èíãýæ õàìòàðñàí á¿òöèéã áèé áîëãîõîä õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîí
çîõèöóóëàëòûí îð÷èíòîé õîëáîîòîéãîîð îëîí òîîíû àñóóäëóóä ãàðàõ ó÷ðààñ õÿëáàð áèø þì. Ãýõäýý
èéìýðõ¿¿ á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã õèéñýí òóðøëàãà íü öààøèä óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýëèéí
õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõýä ¿íýòýé ñóðãàìæ áîëîõ þì.
Ǻâëºìæ 4: Óëñûí Èõ Õóðëààð áàòëàãäñàíû äàðàà Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíààñ àâàõ ãààëèéí
óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ òºñëèéí çýýëèéã äàõèí õÿíàæ, çýýëèéí çàðèì õýñãèéã (òîíîã òºõººðºìæ

5. ãýõ ìýò) óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿øëýë á¿õèé êîìïàíèä Çàñãèéí ãàçðààñ îðóóëàõ õóâü
õºðºí㺠áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæèéã îëãîõ
Ýõíèé øàòàíä çýýëèéí ãýðýýã ÓÈÕ-ààð àëü áîëîõ ýðò áóþó ýíý 4 ä¿ãýýð ñàðûí ýõýýð
áàòëóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ǻâõºí ÓÈÕ-ààð áàòëóóëñíû äàðàà 1-3 äóãààð çºâëºìæ¿¿äèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áºãººä ¿éë àæèëëàãààíû íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººíä çààñàí òåõíèê, ýäèéí
çàñãèéí àíõàí øàòíû òîîöîî ñóäàëãààã ýöýñëýõ (Õàâñðàëò III-1, ¯éë àæèëëàãàà Ä1 áà Ä2),
óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé õóâüä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí õºðºíãèéã
¿íýëæ, õóâüöààã òîîöîõ ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõ þì. Îëîí óëñûí õýìæýýíä ºìíº íü Ãàíà óëñàä ýíý
òóðøëàãà õýðýãæñýí áºãººä òóñ óëñ Äýëõèéí Áàíêíû çýýëèéí õºðºí㺺ð õóäàëäàí àâñàí òîíîã
òºõººðºìæèéã óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèä øèëæ¿¿ëæ, ò¿¿íèéãýý Çàñãèéí
ãàçðààñ òóõàéí øèíý êîìïàíèä îðóóëñàí õºðºí㺠ãýæ òîîöæýý. Êîìïàíèé îðëîãîîñ çýýëèéã ýðã¿¿ëýí
òºëñíººð ýðãýí òºëºãäºõ çýýëèéí ºðèéí äàðàìòûã áàãàñãàõ áîëîìæòîé þì.
Ǻâëºìæ 5: Áîëîìæèò ñòðàòåãèéí ò¿íø áîëîí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã òîäîðõîéëîõ, õýëýëöýý õèéõ
ÀÕ-ýýñ ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöäàà îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé
õýðýãæñýí òóðøëàãóóä, òåõíîëîãè, óëñ îðíóóäûã òîäîðõîéëñîí þì. Ìîíãîë óëñ íü ýäãýýð
òóðøëàãààñ ñóðàëöàæ, íàéäâàðòàé íü áàòëàãäñàí òåõíîëîãèéã õýðãýëýñíýýð õýðýãæèëòèéí ¿å
øàòíû õóãàöààã áîãèíîñãîõ áîëîìæòîé. Ìîíãîë óëñ íü “øèíý íýýëò” õèéõ øààðäëàãàã¿é áºãººä ººðèéí
óëñ îðíû íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí òóðøëàãààð áàòëàãäñàí òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ, îïåðàòîðóóäûã
ñîíãîõ íü ÷óõàë þì. Òèéìýýñ ÀÕ-ýýñ áèå äààñàí, õàìòàðñàí, óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí
ò¿íøëýëèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðñíû äàðàà óã òåõíîëîãèîð õàíãàæ ÷àäàõ,
áàòàëãààòàé íîó-õàó á¿õèé, ÃÕÕÖÍÖ-íû ¿çýë áàðèìòëàëûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ
ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæòîé îïåðàòîð, õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé õýëýëöýý õèéõèéã çºâëºæ áàéíà.
Ǻâëºìæ 6: Ìîíãîëûí õóâèéí õýâøëèéí çîõèõ óð ÷àäâàðòàé õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã òîäîðõîéëîõ,
òýäãýýðèéã òàòàõ
ÀÕ-ýýñ óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýëèéí êîìïàíèéã áàéãóóëàõäàà õºðºí㺺ñ ãàäíà
ìýðãýæëèéí çîõèõ óð ÷àäâàð á¿õèé õóâèéí õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí ñîíèðõëûã òàòàõàä
á¿õèé ë õ¿÷ ÷àðìàéëò ãàðãàõûã çºâëºæ áàéíà. Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Õóäàëäàà, Àæ ¯éëäâýðèéí
Òàíõèì (̯ÕÀ¯Ò) íü Ìîíãîë óëñûí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí äýýä áàéãóóëëàãà ó÷ðààñ
áèçíåñèéí õóâèéí õýâøëèéã òºëººëñºí õóâüöàà ýçýìøèã÷ áàéæ áîëîõ þì. Ãýõäýý äîòîîäûí áóñàä àæ
àõóéí íýãæ¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, òýäýíä îðîëöîõ áîëîìæ îëãîõ íü ç¿éòýé. Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã ýõíèé 4,
5 äóãààð çºâëºìæ¿¿ä ¿éë÷èëæ ýõýëñíèé äàðàà õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.
Ǻâëºìæ 7: Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë, òóðøëàãûí òàëààð îëîí
íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ, ¿íäýñíèé õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ
ÀÕ-ýýñ õýâëýë ìýäýýëëèéí ñîíãîñîí õýðýãñë¿¿äèéã (ñîíèíä íèéòë¿¿ëýõ, ÿðèëöëàãà ãàðãàõ,
òåëåâèç, ðàäèîãîîð ñóðòàë÷ëàõ ãýõ ìýò) àøèãëàí ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûã äýìæèõ, àñóóäëûã
îéëãóóëàõ, áîëîâñðîë îëãîõ çîðèëãîîð øèéäâýð ãàðãàã÷èä áîëîí îëîí íèéòýä ñóðãàëò
ñóðòàë÷èëãààã ÿâóóëàõûã çºâëºæ áàéíà. Ýíý ñóðòàë÷èëãàà íü ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä ñàíàë áîëãîæ òîäîðõîéëñîí çîðèëòîò á¿ëã¿¿äýä
õàíäñàí áàéâàë çîõèíî. Îëîí íèéòèéí áîëîâñðîë áîëîí ¿íäýñíèé õýëýëö¿¿ëãèéí àæëûí çàðèì õýñãèéã
Øâåéöàðèéí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áàéãàà íýã öýãèéí çºâøººðëèéí
¿éë÷èëãýýíèé õºòºëáºðèéí òóðøèëòûí òºñºëòýé õîëáîæ áîëîõ þì.
Ǻâëºìæ 8: Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû ¿çýë áàðèìòëàëûí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõ õóóë ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé çîõèõ
ººð÷ëºëò¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ
Áèçíåñ çàãâàð áîëîí óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé õàìòàðñàí êîìïàíè áàéãóóëàõ
òàëààð øèéäâýð ãàðñíû äàðàà îäîî ¿éë÷èëæ áóé õóóëü, æóðìóóäûã àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä

6. õÿíàæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Õóóëü ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ñóäëàõäàà þóíû ºìíº äàðààõü
ç¿éë¿¿äýä àíõààðàõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:
• Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ áàòàëãààã
õàíãàõûí òóëä ñàíàë áîëãîñîí ãààëèéí õóóëèéí òºñëèéã õÿíàõ
• Òºñëèéí ñàíõ¿¿ãèéí äýä á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ÂÎÒ áîëîí ÂÎÎ (“Build, Opereate and Own”
áóþó “Áàéãóóë, Àæèëëóóë, Ýçýìø”) çýðýã çàãâàðûã áóñàä çàãâàðóóäààñ ñîíãîí àâ÷,
òýäãýýðò òîõèðñîí ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð êîíöåññèéí
òóõàé õóóëèéí òºñëèéã õÿíàõ
• Öàõèì çàñàãëàëûí õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áóé å-áèçíåñ, öàõèì ã¿éëãýý, öàõèì ìýäýýëýë
ñîëèëöîîíû òàëààð ìºðäºæ áóé îäîîãèéí õóóëü, òîãòîîìæóóäûã ñóäëàõ àæèëëàãààã
èäýâõæ¿¿ëæ, ò¿ðãýâ÷ëýõ
• ¯éë àæèëëàãààíû ä¿ðýì æóðìûã õÿëáàð÷ëàõ, äàâõàðäëûã àðèëãàõ, õàðèóöëàãûã òîäîðõîé
áîëãîõ çîðèëãîîð îðîëöîã÷ àãåíòëàãóóäûí ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã
ñóäëàõ
• Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã çîõèõ ¸ñîîð ÿâóóëàõ áàòàëãààã õàíãàõûí òóëä îäîîãèéí
¿éë÷èëæ áóé õîëáîãäîõ õóóëü, òîãòîîìæóóäûã åðºíõèéä íü õÿíàõ.

7. ªÌÍªÕ ¯Ã
Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ãàäààä õóäàëäààíû öàð õ¿ðýý óëàì ºðãºæèí òýëýõèéí çýðýãöýý ãàäààä
õóäàëäààã çîõèöóóëàõ ä¿ðýì æóðìûã õÿëáàð÷ëàõ, øàò äàìæëàãóóäûã öººð¿¿ëýõ, áè÷èã áàðèìòûí
óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, èë òîä áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, ìýäýýëëèéí ñîëèëöîîã õóðäàâ÷ëàõ
øààðäëàãà óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà.
1996 îíä Ñèíãàïóð óëñàä áîëñîí ÄÕÁ-ûí ÷óóëãà óóëçàëò äýýð ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ
àñóóäàë îëíû àíõààðëûã èõýýõýí òàòàæ áàéñàí áîë Ìåêñèêèéí Êàíêóí õîòîä 2003 îíä áîëñîí ÷óóëãà
óóëçàëòààñ õîéø óã àñóóäàë íü ÄÕÁ-ûí ãîëëîõ õºòºëáºð áîëæ èðæýý. Ãàäààä õóäàëäààã
õºíãºâ÷ëºõ àñóóäàë íü äýëõèéí ýäèéí çàñàãò íýãäýí îðîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã îëîí îðîí
õ¿ëýýí çºâøººð÷ ýíý òàëààð òºðºë á¿ðèéí ñàíàà÷ëàãóóäûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéíà.
Ýäãýýð ñàíàà÷ëàãóóäààñ “ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ”-íû ¿éë÷èëãýý èõýýõýí ¿ð
ºãººæòýé ãýäãýý õàðóóëæ ÷àäñàí áà ýä¿ãýý äýëõèéí 30 ãàðóé îðîíä èéì ¿éë àæèëëàãààã
àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýýä áàéíà.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ àñóóäàë íü õ¿í àì ñèéðýã ñóóðüøñàí, ºðãºí óóäàì íóòàãòàé, äàëàéä
ãàðöã¿é Ìîíãîë îðíû õóâüä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààã
ýðõëýí ÿâóóëàõàä ãàð÷ áóé ñààä òîãòãîðóóäûã áàãàñãàñíààð Ìîíãîë óëñûí á¿ñ íóòãèéí áîëîí
äýëõèéí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ, ¿íäýñíèé
¿éëäâýðëýëýý äýìæèæ, óëìààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ
þì.
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ýíýõ¿¿ øààðäëàãà, íºõöºë áàéäëûã ìýäýð÷, 2006 îíû 10 äóãààð ñàðûí
28-íû ºäðèéí 251 òîîò òîãòîîëîîð ãàäààä õóäàëäààíû íýã öýãèéí öàõèì ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõýýð
øèéäâýðëýñýí áèëýý. 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäðèéí öàõèì íýã öîíõíû ÀÕ-èéí
õóðàëäààíààð ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí.
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ íü Ìîíãîë óëñûí õóâüä õàðüöàíãóé øèíý îéëãîëò òóë ýíý òàëààð
äýëãýðýíã¿é îéëãîëò ºãºõ ¿¿äíýýñ “Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿çýë áàðèìòëàë”-ûã
Æåíåâ äàõü ͯÁ-ûí Õóäàëäààã Õºíãºâ÷ëºõ Öàõèì Áèçíåñèéí Òºâ (UN/CEFACT)-ººñ áýëòãýí
ãàðãàñàí “Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ òóõàé 33 äóãààð çºâëºìæ”-ä
òóëãóóðëàí áýëòãýí, ýíý õºòºëáºðèéí 1 ä¿ãýýð õýñýãò òóñãàâ. Ýíý õýñýã íü ãàäààä õóäàëäààíû
öàõèì íýã öîíõíû òóõàé îéëãîëò, ò¿ãýýìýë çàãâàðóóä, ¿éë àæèëëàãààã íü óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí
áîëîìæèò õýëáýð, ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýñ ãàðàõ àøèã òóñ, àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí îëîí óëñûí
òóðøëàãà, àìæèëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ çýðãèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã àãóóëñàí
áîëíî.

8. ÕÝÑÝà I: ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀÍÛ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÍÛ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË1
À. Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû òóõàé îéëãîëò
Ãàäààä õóäàëäàà ýðõýëäýã êîìïàíèóä ýêñïîðò, èìïîðò, òðàíçèòòàé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòûí ä¿ðýì
æóðàì, øààðäëàãûã äàãàæ ìºðäºõèéí òóëä îëîí òîîíû ìýäýýëýë, áè÷èã áàðèìòóóäûã çàñãèéí ãàçðûí
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäàä á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ õýðýãòýé áîëäîã. Ýíýõ¿¿ ìýäýýëýë, áè÷èã áàðèìòûã
èõýâ÷ëýí õýä õýäýí àãåíòëàãóóäàä á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéäàã áà ýäãýýð àãåíòëàãóóä
íü ººð ººðèéí ãýñýí òîäîðõîé ä¿ðýì æóðàì, øàò äàðààëàë, öàõèì áîëîí öààñàí ìàÿãòòàé áàéäàã
áàéíà. Ýäãýýð îëîí òîîíû, äàâõàðäñàí øààðäëàãóóä íü äàãàëäàí ãàðàõ çàõèðãààíû
çàðäëóóäòàéãàà íèéëýýä çàñãèéí ãàçàð áîëîí áèçíåñèéí õ¿ðýýíèéõýíä àëü àëèíä íü èõýýõýí
õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã.
Ýíý õ¿íäðýëòýé àñóóäëûã øèéäýõ íýã àðãà áîë ãàäààä õóäàëäàà, òýýâðèéí ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöîã÷ òàëóóäàä ñòàíäàðò÷èëàãäñàí ìýäýýëýë, àëáàí ¸ñíû áè÷èã áàðèìòóóäûã íýãäñýí öàõèì
îð÷èíä òºâëºð¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîõ ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áèé áîëãîõ ÿâäàë þì.
Çóðàã I-1-ò ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí òºâºãòýé, ¿ð àøèãã¿é, ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã
øàò äàìæëàãóóäûã õàðóóëàâ.
Ýíäýýñ öààñàí äýýð áóóëãàñàí ìýäýýëë¿¿äèéã õîîðîíä íü áèåò áàéäëààð õýðõýí ñîëèëöîæ áóéã
õàðæ áîëíî. Õàðèí Çóðàã I-2-ò öàõèì íýã öîíõîîð äàìæèí öàõèì ìýäýýëë¿¿äèéã õýðõýí ñîëèëöîæ
áîëîõûã õàðóóëàâ.
1
Ýíý á¿ëãèéã UN/CEFACT Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ òóõàé 33 äóãààð çºâëºì溺ñ
ò¿¿âýðëýí áýëòãýâ.
Áàíêóóä
Ãààëü
Îíãîöíû
áóóäàë
Èìïîðò-ëîãчèä Ãààëèéí
çóóч
Ýêñïîðò-
ëîãчèä
Õÿíàëòûí/
Ënöåíç îëãîãч
àãåíòëàãóóä
ÕÀ¯ÒÕèëáîîìòÒýýâýð
çóóчëàë
Òýýâýðëýã-
чèä
ASEAN-û Ö ÍÖ -íû ò àë ààð 2 0 0 6 îíä ò àâüñàí è ë ò ãýë ýýñ àâàâ
Çóðàã I-1: Ãàäààä õóäàëäààíû òºâºãòýé, ¿ð àøèãã¿é, ò¿ãýýìýë øàò äàìæëàãóóä

9. Èíãýñíýýð îðîëöîã÷ òàëóóä íü ìýäýýëýë øóóä ñîëèëöîõ, áè÷èã áàðèìòûã íýã öýã äýýð, íýã óäàà
á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ, çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðºë, ãýð÷èëãýýã öàõèì áàéäëààð îëãîõ, õÿíàëòûã øóóä
õèéõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Èéì áàéäëààð öààñàí äýýðõ õóäàëäààíààñ õèë äàìæñàí öààñã¿é
õóäàëäààíä øèëæñíýýð õóãàöàà, àæèëëàãàà øààðäñàí ¿éëäëèéã àãøèí çóóðò õèéõ áîëîìæòîé
áîëæ, õóäàëäàà ýðõëýã÷èä çàðäàë, öàã õóãàöààãàà õýìíýõ, çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí îðëîãîî
íýìýãä¿¿ëýõ òààòàé îð÷èí á¿ðýõ þì.
Îäîîãîîð ªìíºä Ñîëîíãîñ, Ñèíãàïóð, Ìàëàéç, Ãàíà, Ôèíëàíä, Ìàâðèòàíè, Ãåðìàí, ÀÍÓ çýðýã äýëõèéí
30 ãàðóé îðîíä ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýýä áàéíà. Òýäíèé
òóðøëàãààñ õàðàõàä ºíäºð õºãæñºí áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäûí àëü àëü íü òðàíñàêöèéí çàðäàë
áóóðóóëàõ, òºð, áèçíåñèéí õàðèëöààã èë òîä áîëãîõ, ãààëèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, áèçíåñèéã
õºãæ¿¿ëýõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ õóóëü ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èíã áèé áîëãîõ òàë äýýð
àñàð èõ àõèö ãàðãàñàí áàéíà.
Ñèíãàïóðûí TradeNet ñèñòåì, ò¿¿íèéã ¿ëãýðëýí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí Ìàâðèòàíè, Ãàíà óëñûí
òóðøëàãà, Ñîëîíãîñûí KTNET ñèñòåì áîëîí U-õóäàëäààíû ñóóðèéã òàâèõ ãýæ áóé çîðèëãî,
Ìàëàéçûí öàõèì çºâøººðëèéí ñèñòåì, ìºí Òàéëàíä, Ôèëëèïèíû õîîðîíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé îëîí óëñûí
öàõèì íýã öîíõíû òóðøèëò òºñºë çýðãèéã íýðëýæ áîëíî. Ýäãýýð îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä óëñ
îðíóóäûí õîîðîíäûí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ çàìààð ýäèéí
çàñãèéí ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõûã ÷àðìàéí àæèëëàæ áàéíà.
Îëîí îðíîîñ õ¿ñýëò ãàðãàñíû äàãóó Æåíåâ äàõü ͯÁ-ûí Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì áèçíåñèéí
òºâººñ (UN/CEFACT) ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ãýæ áóé óëñ îðíóóäàä
çîðèóëàí õýä õýäýí ãàðûí àâëàãà, çºâëºãººã áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí áóñàä óëñ
îðíóóäàä õýðýãæèæ áóé òóðøëàãóóäûã áóñäàä ìýäýýëýõ çîðèëãîîð
http://www.unece.org/cefact/single_window/welcome.htm ãýñýí òóñãàé âåá õóóäñûã
àæèëëóóëæ ýõýëñýí.
Ãààëü
ÕÀ¯Ò
Ãààëèéí
çóó÷
Ýêñïîðòëîã÷è
ä
Õÿíàëòûí/
Ëèöåíç îëãîã÷
àãåíòëàãóóä
Îíãîöíû
áóóäàëÕèëáîîìò
Áàíêóóä
Èìïîðò-ëîãчèä
Òýýâýð
çóóчëàëûí
áàéã-ãà
Òýýâýðëýã-
÷èä
Çóðàã I-2: Öàõèì íýã öîíõ: Ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöîã÷äûí çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ñ¿ëæýý

10. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Á. Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëñíýýð ãàðàõ àøèã òóñ
Çàñãèéí ãàçàðò äîîð äóðäñàí áàéäëààð íºëººëíº. ¯¿íä:
• ¯éë àæèëëàãàà, áè÷èã áàðèìòûí óÿëäàà õîëáîî ñàéæèðñíààð äàâõàðäàë, ¿ð àøèãã¿é
çàðäàë áàãàñàí, öàã õóãàöàà õýìíýíý
• Ìýäýýëýë ñîëèëöîî ñàéæèðñíààð ýðñäëèéí òîîöîî áîëîâñðîíãóé áîëæ, ýðñäëèéí ìåíåæìåíò
ñàéæèðíà
• Èë òîä áàéäàë äýýøèëæ, àâèëãàë, õ¿íä ñóðòàë áàãàñíà
• Õîëáîãäîõ òàòâàð, õóðààìæèéí òºëáºðèéã øóóðõàé, íàéäâàðòàé àðãààð õóðààñíààð
ãààëèéí îðëîãî íýìýãäýí, òºðèéí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ñàéæèðíà
• Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã õýðýãöýýò ìýäýýëëýýð õàíãàñíààð ñàíààíäã¿é àëäàà ãàðãàõ
ÿâëäûã áóóðóóëæ, ä¿ðýì æóðìûí ìºðäºëòèéã ñàéæðóóëíà
• Õèëýýð äàìæèí ºíãºð÷ áóé à÷ààíû òàëààðõ ìýäýýëýë áîäèòîé áîëñíîîð õèëèéí àþóëã¿é
áàéäàë áýõæèíý
Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä äàðààõ áàéäëààð à÷ òóñàà ºãíº. ¯¿íä:
• Ãàäààä õóäàëäàà õèéõýä øààðääàã áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëëèéã íýã óäàà, íýã öýãò
á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëñíîîð öàã õóãàöàà, çàðäàë õýìíýíý
• Õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãàà õÿëáàðøèí, àãåíòëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû äàâõàðäàë
àðèëíà
• Òîäîðõîé ìýäýýëýë àâàõ áîëñíîîð àëäàà ãàðàõ ÿâäàë áàãàñíà
• Èë òîä áàéäàë ñàéæèð÷, óðüä÷èëàí òààìàãëàõ áîëîìæ íýìýãäñíýýð àëèâàà äàðàìò,
øàõàëòàä ºðòºõ áîëîìæ áàãàñíà
• Òîäîðõîé áàéäàë áèé áîëæ, áèçíåñèéí ýðñäýë áàãàñíà
• Õóãàöàà õîæèìäëûã áàãàñãàñíààð ò¿íøèéí èòãýëèéã îëæ, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààãàà
òîãòâîðæèí, áàðàà ýðãýëò õóðäàñíà
• Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû íèéò çàðäàë áóóðíà
Â. Öàõèì íýã öîíõíû ò¿ãýýìýë çàãâàðóóä
Õýäèéãýýð ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áîëîìæèò îëîí àðãà õýëáýð¿¿ä áàéäàã
÷ UN/CEFACT-ûí Îëîí Óëñûí Õóäàëäààíû Ä¿ðýì Æóðìûí Àæëûí Õýñýã (ITPWG/TBG15)-ýýñ
îäîî õýðýãæèæ áàéãàà áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëîâñðóóëæ áàéãàà òºðºë á¿ðèéí ñèñòåì¿¿äèéã
ñóäëàí, ãóðâàí ¿íäñýí çàãâàðûã èë¿¿òýé àâ÷ ¿çñýí áàéíà. ¯¿íä:
Íýã óäèðäàõ ãàçàð íü ìýäýýëëèéã öààñàí ýñâýë ýëåêòðîí õýëáýðýýð õ¿ëýýí àâ÷, çàñãèéí
ãàçðûí õîëáîãäîõ, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäàä ò¿ãýýæ, ìºí ëîæèñòèêèéí ãèíæèí õîëáîîíä ç¿éä ¿ë
íèéöýõ ñààä òîòãîð ó÷ðàõààñ ñýðãèéëýõ õÿíàëòûã çîõèöóóëäàã áàéíà. Æèøýý íü, Øâåäèéí öàõèì
íýã öîíõíû õóâüä Ãààëèéí ãàçàð íü ¯íäýñíèé òàòâàðûí óäèðäàõ ãàçðûí ºìíººñ èìïîðòûí ͪÒ,
Ñòàòèñòèêèéí Ãàçðûí ºìíººñ õóäàëäààíû ñòàòèñòèê, Øâåäèéí պ人 àæ àõóéí çºâëºë áîëîí
¯íäýñíèé õóäàëäààíû çºâëºëèéí ºìíººñ èìïîðòûí òóñãàé çºâøººðëèéí àñóóäàë çýðýã çàðèì íýã
¿¿ðýãò àæëóóäûã ñîíãîí àâ÷ ã¿éöýòãýäýã áàéíà.
Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ò¿ãýýõ àâòîìàòæóóëñàí íýã ñèñòåì íü òºðèéí, ýñâýë õóâèéí àëü ÷
õýëáýðèéí áàéæ áîëîõ áà õèë äàìíàñàí õóäàëäààòàé õîëáîîòîé ºãºãäëèéã ýëåêòðîí õýëáýðýýð
öóãëóóëàõ, õýðýãëýõ, ò¿ãýýõ, õàäãàëàõ çýðýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Æèøýý íü, ÀÍÓ-ä
õóäàëäàà ýðõëýã÷èä ñòàíäàðòûí äàãóóõ ìýäýýëëèéã çºâõºí íýã óäàà á¿ðä¿¿ëæ ºãñíèé äàðààãààð
òóñ ñèñòåì íü ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëæ, õóäàëäààíû ¿éë ÿâöûã ñîíèðõîæ áóé áàéãóóëëàãà,
àãåíòëàãóóäàä ò¿ãýýõ áîëîìæòîé ïðîãðàììûã áèé áîëãîñîí. Ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä
íýãäñýí ñèñòåì (ìýäýýëëýý ººðºº áîëîâñðóóëäàã), Òºâëºðñºí áèø õàðèëöàí óÿëäààòàé ñèñòåì
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ I– 3

11. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
(ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõààð àãåíòëàãóóäàä ÿâóóëäàã), ýíý 2 õóâèëáàð õîñîëñîí ãýõ ìýò õýä
õýäýí áîëîìæèò õóâèëáàðóóä áàéäàã àæýý.
Ìýäýýëýë øèëæ¿¿ëýõ àâòîìàòæóóëñàí ñèñòåì-èéã àøèãëàí õóäàëäàà ýðõëýã÷ íü ìýäýýëëýý
õÿíóóëæ, çºâøººðºë àâàõûí òóëä ýðõ á¿õèé, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäàä õóäàëäààíû
ìýä¿¿ëã¿¿äèéã ýëåêòðîí õýëáýðýýð á¿ðä¿¿ëæ ºãäºã. Ýíý àðãûí õóâüä çºâøººðºë íü çàñãèéí
ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ õóäàëäàà ýðõëýã÷èéí êîìïüþòåð ð¿¿ öàõèì õýëáýðýýð
øèëæäýã. Èéì òºðëèéí ñèñòåìèéã Ñèíãàïóð áîëîí Ìàâðèòàíè óëñàä õýðýãëýäýã. Ñèíãàïóðûí
ñèñòåìèéí õóâüä òàòâàð õóðààìæ, òºëáºð íü àâòîìàòààð áîäîãäîæ, õóäàëäàà ýðõëýã÷èéí áàíêíû
äàíñíààñ õàñàãääàã. Èéì ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ ãýæ áàéãàà áîë, õîëáîãäîõ òðàíñàêö á¿ðò çîðèóëàí
óðüä÷èëàí òîäîðõîéëæ áàòàëãààæóóëñàí, òîäîðõîé æèøã¿¿äèéã àãóóëñàí ìàñòåð ºãºãäëèéí ñàíã
àøèãëàõ òàë äýýð àíõààðëàà õàíäóóëàõ õýðýãòýé áàéäàã.
Ýäãýýð çàãâàðóóäûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ òîõèîëäîëä äîîðõ ç¿éëñèéã àíõààð÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé.
¯¿íä:
• Õýäèéãýýð á¿õ óëñ îðîíä áèçíåñ áîëîí õóäàëäààíû ò¿ãýýìýë èæèë òºñòýé òóðøëàãóóä
áàéäàã õýäèé ÷ ººðèéí îðíû îíöëîã, øààðäëàãà íºõöë¿¿äèéã àíõààðàí ¿çýõ íü ç¿éòýé.
• Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ íü ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöîã÷ çàñãèéí ãàçðûí ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãóóä áîëîí õóäàëäàà ýðõëýã÷äèéí õîîðîíäûí íÿãò õàìòûí àæèëëàãààã
òºëººëæ áàéõ ¸ñòîé.
• Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ íü ìýäýýëýë õàðèëöàà õîëáîîíû ºíäºð òåõíîëîãèéí
õýðýãëýýã çààâàë øààðääàãã¿é õýäèé ÷ çàñãèéí ãàçðààñ öàõèì íýã öîíõîä òîõèðîõóéö
ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû òåõíîëîãèéã õýðýãëýæ ýõýëâýë ¿éë àæèëëàãààã íèëýýä
õºíãºâ÷èëæ ºãºõ þì.
Ä. Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ áàéãóóëëàãà
Õóóäàñ I– 4 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð

12. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ
áîëîí àæèëëóóëàõ ÿâöûã óäèðäàõ áàéãóóëëàãà íü
ýðõ ç¿é, óëñ òºð, çîõèîí áàéãóóëàëòûí
àñóóäëààñ áîëîîä îðîí îðîíä ººð áàéäàã áàéíà.
Óäèðäàõ áàéãóóëëàãà íü õýòèéí çîðèëãîòîé,
(õóóëèàð îëãîãäñîí) ýðõ á¿õèé, óëñ òºðèéí
äýìæëýãòýé, ñàíõ¿¿ áà õ¿íèé íººöèéí áîëîìæòîé,
áóñàä ãîë ãîë áàéãóóëëàãóóäòàé íÿãò
õàðèëöààòàé àæèëëàõ ÷àäâàðòàé á¿õèé ìàø
õ¿÷èðõýã áàéãóóëëàãà áàéõ ¸ñòîé. Çàðèì
òàëààð Ãààëü, áîîìòûí áàéãóóëëàãóóä ººðèéí
øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã, õ¿ëýýí àâ÷ áóé ìýäýýëýë,
áè÷èã áàðèìò, õèë äýýðõè òýðã¿¿ëýõ áàéð
ñóóðü çýðãýýñýý áîëîîä íýã öîíõûã áàéãóóëàõ,
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöûã óäèðäàõ õàìãèéí
òîõèðîìæòîé áàéãóóëëàãà áàéäàã.
Óäèðäàõ áàéãóóëëàãà íü çààâàë çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà áàéõ øààðäëàãàã¿é áà Õóäàëäààíû
òàíõèì çýðýã õóâèéí õýâøëèéã òºëººëñºí ýñâýë òºðèéí õàãàñ îðîëöîîòîé áàéãóóëëàãà áàéæ áîëäîã.
Ãýñýí õýäèé ÷ õóâèéí áàéãóóëëàãóóäàä çàðèìäàà ìýäýýëýë, áè÷èã áàðèìò îëãîõ áà õ¿ëýýí
çºâøººðºõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí õóóëü ä¿ðýì ìºðä¿¿ëýõ õóóëü ¸ñíû ýðõ ìýäýë äóòìàã áàéäàã. Òèéìýýñ èéì
á¿òýöòýé òîõèîëäîëä õóâèéí áàéãóóëëàãà íü èéì ýðõ ìýäýë á¿õèé çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãààñ
òîäîðõîé àëáàí ¸ñíû äýìæëýã òóñëàëöàà ýðýõ øààðäëàãàòàé þì.
Ìàâðèòàíè óëñûí Mauritius Network Services Ltd íü õóâèéí õýâøèë áà çàñãèéí ãàçðûí ò¿íøëýëä
òóëãóóðëàñàí æèøýý áºãººä òºðèéí áîëîí õóâèéí ñàëáàðûí òºëººëºã÷èä, ìºí òåõíèêèéí ãàäààä ò¿íø
ãýñýí ãóðâàí òàëò õàìòàðñàí êîìïàíè þì. Ãàíà óëñ íü Ìàâðèòàíèé çàãâàðûã àâ÷ õýðõýí àìæèëòòàé
õýðýãæ¿¿ëñýí òàëààð äýýð äóðäñàí. ÀÕ-ýýñ èéì òºð, õóâèéí õýâøëèéí õàìòàðñàí ò¿íøëýëèéí
çàãâàðûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã çºâëºæ áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü
ãààëèéí øèíý÷ëýë õèéõýä çîðèóëàí ÀÕÁ-ààñ àâ÷ áóé çýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð õóäàëäàí àâàõ òîíîã
òºõººðºìæèéã ººðèéí õóâü õºðºí㺠îðóóëàëò áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæòîéãîîñ ãàäíà ̯ÕÀ¯Ò, õóâèéí
õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä (áàíê, òýýâðèéí êîìïàíèóä ã.ì) çàðèì õºðºí㺠îðóóëàëòûã õèéæ,
ãàäààäûí ñòðàòåãèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí èõýíõ õýñãèéã îðóóëæ, ”Build,
Operate and Transfer” áóþó “Áàéãóóë, Àæèëëóóë, Øèëæ¿¿ë” çàð÷ìààð ¿éë àæèëëàãààã íü
óäèðäàí àæèëëàõ áîëîìæòîé þì.
Å. Àìæèëòûí õ¿÷èí ç¿éëñ
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã àìæèëòòàé íýâòð¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ íü òîäîðõîé õ¿÷èí
ç¿éëñ, óðüä÷èëñàí íºõöë¿¿äýýñ èõýýõýí õàìààðíà.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ I– 5
Ãàíà óëñàä íýâòð¿¿ëñýí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì
íýã öîíõíû óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéí
çàãâàð
Óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë äýýð
¿íäýñëýñýí, 5.5 òýðáóì àì.äîëëàðûí ñóóðü
õºðºíãºòýé, àíõíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë àæèëëàãààã
1999 îíä ýõë¿¿ëñýí áà îäîîãîîð GCNET óäèðäàí
ÿâóóëæ áàéíà. Äàðààõü ãàçðóóä õóâüöààã íü
ýçýìøñýí:
- Ãààëèéí ãàçàð 20%-èéã (Äýëõèéí Áàíêíû
çýýëýýð íèéë¿¿ëñýí òîíîã òºõººðºìæèéã
àøèãëàí)
- Ãàíà óëñûí Òýýâýðëýã÷äèéí õîëáîî, 10%
- Ãàíà óëñûí äîòîîäûí 2 áàíê 10%
- Societé Générale de Surveillance SA, 60%,
Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòèéí äàãóó
¯ð ä¿í :
- Ãààëèéí îðëîãî ýõíèé æèë 30 ãàðóé õóâèàð
íýìýãäñýí
- Ãààëèéí õÿíàëòûí àæèëëàãàà 15 ìèíóò õ¿ðòýë
áàãàññàí
- Áàíêíû òºëáºð õèéõýä 10 ìèíóò çàðöóóëäàã
áîëñîí
- ¯éë àæèëëàãàà ¿ð àøèãòàé, áèå äààñàí
áîëñîí; 2002 îíä ñèñòåìèéã øèíý÷èëæ ºðãºòãºõ
àæèëä çîðèóëæ íýìýëò 2.3 òýðáóì àì.äîëëàðûí
õºðºí㺠îðóóëñàí
- Õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä ýðñ àõèö
ãàðñàí
- Óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéí çàãâàð
áîëñîí

13. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Óëñ òºðèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë: Çàñãèéí ãàçàð, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí àëü àëü íü öàõèì íýã öîíõûã
õýðýãæ¿¿ëýõ óëñ òºðèéí õ¿÷òýé ñîíèðõîëòîé áîë ýíý íü áóñàä á¿õ àìæèëòûí òóëãóóðëàõ ñóóðü
íü áîëæ ºãíº.
Õ¿÷òýé óäèðäàõ áàéãóóëëàãà: Óëñ òºðèéí ñîíèðõîëòîé õîëáîîòîéãîîð õºòºëáºðèéã ýõë¿¿ëýõ
áîëîí ò¿¿íèé õºãæëèéí á¿õèé ë ¿å øàòàíä õ¿÷òýé, íººö áîëîëöîîòîé, ýðõ ìýäýë á¿õèé óäèðäàõ
áàéãóóëëàãûã øààðäàæ áàéäàã. Ýíý áàéãóóëëàãà íü çîõèõ óëñ òºðèéí äýìæëýãòýé, õóóëèàð
îëãîñîí ýðõ ìýäýëòýé, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, õ¿íèé íººö, áèçíåñèéí õ¿ðýýíèéõýíòýé õîëáîî ñàéòàé,
ººðèéí ãýñýí ñàéí óäèðäàã÷òàé áàéãóóëëàãà áàéõ õýðýãòýé.
Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä, õóäàëäàà ýðõëýã÷èä õîîðîíäûí ò¿íøëýë: Ãàäààä õóäàëäààíû
öàõèì íýã öîíõ íü çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä õîîðîíäûí áîëîí çàñãèéí ãàçàð, õóäàëäàà
ýðõëýã÷äèéí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû áîäèò çàãâàð áîëäîã. Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ,
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åýð çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä áîëîí áèçíåñ ýðõëýã÷äýä õàìòðàí àæèëëàõ
òààòàé áîëîìæ á¿ðääýã. Èéìýýñ á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóä òºñëèéí çîðèëãî, íºõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý,
òºñëèéí çàãâàð çýðãèéã àíõëàí áîëîâñðóóëàõààñ ýõëýýä õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðòýëõ òºñëèéí á¿õèé ë
øàòàíä õàìòðàí àæèëëàõ õýðýãòýé. Íýã öîíõíû ýöñèéí àìæèëò íü õî¸ð òàëûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò,
îðîëöîî, àìëàëò, íýã öîíõíû àæèëëàãààã òîãòìîë õýâ çàãâàðò îðóóëàõ ãýñýí ÷èí ýðìýëçýë çýðãýýñ
ìàø èõýýð õàìààðíà.
Õýðýãëýõýä õÿëáàð áàéäàë: Öàõèì íýã öîíõûã ÿàæ àøèãëàõ òàëààð õýðýãëýã÷äýä çîðèóëñàí,
îéëãîìæòîé çààâàð, çºâëºìæèéã ãàðãàõ õýðýãòýé. Òóñëàõ öýã áîëîí ñóðãàëò ãýõ ìýò
õýðýãëýã÷äýä òóñëàõ ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ õýðýãòýé áºãººä ÿëàíãóÿà ¿¿íèéã òºñëèéí
õýðýãæèëòèéí ýõýí ¿åä õèéõ õýðýãòýé. Òóñëàõ öýã íü óã ñèñòåìèéí õ¿íäðýë, áýðõøýýëèéí
òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõ ÷óõàë áîëîìæèéã îëãîõ áºãººä èéì ìýäýýëýë íü ñèñòåìèéí öààøäûí õºãæèëä
¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëàõ þì. Ñèñòåìèéí çàãâàð íü ñèñòåì àæèëëàõ îðîí ýñâýë á¿ñèéí ìýäýýëýë,
õîëáîîíû òåõíîëîãèéí áîäèò õ¿÷èí ÷àäàëä íèéöñýí áàéõ íü ÷óõàë. Òóõàéí á¿ñèéí èðýýä¿éí áîëîìæèò
òåõíîëîãèéí õºãæëèéã òîîöîîëîí, öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæèæ ýõýëñýí öàãààñ íü ýõëýí õàìãèéí èõ
õýðýãëýã÷èä àøèãëàæ áîëîõîîð òîîöîîëñîí áàéõ õýðýãòýé.
Õóóëèéí òààòàé îð÷èí: Çîõèõ õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã
öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ íýã óãòâàð íºõöºë þì. Õîëáîãäîõ õóóëü, ýðõ ç¿éí õîðèã, õÿçãààðëàëòóóäûã
òîäîðõîéëîí àíõààðàëòàé øèíæèëæ ¿çýõ õýðýãòýé. Ìýäýýëëèéã ýëåêòðîí õýëáýðýýð äàìæóóëàõ,
ñîëèëöîõ áîëîí ýëåêòðîí ãàðûí ¿ñãèéí ñèñòåì çýðãèéã íýâòð¿¿ëýõèéí òóëä õóóëü òîãòîîìæèä
ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ýñâýë øèíýýð áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ èðíý. Öàõèì íýã öîíõûã
àæèëëóóëàõ çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëóóäòàé õîëáîîòîé õîðèã, õÿçãààðëàëòóóä, óäèðäàõ
áàéãóóëëàãûí òºëººëºë, ýðõ ìýäëèéí àñóóäëóóäûã çîõèöóóëñàí áàéõ õýðýãòýé.
Îëîí óëñûí ñòàíäàðò áîëîí çºâëºìæ¿¿ä: Íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü õóäàëäààíû õîëáîãäîõ áè÷èã
áàðèìò, ìýäýýëëèéí õàðèëöàí óÿëäàà, õîëáîîã øààðäàæ áàéäàã. Áóñàä îëîí óëñûí ñèñòåì,
õýðýãëýýòýé íèéö¿¿ëýõèéí òóëä õóäàëäààíû áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëèéí çàãâàð íü îëîí óëñûí
ñòàíäàðò, çºâëºìæèä ñóóðèëñàí áàéõ ¸ñòîé. Öàõèì íýã öîíõ íü ýëåêòðîí ìýäýýëëèéí õàðèëöààã
àøèãëàõã¿é áàéõààð çîõèîãäñîí ÷ èíãýæ íèéö¿¿ëýõ íü õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë
áàéäàã.
Îëîí óëñûí õóäàëäààíä àøèãëàäàã ìýäýýëëèéí óÿëäàà õîëáîî, õÿëáàð÷ëàë, ñòàíäàðò÷èëàë çýðýã íü
öàõèì íýã öîíõíû ìýäýýëýë ñîëèëöîîíû ñààäã¿é àâòîìàò àæèëëàãààíû íýãýí ÷óõàë øààðäëàãà áîëäîã
áàéíà. Îðîëöîã÷ òàëóóäûí àøèãëàæ áóé ìýäýýëëèéã ìýäýýëëèéí õýðýãëýýíèé ñèñòåìòýé
óÿëäóóëàõ íü àâòîìàòæóóëñàí öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ÷óõàë çîðèëòóóäûí íýã
áàéäàã.
Ñàíõ¿¿ãèéí çàãâàð: Çàñãèéí ãàçðààñ á¿ðýí ñàíõ¿¿æèëòòýé (Íèäåðëàíä ãýõ ìýò) öàõèì íýã
öîíõíû ñèñòåìýýñ ýõëýí ººðºº ººðèé㺺 á¿ðýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ (Ìàâðèòóñ ãýõ ìýò) õ¿ðòýë ÿíç ÿíçûí
õýëáýð áàéäàã áàéíà. ̺í õàìãèéí áîëîìæèéí àðãà çàì ãýæ ¿çâýë òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí
Õóóäàñ I– 6 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð

14. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
õàìòàðñàí ñàíõ¿¿æèëòèéí áîëîìæèéã ñóäàëæ ¿çýõ õýðýãòýé. Ýíý íü àñóóäëûã èë òîä áàéëãàæ,
øèéäâýð ãàðãàã÷äûí ç¿ãýýñ óã ñèñòåìèéí õýðýãæèëòýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä èõýýõýí íºëººëäºã
áàéíà.
Òºëáºðèéí áîëîìæóóä: Çàðèì óëñûí öàõèì íýã öîíõ íü (æèøýý íü Òàéëàíä) óëñûí òàòâàð, õóðààìæ,
áóñàä òºëáºðèéí ñèñòåìèéã àãóóëñàí áàéäàã. Ýíý íü çàñãèéí ãàçàð áîëîí õóäàëäàà ýðõëýã÷äýä
àëü àëèíä íü ìàø òààòàé õýëáýð áàéæ áîëîõ áºãººä ÿëàíãóÿà îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ òàë äýýð
èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ãýõäýý èéì ¿éë àæèëëàãààã õàâñðàí ýðõëýõýä óÿëäàà õîëáîîã
áèé áîëãîõ, ÿëàíãóÿà íàéäâàðòàé áàéäëûí òàë äýýð ìàø èõ íýìýëò àæèë õèéõ øààðäëàãàòàéã
àíõààðàõ õýðýãòýé.
Ñóðòàë÷èëãàà áà ìàðêåòèíã: Öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé ñóðòàë÷èëãààã
õºòºëáºðèéí á¿õèé ë ¿å øàòàíä ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Èíãýñíýýðýý îðîëöîã÷ òàëóóäûí
ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõýýñ ãàäíà õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí àíõààðëûã òàòàõ, èðýýä¿éí áîëîìæèò
õýðýãëýã÷èä ººðñäèéí õºðºí㺠îðóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõºä íü òóñëàäàã.
Õàðèëöàà õîëáîîíû ñòðàòåãè: Á¿õ îðîëöîã÷äîä òºñëèéí çîðèëãî, çîðèëò, ÷èãëýë, ÿâöûí (ìºí
áýðõøýýë¿¿ä) òàëààð ìýäýýëæ áàéõ çºâ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ íü èòãýëöëèéã òºð¿¿ëäýã áºãººä
òºñëèéí àìæèëòòàé õýðýãæèëòýä ñºð㺺ð íºëººëæ áîëçîøã¿é òàøàà îéëãîëò òºð¿¿ëýõýýñ
ñýðãèéëäýã. Ýíý õ¿ðýýíä îðîëöîã÷äûí òºñººëëèéã çºâ çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé. Õàðèëöàà õîëáîîã
ñàéí áàéëãàñíààð ýíãèéí ïðàêòèê àñóóäëóóäûã öàã òóõàéä íü øèéäâýðëýæ áàéõàä äºõºìòýé áºãººä
ýíý íü öàõèì íýã öîíõíû òîãòâîðòîé õºãæèëä èõýýõýí ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ I– 7

15. ÕÝÑÝà II: ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ¯ÍÄÝÑËÝË
À. Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãà
ÄÕÁ-ààñ ãàðãàñàí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä Ìîíãîë óëñ 2005 îíû áàéäëààð äýëõèéí 180 îðíîîñ
ýêñïîðòûí õýìæýýãýýð 131, èìïîðòûí õýìæýýãýýð 150 äóãààð áàéðò îðñîí áàéíà. Õýäèéãýýð
äýëõèéí çàõ çýýëä ýçëýõ æèí áàãà ÷ Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû öàð õ¿ðýý ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä èõýýõýí õóðäàöòàé òýëæ, óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò îðóóëàõ õóâü íýìýð íü æèëýýñ æèëä
ºñ÷ áàéíà. 2005 îíä Ìîíãîë óëñ äýëõèéí 98 îðîíòîé õóäàëäàà õèéæ, ãàäààä õóäàëäààíû íèéò ýðãýëò
2.2 òýðáóì àì. äîëëàðò õ¿ðñýí íü ÄÍÁ-èé 153%-ä õ¿ð÷ýý. 2005 îíû áàéäëààð 69 îðîíä áàðàà
ýêñïîðòëîñíîîñ Àçèéí îðíóóäàä 56.7%, Àìåðèê òèâèéí îðíóóäàä 25.9%, Åâðîïûí îðíóóäàä 16.1%
íîãäîæ áàéíà. Õàðèí äýëõèéí 91 îðíîîñ áàðàà èìïîðòîëñíîîñ ãàðàë ¿¿ñëýýðýý 48.7% íü Åâðîïûí
îðíóóäàä, 44.5% íü Àçèéí îðíóóäàä íîãäîæ áàéíà.
2005 îí ãýõýä Ìîíãîë óëñàä 32870 ýêñïîðòûí, 79860 èìïîðòûí ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò õèéãäæýý.
Óëñûí õýìæýýãýýð 560 îð÷èì õóâèéí êîìïàíè ãàäààä õóäàëäààíû áèçíåñèéã òîãòìîë ýðõëýí
ÿâóóëæ áàéãààãààñ 135 îð÷èì íü ýêñïîðòûí, 327 îð÷èì íü èìïîðòûí õóäàëäàà õèéæ áàéíà. ªíººäðèéí
áàéäëààð 50 ãàðóé òýýâýð çóó÷èéí êîìïàíè, ìºí òîîíû èòãýìæëýãäñýí ëàáîðàòîðè ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.
2006 îíä Äýëõèéí áàíêíààñ 175 îðíûã õàìàðñàí ”Áèçíåñ õèéõ îð÷íû ñóäàëãàà” õèéñíýýñ
áèçíåñèéã õºíãºâ÷ëºõ ¿ç¿¿ëýëòýýð Ìîíãîë óëñ 45 äóãààð áàéð ýçýëñýí íü ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áºãººä
ýíý íü ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä ãàðãàñàí Ìîíãîë óëñûí àìæèëòûã õàðóóëæ áàéíà. Ñóäàëãààíû
á¿ñèéí õýìæýýíä ¿íýëñýí 10 ¿ç¿¿ëýëòýýñ 6 ¿ç¿¿ëýëòýä íü Ìîíãîë óëñ õºðø îðíóóäòàéãàà
õàðüöóóëàõàä ìàø ñàéí ¿íýëãýý àâ÷ýý (Õ¿ñíýãò 1). Õàðèí àæèëä àâàõ áà àæëààñ õàëàõ æóðàì,
òàòâàð òºëºëò, õèë äàìæèõ õóäàëäàà, êîìïàíè òàòàí áóóëãàõ çýðýã ¿ç¿¿ëòýýð á¿ñèéí õýìæýýíä
ñóë ¿íýëýãäýæ “õèë äàìæñàí õóäàëäàà” ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð äýëõèéí õýìæýýíä íèëýýí äîîãóóð
¿íýëãýý àâñàí áóþó 175 îðíîîñ 162 äóãààð áàéðò îðæýý.
Ìîíãîë îðíû äàëàéä ãàðöã¿é áàéðøèë, öººí áºãººä
òàðõàé ñóóðüøèëòòàé õ¿í àì, ýäèéí çàñãèéí
æèæèã öàð õýìæýý, äýä á¿òýö ñóë õºãæñºí
çýðýã íü õóâèéí õýâøèë õºãæèí, ºðñºëäºõ ÷àäâàð
íü ñàéæðàõàä íèëýýä õýìæýýíèé ñºðºã íºëºº
¿ç¿¿ëäýã. Ìîíãîë óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áóé ãàäààä, äîòîîäûí êîìïàíèóäàä òóëãàð÷ áóé
õ¿íäðýë¿¿äèéã çàðèì òàëààñ íü áàãàñãàõ
çîðèëãîîð õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, ãàäààäûí øóóä
õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ, äàìæèí ºíãºðºõ
õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õóäàëäààíû
òààòàé îð÷èíã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
¯¿íèé òóëä õèë äàìæèõ õóäàëäààíä òóëãàð÷ áóé
áàéãàëèéí áóñ, õàðèí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëñýýñ
õàìààðàëòàé õ¿íäðýë¿¿äèéã öàõèì íýã öîíõíû
¿éë÷èëãýý ãýõ ìýò õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ
øèíýëýã àðãóóäûã íýâòð¿¿ëýõ çàìààð øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé. Èéì ìàÿãààð Ìîíãîë óëñàä áèçíåñèéí
ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëæ, òóñ ñàëáàðààñ óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä
îðóóëàõ õóâü íýìðèéã íü äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.
Ýäãýýð íºõöºë áàéäëóóäûã õàðãàëçàí ¿çýæ Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, áèçíåñèéã äýìæèõ òàëààð èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñààð áàéíà.
Õ¿ñíýãò 1
Áèçíåñ õèéõ îð÷íû
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
Äýëõèéí
õýìæýýíä
Ìîíãîë óëñ
ýçýëñýí
áàéð
Á¿ñ íóòàãò
Ìîíãîë óëñ
ýçýëñýí
áàéð**
Áèçíåñèéã õºíãºâ÷ëºõ
Áèçíåñ ýõë¿¿ëýõ
Ëèöåíç îëãîõ
Àæèëä àâàõ, õàëàõ
ªì÷èéí á¿ðòãýë
Çýýë àâàõ
Õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã
õàìãààëàõ
Òàòâàð òºëºõ
Õèë äàìæóóëàí õóäàëäàà
õèéõ
Ãýðýýíèé õýðýãæèëòèéã
õàíãóóëàõ
Áèçíåñèéí ¿/à-ã õààõ
45
55
34
61
17
65
19
56
162
41
115
7
8
8
14
3
7
4
12
23
3
13
** Ç¿¿í àçè íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí 23 îðîíòîé õàðüöóóëàâ.

16. ¯¿íèé íýã òîä æèøýý áîë çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ, á¿ðòãýõ øàò äàìæëàãûã áàãàñãàõ
õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðýëä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ”íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý”-íèé çàð÷ìûã Çàñãèéí
ãàçðûí 2002 îíû 35 òîîò, 2004 îíû 134 òîîò òîãòîîëóóäààð áàòàëñàí. Óã òîãòîîëûã ¿íäýñëýí ¯Õß
áîëîí òóñ ÿàìíû õàðúÿà àãåíòëàãóóä, ¯ÒÅÃ, ÓÌÕÃ çýðýã áàéãóóëëàãóóä áèçíåñèéã äýìæèõ,
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýýä áàéíà.
¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õóäàëäààíû øèíý÷ëýëèéí èäýâõòýé áîäëîãîîð ýäèéí
çàñãèéí ºñºëòèéã õºõè¿ëýí äýìæèõ ýðìýëçëýý Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2004-2008 îíû ¿éë
àæèëëàãààíû õºòºëáºðòºº òóñãàñàí áèëýý. Ãààëèéí áîëîí ãààëèéí òàðèôûí òóõàé øèíý÷ëýí
íàéðóóëñàí õóóëèéí òºñëèéã Çàñãèéí ãàçàðò áàðüñàí íü ãààëèéí õóóëü òîãòîîìæèéã äýëõèé
íèéòèéí æèøèãò íèéö¿¿ëýõ, òàðèôûí áîëîí òàðèôûí áóñ áîäëîãûã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõ, ãààëèéí
á¿ðä¿¿ëýëòèéã ãîðèìûã ýäèéí çàñãèéí æèíõýíý óòãààð íü õýðýãæ¿¿ëýõ, ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò áà
õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãèéí îëîëò àìæèëòûã àøèãëàõ çàìààð
ãààëèéí õÿíàëòûã ò¿ðãýí øóóðõàé, îíîâ÷òîé çºâ çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë
õóâü íýìýðòýé. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð öàõèì çàñàãëàëûí ñàíàà÷ëàãûã äýìæèí àæèëëàæ
áàéãàà íü óëñ îðíû ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ð àøèãòàé, øóóðõàé
áîëãîõîä òóñ äºõºì áîëîõ þì.
Àõèö äýâøèë ãàðñààð áàéãàà ÷ íèëýýä îëîí òîîíû áàéãóóëëàãóóäààñ ìºðäëºã áîëãîäîã, òºâºãòýé
ä¿ðýì æóðàì, òºðºë á¿ðèéí øàò äàìæëàãà îäîîã õ¿ðòýë áàéãàà íü õóäàëäàà÷äàä õ¿íäðýë
ó÷ðóóëñààð áàéíà.
Á. Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ºíººãèéí áàéäàë
ªíººäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñàä 460 îð÷èì õóâèéí êîìïàíè ãàäààä õóäàëäààã òîãòìîë ýðõëýí
ÿâóóëæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð íü ººðèéí 6 ÿàì, 6 àãåíòëàãààñ ãàäíà çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðºë
îëãîõ çýðýã 63 òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã îðîí íóòãèéí 240 îð÷èì ñàëáàð áà õýëòñýýð
äàìæóóëàí ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áàéíà. Ǻâõºí íýã òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà áóþó ̯ÕÀ¯Ò íü ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý îëãîäîã.
Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí îð÷èíã 100 ãàðóé õóóëü, òîãòîîìæ, ä¿ðýì æóðàì,
çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ãýðýý õýëýëöýýð, îëîí óëñûí êîíâåíö, ïðîòîêîëóóä á¿ðä¿¿ëäýã. ¯¿íä,
Ãààëèéí òóõàé õóóëü, Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü, Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü,
Àìüòàí óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ
¿åèéí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü, Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé
çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü, Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé õóóëü, Õóäàëäàà àæ
¿éëäâýðèéí òàíõèìûí òóõàé õóóëü, Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí õÿíàëò
øàëãàëòûí òóõàé õóóëü, Õèëèéí òóõàé õóóëü, Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü, Ãàëò çýâñãèéí òóõàé
õóóëü, Õèìèéí õîðò áîäèñîîñ õàìãààëàõ òóõàé õóóëü çýðýã áîëíî.
Ìîíãîë óëñûí õèëýýð îðæ ãàð÷ áàéãàà ýêñïîðò, èìïîðòûí áàðààíä òàâèõ õÿíàëò, øàëãàëòûí àæëûã
ÓÃÅÃ, ÓÌÕà áîëîí ÑÕÇ¯Ò íü ººð ººðèéí ÷èã ¿¿ðãèéí äàãóó ãîë÷ëîí ã¿éöýòãýæ, ¯Õß, ÕÕÀÀß,
ÁÎß, ÝÌß, ÓÌÕÃ, ̯ÕÀ¯Ò-ààñ çàðèì íýã áàðààíä øààðäàãäàõ òóñãàé çºâøººðºë, çºâøººðºë,
ãýð÷èëãýýã îëãîæ áàéíà. ÓÃÅà ãààëèéí òàòâàð õóðààëòûí àñóóäëûã õàðèóöäàã.
Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ìýäýýëýë
õàðèëöàà òåõíîëîãèéí ò¿âøèí õàðèëöàí àäèëã¿é. Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäààñ îäîîãèéí áàéäëààð
Ñß, ¯Õß, ÇÒÀÆß, ÓÃÅÃ, ¯ÒÅÃ-óóä õîîðîíäîî, ìºí ÓÃÅÃ, ̯ÕÀ¯Ò õîîðîíäîî øèëýí êàáåëèàð
õîëáîãäñîí. ÓÌÕÃ, ÁÎß áîëîí ÑÕÇ¯Ò íü òºðèéí õîëáîîíû ñ¿ëæýýãýýð äàìæèí èíòåðíýòýä
õîëáîãääîã áà ìýäýýëýë äàìæóóëàõ äîòîîä ñ¿ëæýýã¿é, ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ò¿âøèí äîîãóóð áàéíà.
ÓÃÅà íü 2003 îíîîñ ýõëýí ººðèéí äîòîîä íººö áîëîëöîîíä ò¿øèãëýí áîëîâñðóóëñàí 80 ãàðóé ïðîãðàì
õàíãàìæ á¿õèé ÃÀÌÀÑèñòåìèéã àøèãëàäàã. Òóñ ñèñòåì íü õèëèéí áîëîí ã¿íèé ãààëèéí 11 ñàëáàð

17. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
öýã¿¿äòýé øèëýí êàáåë, ñàíñðûí õèéìýë äàãóóë çýðýã õýðýãñëýýð õîëáîãäñîí íü ãààëèéí
ìýäýýëëèéã òóõàéí ãàçðóóäààñ øóóä õ¿ëýýæ àâàõ áîëîìæèéã îëãîñîí. Ýäãýýð ñàëáàð öýã¿¿äýä
ãààëèéí íèéò á¿ðä¿¿ëýëòèéã 92 îð÷èì õóâü íü õèéãäýæ, ãààëèéí òàòâàðûí íèéò îðëîãûí 74% íü
òºâëºð÷ áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí à÷àà òýýâðèéí 5 õÿíàëòûí òàëáàéä íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý
íýýãäñíýýð ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò, òàòâàð õóðààìæ, õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã íýã äîð
õèéõ áîëîìæèéã îëãîñîí áàéíà. Ìýä¿¿ëýã÷èä ÃÀÌÀÑèñòåìèéã àøèãëàí ººðñ人 øóóä ýñõ¿ë ãààëèéí
áðîêåðîîð äàìæóóëàí ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëòèéã öàõèì õýëáýðýýð õèéæ áîëíî. ÓÃÅÃ íü ìýäýýëýë
òåõíîëîãèéí õóâüä àõèö äýâøèëòýé áàéãàà ÷ õèëèéí áîîìò äýýðõè ¿éë àæèëëàãààã íàðèéí õÿíàõ
áîëîìæ ìóó áàéíà. Õèëèéí áîîìòóóä äýýð õÿíàëòûí êàìåð, ðåíòãåí çýðãèéã ñóóðèëóóëàõ
øààðäëàãàòàé áàéãàà. ªíººãèéí ëîæèñòèêèéí ñàëáàðûí õºãæèë äóòìàã áàéãàà íü ÿëàíãóÿà äàìæèí
ºíãºðºõ à÷àà òýýâðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñààä òîòãîðûã ó÷ðóóëæ áàéíà.
̯ÕÀ¯Ò íü ÓÃÅÃ-òàé øèëýí êàáåëààð õîëáîãäñîíîîð ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã öàõèì
õýëáýðýýð ìýä¿¿ëýõ, ãààëèéí öàõèì ñóðãàëòûí ïðîãðàìûã àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëñîí. ÓÌÕÃ íü
ÃÅÃ-ûí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí òîõèîëäîëä äýä á¿òöèéã àøèãëàí õèëèéí áîîìòóóäòàé øóóä õîëáîãäîõ
áîëîìæòîé þì. Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýýð òóñ 2 áàéãóóëëàãààñ ÀÕ òîìèëîãäîí àæèëëàæ
áàéãàà.
ªíººãèéí áàéäëààð õèëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà, óÿëäàà õîëáîî ñóë,
ìºðääºã ä¿ðýì æóðìóóä íü õîîðîíäîî çºð÷èëòýé, ¿éë àæèëëàãààíû øàò äàìæëàãà èõòýé áàéãàà íü
óëñûí áîëîí õóâèéí ñàëáàð àëü àëèíä íü òºâºã ó÷ðóóëæ áàéíà. Õèë äýýð àæèëëàæ áàéãàà
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéöààã÷ íàðò ìýäýý ìýäýýëýë, áàãàæ òîíîã òºõººðºì äóòìàã, òýäíèé
àìüæèðãààòàé õîëáîîòîé íèéãìèéí àñóóäëóóäûã á¿ðýí øèéäâýðëýýã¿é áàéãàà íü ¿ð àøèãòàé,
òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààã áàéíãà ÿâóóëàõàä ñààä áîëæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñàä ¿íäýñíèé 4900 ãàðóé ñòàíäàðò áàéäãààñ 40 îð÷èì õóâü íü îëîí óëñûí æèøèãò
íèéöñýí. Ýäãýýðèéí áàãàõàí õóâü íü ýêñïîðò èìïîðòûí áàðààíä õàìààðäàã. Èéìýýñ ãàäààä
õóäàëäààíä òàâèõ ñòàíäàðòûí øààðäëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà ¿íäýñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íýý îëîí
óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã íýí äàðóé àâàõ øààðäëàãàòàé.
Â. Õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ òààòàé íºõöë¿¿ä
2006 îíû 10 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäºð Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã
öîíõ áàéãóóëàõ òóõàé 251 òîîò òîãòîîëûã áàòàëæ, òóñ àæëûã åðºíõèéä íü óäèðäàí çîõèöóóëàõ
¿¿ðãèéã Ñàíãèéí ñàéäàä õ¿ëýýëãýñýí. Ñàíãèéí ñàéäûí òóøààëààð ÌÕÕÒÃ-ûí äàðãààð àõëóóëñàí
ÀÕ-èéã áàéãóóëñàí áà òóñ ÀÕ-ò ¯éëäâýð õóäàëäààíû äýä ñàéä, Áàéãàëü îð÷íû äýä ñàéä,
ÓÃÅÃ-ûí äàðãà, ¯ÒÅÃ-ûí äàðãà, ÓÌÕÃ-ûí äýä äàðãà, ̯ÕÀ¯Ò-ûí äàðãà, ÑÕ¯Ò-ûí äàðãà íàð
áàãòàæ áàéíà. ÀÕ-èéí á¿õ ãèø¿¿ä ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ øààðäëàãà
áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººð÷, öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ àæèëä ººðñäèéí áàéãóóëëàãóóäûã õ¿÷
äàé÷ëàí îðîëöóóëàõ óëñ òºðèéí ÷èí ýðìýëçýëòýé áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áèëýý.
Ñàÿõàí Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÀÕÁ-òàé õàìòðàí 6.76 ñàÿ àì. äîëëàðûí ñàíõ¿¿æèëòòýé
ãààëèéí øèíý÷ëýëèéí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýæ, 3 æèëèéí õóãàöààòàé òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðëàà. Òºñëèéã ÀÕÁ, e-Asia, Knowledge Partnership Fund
áîëîí Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ õàìòðàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý. Óã òºñºë íü îð÷èí ¿åèéí ãààëèéí
áàéãóóëëàãûí áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë, õóäàëäààíû íàéäâàðòàé áàéäëûã õàíãàõ, ãàäààä
õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ãààëèéí á¿òöèéã
õóäàëäààíû øèíý íºõöºëä çîõèöóóëàí ººð÷ëºõ, ãààëü áîëîí õèëèéí ñîíãîãäñîí ãîë öýã, áîîìòóóäûí äýä
á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. Òºñëèéã ÀÕÁ-ààñ áàòàëñàí áà îäîîãîîð ÓÈÕ-ààð ñî¸ðõîí
áàòëóóëàõààð õ¿ëýýãäýæ áàéíà. Èéìýýñ óã òºñëèéã ÓÈÕ-ûí õàâðûí ÷óóëãàíààð áàòëóóëàõ
ÿàðàëòàé àðãà õýìæýý àâàõûã Ñàíãèéí ÿàì áîëîí Çàñãèéí ãàçàðò ÀÕ-èéí ç¿ãýýñ çºâëºìæ áîëãîæ
áàéíà. Òºñºë ÓÈÕ-ààð áàòëàãäàæ, öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí àíõàí øàòíû
ñóäàëãàà õèéãäýí, øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæèéí õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, ¿íýëãýýã õèéõ
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ II– 11

18. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
àæëûã ãààëèéí òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéñýí òîõèîëäîëä, òºñëèéí øóãìààð õóäàëäàí àâñàí òîíîã
òºõººðºìæèéã öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõ óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé
áàéãóóëàãäàõ êîìïàíèä Çàñãèéí ãàçðààñ îðóóëàõ õóâü õºðºí㺠áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæèéã îëãîõ
òàëààð Çàñãèéí ãàçàð ÀÕÁ-òàé çºâøèëöºõ øààðäëàãàòàé.
¯¿íýýñ ãàäíà ÓÃÅÃ-ûã ̯ÕÀ¯Ò-òàé 2 êì øèëýí êàáåëèàð äàìæóóëàí õîëáîõ òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áà ¿¿íèé ¿ð ä¿íä ãààëèéí àæèëòíóóä õèëèéí áîîìò äýýð óã òàíõèìààñ îëãîäîã
ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã õÿíàí øàëãàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.
Ýäãýýð øèíý÷ëýë¿¿äèéã ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã ýõë¿¿ëýõ àæèëòàé
óÿëäóóëàí õèéõ áîëîìæòîé áà èíãýñíýýðýý ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ òºðºë á¿ðèéí ¿éë
àæèëëàãààíóóäûã íýãòãýí, õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàæ, ¿ð ºãººæèéã íü äýýøë¿¿ëýõ þì. Õóäàëäààã
õºíãºâ÷ëºõ àñóóäëûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä, ãàäààä õóäàëäààíä õàìààðàëòàé òºðèéí
áàéãóóëëàãóóä áîëîí õóâèéí õýâøëèéí íýãäñýí ÷àðìàéëò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ òàëààð Çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ áóé àðãà õýìæýý, õóäàëäààíû ä¿ðýì, æóðìûã
îëîí óëñûí òóðøëàãàä íèéö¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëûã õýëýëöýõ çîðèëãîîð óëñûí áàéãóóëëàãóóä,
õóâèéí õýâøëèéíõíèéã îðîëöóóëñàí íýýëòòýé óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áºãººä
¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð öàõèì íýã öîíõíû ÀÕ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýã àâàõ íü ç¿éòýé.
ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ-ãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ áóé “Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèíýòãýë, ºðñºëäºõ
÷àäâàð” (ÝÇÁت×) òºñ뺺ñ ÀÕ-ò òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë äýâø¿¿ëñýí íü öàõèì íýã
öîíõíû õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ áàñ íýãýí áîëîìæèéã íýýí ºã÷ áàéíà.
Ã. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë¿¿ä
Öàõèì íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýýã Ìîíãîë óëñàä íýâòð¿¿ëýõýä äàðààõè áýðõøýýë¿¿äèéã øèéäâýðëýõ
íü ÷óõàë ÷ áàéíà. ¯¿íä:
• Çàñãèéí ãàçðûí àæèëòíóóä áîëîí îëîí íèéòèéí äóíä öàõèì íýã öîíõûã Ìîíãîë óëñàä
áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò, öàã õóãàöàà, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, õ¿íèé
íººö, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íû òàëààðõè ìýäëýã, áîëîâñðîë äóòìàã
áàéíà.
• Çàñãèéí ãàçðûí õîëáîãäîõ àãåíòëàãóóäàä ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð äóòìàã, áîëîâñîí õ¿÷íèé
÷àäàâõè äîðîé áàéãàà íü íèëýýä èõ õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëò, ìýðãýæëèéí ñóðãàëò, ä¿ðýì
æóðìûã íèéö¿¿ëýõ àæëûã øààðäàæ áàéíà.
• ¯ð àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ºíººãèéí õÿíàëòûí ñèñòåì õàíãàëòã¿é áàéíà.
Õóäàëäàà õèéõ ÿâöàä ãàðãàñàí çºð÷ëèéí òóõàé ò¿¿õ÷èëñýí öàõèì ìýäýýëèéí ñàí
áàéäàãã¿éãýýñ õ¿íèé íººöèéã ¿ð àøèãã¿é àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ, õóâèéí õýâøëèéíõíèé
òðàíñàêöèéí çàðäëûã íýìýãä¿¿ëýõýä õ¿ð÷ áàéíà.
• Îëîí óëñûí çàõ çýýëä øèíý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íèéë¿¿ëýõýä ÷àíàðûí áà áàãëàà áîîäëûí
õîëáîãäîõ ñòàíäàðòûã íýâòð¿¿ëýõ ìºí îäîî õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé öàã õóãàöàà
øààðäñàí, òºâºãòýé ä¿ðýì æóðìûã õÿíàõ òàë äýýð ¯ÑÕÇÒ íü òîäîðõîé áýðõøýýëòýé
òóëãàð÷ áàéíà.
• ÓÌÕÃ, ¯ÑÕÇÒ, ÁÎß çýðýã èõýíõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ãààëèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõ
ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû òåõíîëîãèéí íºõöºë á¿ðäýýã¿é áàéãàà íü òýäíèé öàõèì íýã
öîíõíû ¿éë÷èëãýýã èäýâõòýé õýðýãëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéíà. Èéìýýñ ãààëèéí
áàéãóóëëàãà øèíý÷ëýëèéí ¿éë ÿâöûã íýâòð¿¿ëýõòýé çýðýãö¿¿ëýí ýäãýýð
áàéãóóëàãóóäûã íýãäñýí íýã ñ¿ëæýýíä õîëáîõîä áýëòãýõ, òýäíèé äîòîîä ñèñòåìèéã
ñàéæðóóëàõ, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð
àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé.
• ÌÕÕÒÃ-ààñ ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé öàõèì Ìîíãîë õºòºëáºðèéí äàãóó òºðèéí àãåíòëàã
á¿ðò ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí òóñãàé íýãæèéã áàéãóóëàõààð çîðèí àæèëëàæ áàéíà. Çàñãèéí
Õóóäàñ II– 12 Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð

19. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
ãàçðûí ñàíõ¿¿æèëò õàíãàëòã¿é ó÷ðààñ õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàëöààã àâ÷
÷àäàõ ýñýõýýñ ýíýõ¿¿ ñàíàà÷ëàãûí áîäèò õýðýãæèëò èõýýõýí øàëòãààëæ áàéíà.
• Öàõèì ãýð÷èëãýý, öàõèì òóñãàé çºâøººðºë ìºí öàõèì ãàðûí ¿ñýã çýðýã îéëãîëò íü Ìîíãîë
óëñûí õóâüä õàðüöàíãóé øèíý óõàãäàõóóí òóë õóóëü ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã
õÿíàõ, ýíý ñàëáàðò ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, äýýðõ îéëãîëòûí òàëààð ìýäëýã
÷àäâàð îëãîõ íü ÷óõàë áàéíà.
• Õóâèéí õýâøëèéí ýêñïîðòëîã÷, èìïîðòëîã÷èä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ òàëààð àâ÷ áóé òºðèéí
àðãà õýìæýýíä îðîëöîõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë òóë òýäíèé èäýâõèòýé îðîëöîîã
íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä õ¿÷èí ÷àðìàéëò òàâèõ íü ç¿éòýé.
Óëñ òºðèéí ºíäºð õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé áàéõààñ ãàäíà õóâèéí ñàëáàðûí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí
õÿíàëòàí äîð, “Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” íºõö뺺ð óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé
êîìïàíèéã áàéãóóëàí, ãàäààäûí ñòðàòåãèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé õàìòðàí àæèëëàõ íü ç¿éòýé ãýñýí
çºâëºìæèéã ÀÕ-ýýñ ãàðãàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ çàãâàð íü îëîí óëñûí õýìæýýíä àìæèëòòàé õýðýãæñýí
õóâèëáàð áà Ìîíãîë óëñûí ºâºðìºö íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ II– 13

20. ÕÝÑÝà III: ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀà ժÍêÂ×ËªÕ ÖÀÕÈÌ ÍÝà ÖÎÍÕÛà ÁÀÉÃÓÓËÀÕ
¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕªÒªËÁªÐ
À. Õºòºëáºðèéí çîðèëãî áà çîðèëòóóä
Èìïîðò, ýêñïîðò, òðàíçèòòàé õîëáîîòîé àëáàí ¸ñíû áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëëèéã öàõèì íýã îðîí çàéä
òºâëºð¿¿ëýõ áîëîìæ á¿õèé “Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõ”-ûã áàéãóóëæ, ¿éë÷èëãýýã
íýâòð¿¿ëýõ çàìààð ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ, ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãóóä, ãàäààä õóäàëäàà, à÷àà òýýâýð, õàäãàëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý
ýðõëýã÷äýä ìýäýýëëýý øóóä ñîëèëöîõ, áè÷èã áàðèìòûã íýã öýã äýýð íýã óäàà á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ,
çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðºë, ãýð÷èëãýýã öàõèì áàéäëààð îëãîõ, àâàõ, õÿíàõ ÿâöûã øóóä õèéõ
áîëîìæóóäûã îëãîõîä ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí çîðèëãî îðøèíî.
Õºòºëáºð äîð äóðäñàí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:
1. Öààñã¿é õóäàëäààíä øèëæèí, õèë äàìæñàí õóäàëäààã õºíãºâ÷èëñíººð á¿ñ íóòãèéí áîëîí
äýëõèéí çàõ çýýëä Ìîíãîë óëñûí ºðñºëäºõ ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ
2. Òðàíñàêöèéí çàðäëûã áóóðóóëæ, Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóäûí òîãòîëöîî, ä¿ðýì æóðìûã
õîîðîíä íü óÿëäóóëàõ, äîòîîä ä¿ðýì æóðìûã íü îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýí
ñàéæðóóëàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ
3. Ìîíãîë óëñûã èðýýä¿éä áóñàä óëñóóä áà á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû
áàéãóóëëàãóóäògé õîëáîí, õóäàëäààíû öàõèì íýã îðîí çàéä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
íºõö뺺ð õàíãàõ
4. Ãàçàð ç¿éí áàéðøëûí äàâóó òàëàà àøèãëàí, äàëàéä ãàðöã¿é áàéäëàà íºõºõ çîðèëãîîð
òðàíçèò òýýâýðò çîðèóëñàí îð÷èí ¿åèéí ëîæèñòèêèéí óäèðäëàãûí ñèñòåìèéã õºãæ¿¿ëýõ
5. Èë òîä áàéäàë, òºñâèéí îðëîãî, õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õ¿íä ñóðòëûã áàãàñãàõ
6. Îëîí óëñûí øèëäýã òóðøëàãàä ¿íäýñëýí, àøãèéí òºëºº, ººðºº ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ
÷àäâàðòàé, “Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” êîíöåññèéí æóðìààð àæèëëàõ, óëñûí áà
õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé çàãâàðûã áèé áîëãîñíîîð äýä á¿òöèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
õóâèéí ñàëáàðûí îðîëöîîòîéãîîð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çàìààð òºñâèéí à÷ààëëûã áóóðóóëàõ, ¿ð
àøãèéã íü äýýøë¿¿ëýõ
Á. Õºòºëáºðèéí õàìðàõ õ¿ðýý
Ãàäààä õóäàëäààíû öàõèì íýã öîíõíû õºòºëáºðò äàðààõè òºðèéí áà òºðèéí áóñ, ìºí õóâèéí ñàëáàðûí
áàéãóóëëàãóóä õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä:
Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä:
• Ñàíãèéí ÿàì
• Áàéãàëü îð÷íû ÿàì
• Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì
• Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàì
• Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì
• ¯íäýñíèé òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð
• Óëñûí ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð áà õàðúÿà áàéãóóëëàãóóä
• Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð áà ñàëáàðóóä
• ¯íäýñíèé ñòàíäàðò õýìæèë ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ áà ñàëáàð áàéãóóëëàãóóä
• Çàì òýýâýð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì áà õàðúÿà òýýâðèéí áàéãóóëëàãóóä
• Ëàáîðàòîðèóä
Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä:

21. • Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Õóäàëäàà Àæ ¯éëäâýðèéí Òàíõèì
Õóâèéí ñàëáàð:
• Ýêñïîðòëîã÷èä
• Èìïîðòëîã÷èä
• Òýýâýð çóó÷ëàëûí êîìïàíèóä
• Èòãýìæëýãäñýí õóâèéí ëàáîðàòîðèóä
• Òýýâðèéí êîìïàíèóä
• Ãààëèéí çóó÷èä
• Ëîæèñòèêèéí êîìïàíèóä áîëîí áóñàä
Â. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì
¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõäýý äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.
¯¿íä:
1. Öàõèì íýã öîíõûã Ìîíãîë óëñàä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ óëñ òºðèéí ÷èí ýðìýëçýë,
äýìæëýãèéã ºíäºð ò¿âøèíä áèé áîëãîõèéí òóëä:
- Ãàäààä õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãóóäûí óäèðäëàãóóäûí öàõèì íýã öîíõíû òàëààðõè îéëãîëòûã íü
äýýøë¿¿ëýõ, áîäèò ¿ð àøãèéã íü îéëãóóëàõ, õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ ñîíèðõëûã íü
òºð¿¿ëýõ, ìýäýýëýë õàðèëöààíû ñòðàòåãèéã õºòºëáºðèéí ýõýí ¿åä áîëîâñðóóëàí,
õýðýãæèëòèéã áàòàëãààæóóëàõ,
- Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòàí, ìýðãýæèëòí¿¿äýä õºòºëáºðèéí òàëààð ñàíàë
áîäëîî ñîëèëöîõ áîëîìæ îëãîõóéö óóëçàëòûã òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëàõ.
2. Îëîí óëñûí øèëäýã òóðøëàãà, òåõíîëîãèéã ñóäëàõ, òýäíèéã Ìîíãîë óëñûí îíöëîã áàéäàëä
òîõèðóóëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä:
- Îëîí óëñûí ñèñòåì, õýðýãëýý, áóñàä îðíóóäûí õºãæëèéí ò¿âøèíòýé íèéö¿¿ëýõ
çîðèëãîîð áè÷èã áàðèìò, ìýäýýëëèéí çàãâàðûã îëîí óëñûí ñòàíäàðò, çºâëºìæèä
íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëàõ,
- Öàõèì íýã öîíõûã Ìîíãîë óëñàä õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöààã ò¿ðãýâ÷ëýõ çîðèëãîîð
òóðøëàãààð áàòëàãäñàí òåõíîëîãè, çàãâàðóóäûã àâ÷ õýðýãëýõ.
3. Óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã áàéãóóëàõ çàìààð äîòîîä, ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàí, öàõèì íýã öîíõûã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ õºðºí㺠îðóóëàëò
áîëîí óðñãàë çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òºñâèéí à÷ààëëûã áàãàñãàõ
4. Óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã “Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë”
íºõö뺺ð àæèëëóóëàõ ñòðàòåãèéí ãàäààä ò¿íøèéã õàéõ, òîõèðîëöîî õèéõ
5. Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàã õîîðîíäûí áîëîí Çàñãèéí ãàçàð, õóâèéí õýâøëèéí õîîðîíäûí
ò¿íøëýëèéã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä:
- Áèçíåñ ýðõëýã÷èä, áîëîìæèò õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä
àíõíààñ íü òàòàí îðîëöóóëàõ,
- Øààðäëàãàòàé ¿åä äîòîîäûí ÷àäâàðëàã õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä àíõààðëàà
òºâëºð¿¿ëýõ, òýäíèéã ìýäýýëëýýð òîãòìîë õàíãàõ
6. Øààðäàãäàæ áóé äýä á¿òöèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä õóâèéí õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
÷èãë¿¿ëýõ çîðèëãîîð ”Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” êîíöåññèéí íºõö뺺ð öàõèì íýã
öîíõíû õýðýãæèëòèéã áàòàëãààæ¿óóëàõ õóóëü ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã ä¿ãíýõ,
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ.

22. Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõ áàéãóóëàõ Àæëûí õýñýã
Ã. Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº
Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã äýýð äóðäñàí çàð÷ìóóä äýýð ¿íäýñëýí
áîëîâñðóóëæ õàâñàðãàâ. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº 3 ¿å øàòààñ á¿ðäýíý. ¯¿íä:
1 ä¿ãýýð ¿å øàò: Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë (2007 îí)
2 äóãààð ¿å øàò: Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé õýëáýð, á¿òöèéã
òîãòîîõ (2008 îí)
3 äóãààð ¿å øàò: Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé ¿éë àæèëëàãààã àëáàí
¸ñîîð ýõë¿¿ëýõ (2008 îíû 7 äóãààð ñàð)
¯å øàòóóäûã åðºíõèé àãóóëãààð íü 3 õóâààñàí áà çàðèì íýã ¿éë àæèëëàãàà ¿å øàò á¿ðò
äàâòàãäàíà. Ò¿¿í÷ëýí 2 áà 3 äóãààð ¿å øàòíû õýðýãæèëòèéí õóðäàö íü öàõèì íýã öîíõûã
õýðýãæ¿¿ëýõ áèçíåñ çàãâàðûã òîãòîîõ çýðýã ýõíèé ¿å øàòíû çàðèì àñóóäàë õýðõýí õóðäàöòàé
øèéäýãäñýíýýñ õàìààðàõ áîëíî. Æèøýý íü: óëñûí áà õóâèéí ñåêòîðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèéã
“Áàéãóóë, àæèëëóóë, øèëæ¿¿ë” íºõö뺺ð àæèëëóóëàõ òîõèîëäîëä, õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ä¿í
øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé áà íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òîõèîëäîëä Óëñûí Èõ õóðëûí íàìðûí
÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõýýð ºðãºí áàðèõ øààðäëàãà ãàðíà. Èéìýýñ äàðàà äàðààãèéí ¿éë
àæèëëàãàà öàã õóãàöààíäàà õýðýãæèæ ÷àäàõ ýñýõèéã óðüä÷èëàí õýëýõ õýö¿¿ þì.
Ã1. Íýãä¿ãýýð ¿å øàò. Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë
(2007 îí)
Õàâñðàëòàä õàðóóëñíû äàãóó ýíý øàòàíä õèéãäýõ ¿éë àæèëëàãààã ¿íäñýí òàâàí á¿ëýãò õóâààæ
áîëíî. ¯¿íä:
À. ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ áàòëàõ
Á. Îëîí íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ, áîëîâñðîë îëãîõ êàìïàíèò àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ
Â. Õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã õÿíàõ,
õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ
Ã. ÑÕǯÒ, ÓÌÕÃ-ûí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí äýä á¿òöèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ õýðýãöýý
øààðäëàãûã õÿíàí ñóäëàõ
Ä. Óëñûí áà õóâèéí ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé êîìïàíèé ñóóðü õºðºíãèéí õýðýãöýýã òîãòîîõ
òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí óðä÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ
Ýíý øàòàíä äîîðõ çîðèëòóóä áàãòàæ áàéíà. ¯¿íä:
• Îðîëöîã÷ òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëîõ, õàìòûí
àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ
• Îðîëöîã÷ òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òåõíèêèéí ÷àäàâõèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ,
òåõíèêèéí øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ
• Îäîîãèéí àøèãëàãäàæ áóé ãàäààä õóäàëäààíû áè÷èã áàðèìòóóäûã õÿíàí ¿çýæ õàðèëöàí
óÿëäóóëàõ øààðäëàãûã òîãòîîõ
• ÑÕǯÒ-èéí ñòàíäàðòûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðäëàãûã ñóäëàõ
• Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ
• Àðèëæààíû ¿éë àæèëëàãààòàé, êîíöåññèéí íºõöºëä òóëãóóðëàñàí óëñûí áà õóâèéí
ñàëáàðûí ò¿íøëýë á¿õèé áèå äààñàí êîìïàíèéã áàéãóóëàõ áîëîìæèéã àíõààðàí ¿çýæ õàìãèéí
¿ð àøèãòàé áèçíåñèéí çàãâàðûã ñîíãîõ
• Öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ÿâöûí òàëààð á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóä, øèéäâýð ãàðãàã÷èä, îëîí
íèéòýä ìýäýýëæ, áîëîâñðîë òàëààð ºðãºí õ¿ðýýòýé àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõ
Ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ öàõèì íýã öîíõûã áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð Õóóäàñ III– 17