1. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Хураангуй
Эрчим хүчний зах зээлийг арилжааны хэлбэрт шилжүүлэх төрийн цогц арга
хэмжээ зайлшгүй чухал юм. Үүний анхны алхам нь Эрчим хүчний
Зохицуулах Газрын Зохицуулагчдын зөвлөлийн 2002 оны 8 дугаар сарын 30ны өдрийн 79-дүгээр тогтоолоор ‘’Төвийн бүсийн нэгдсэн сүлжээнд
холбогдсон тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хоорондын аж ахуйн харьлцааны
дүрэм’’ батлагдаж, түүний дагуу Төвийн Бүсийн Цахилгаан Дамжуулах
Сүлжээ Төрийн Өмчит Хувьцаат Компани 2002 оны 9 дүгээр сарын 1-ний
өдрөөс “Нэг худалдан авагч”-ийн үүрэг гүйцэтгэн ажиллаж байна.
Уг илтгэлд эрчим хүчний зах зээлийн загварууд болон хэрэгжиж буй
загварын үр дүнгийн судалгаа, загварын дутагдалтай тал, давуу тал зэргийг
тусгасан болно.
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

2. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Оршил
Дэлхий нийтээр электроник, автомажуулалтын өндөр хөгжилд нэвтэрч
байгаа өнөөгийн нөхцөлд техник технологийн энэхүү үсрэнгүй хөгжлийн
гол хөшүүрэг нь цахилгаан эрчим хүч гэдэгтэй санал зөрөх хүн байхгүй
бизээ.
Аливаа улсын эрчим хүчний салбар нь тус улсын эдийн засаг
нийгмийн гол субьект нь болдог учраас эрчим хүчний салбарын үйл
ажиллагаас бусад салбарын үйл ажиллагаа ихээхэн шалтгаалдаг. Эрчим
хүчний байгууллагад нь эрчим хүчийг үйлдвэрлэх, түүнийг худалдан авч
түгээн борлуулдаг болон хяналт тавьж ажилладаг төрийн байгууллагууд
хамрагдана.
Өнөөдөр эрчим хүчний салбар томоохон шилжилтийн шатандаа явж
байна. 1970-иад оны дунд үед бий болсон нефть бүтээгдэхүүний үнийн
өсөлтөөс шууд хамааралтай эрчим хүчний хямрал, 1980-иад оноос
эхлэлтэй дэлхий дахинаа өөрчлөгдөн хувьсаж буй соёл иргэншил,
технологи, эдийн засгийн өөрчлөлт нь энэ салбарт уламжлалт босоо
интегралчлагдсан бүтцээсээ эргэн харах зүй ёсоор шардлагатай болсон.
Нөгөөтэйгүүр 1990-ээд оны эхэн үед социалист төвлөрсөн төлөвлөгөөт
эдийн
засгийн
загвар
нуран
унасан
нь
энэ
үеэс
даяаршлын
түрлэгтэйгээр илүү чөлөөтэй эдийн засгийн бодлого хэрэгжүүлэх үүд
хаалгыг ялангуяа хөгжиж буй орнуудын өмнө нээж өгсөн. Үүгээр ч
зогсохгүй
дэлхийн
хөгжингүй
орнуудад
эрчим
хүчний
салбарыг
хөгжүүлэх богино ба урт хугацааны үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулж
хэрэгжүүлж байна.
Энэ хөтөлбөрийн зорилго нь:
1. Эрчим хүчийг хэмнэх
2. Байгаль орчныг хамгаалахад чиглэгдэж байна.
Үүний тулд:
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

3. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
-
Тэргүүний техник технологийг нэвтрүүлэх замаар хямд найдвартай
хэрэглээний шаардлага хангасан эрчим хүчийг үйлдвэрлэх
-
Менежментийн шинэ арга нэвтрүүлэх замаар сул дорой удирдлагыг
сайжруулах, нэгжүүдийн зардлыг бууруулах
-
Зах зээл дээр өрсөлдөж байгаа бүх төрлийн эрчим хүчний үнийн
бодлогыг
зөв
боловсруулж
зохицуулах,
байгаль
тооцоонд ордоггүй зардал зэргийг хэрэглэгчдийн
орчны
болон
үнэнд
зохих
хэмжээгээр тусгах, төлбөр тооцооны системийг өөрчлөх
-
Үнийн чөлөөт шударга өрсөлдөөнийг хангах
-
Төрийн өмчийн компаниудыг хувьчлах
-
Эрчим хүчний хэмнэлтийн нэгдсэн бодлогыг улам төгөлдөржүүлэх
-
Эрчим
хүчний
үйлдвэрлэл,
хэрэглээтэй
холбоотой
байгаль
хамгаалалтын асуудлыг улам бүр идэвхижүүлэх зэрэг эрчим хүний
менежментийн асуудлаар онцгой анхаарал тавих шаардлагатай
байна.
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

4. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛ
Дэлхийн чиг хандлага: Зах зээл гэдэг нь маш өргөн ойлголт юм.
Орчин үеийн Америкийн эдийн засагч Ф.Котлер зах зээл гэдэг бол таваарыг
худалдан авах бололцоотой бүлэг хүмүүсийн нийлбэр цогц гэсэн байдаг мөн
зах зээл гэдэг бол худалдагч ба худалдан авагчдын өөр хоорондоо
тогтоосон хэлхээ холбооны үр дүнд таваар, үйлчилгээг солилцох арга
хэрэгслийн нийлбэр цогч юм гэсэн тодорхойлолт байдаг. Худалдан авагч,
худалдагчдын аль аль нь өөрийн үйл ажиллагаанд бие дааж оролцдог.
Орчин үеийн зах зэл бол ямагт шинэ санаа, шинэлэг зүйлийн нийлбэр
цогц хөдөлгөөн байдаг. Мөн орчин үеийн зах зээл бол зөвхөн өөрийн орноор
хязгаарлагдах биш үндэсний хил хязгаарыг даван туулсан дэлхийн
хэмжээний бараа таваар, үйлчилгээ, технологи, мэдээлэл, ажиллах хүч,
капитал,вальютын гэх мэт олон шинжийг агуулсан байдаг.
‘Чөлөөт
өрсөлдөөн,
дэлхийг
хамарсан
чөлөөт
худалдаа
нь
хэрэглэгчдийн хувьд хамгийн найдвартай хамгаалалт болно.’
‘Хэрэглэгчдийг хамгаалах хамгийн сайн механизм бол мөн тэр
бараагаа нь дуртайяа үйлчлэхэд бэлэн байгаа өөр худалдагч оршиж байгаа
явдал юм ’
‘Нийлүүлэлтийн бусад бололцоотой эх үүсвэр зөндөө байгаа учраас л
хэрэглэгч сайн хамгаалагчтай байдаг’
‘Илүү хямд байж чадах эсэхийг тодорхойлох хамгийн үр ашигтай
механизм бол зах зээл юм. ’
‘Бизнес эрхлэгчид хүнд сурталтныг бодвол илүү зөөлөн сэтгэлтэйдээ
ч биш, бусдад илүү сэтгэл харамгүй тусалдагтаа ч биш, илүү чадварлагтаа
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

5. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
биш харин хэрэглэгчдэд үйлчлэх нь тэдний хувийн эрх ашигт нийцдэг
учраас л өрсөлдөөн хэрэглэгчдийг хамгаална.’
‘Худалдагч
худалдан
авагчийн чөлөөт арилжаа буюу товчоор
илэрхийлбэл чөлөөт зах зээл дээрх өөр өөрийнх нь эрх ашгийг үнэ л холбон
зохицуулж байдаг’ гэх зэрэг эдийн засгийн дүгнэлтүүд ар араасаа гарч ирнэ.
Ийнхүү дэлхийн улс орнуудын хөгжлийн чиг хандлагын эдийн засгийн
үзэл баримтлал нь тодорхой болж эхэлснээр улс орон бүрийн өмнө тэр
дундаа эрчим хүчний зах зээлийг чөлөөлөх тухай асуудал нь стратегийн
зорилт болж ирсэн.
Түүнчлэн 1970-иад оны эрчим хүчний хямралын дараагаас эрчим
хүчний үйлдвэрүүд хэрэглээний өсөлтийг хангахад гол анхаарлаа хандуулж
байсан бол 1990-ээд он гарснаар эрчим хүчний үйлдвэрүүдийн ‘хэрэглээг
хангах’ гэсэн бизнесийн философ нь эрчим хүчний бизнест өрсөлдөх, шинэ
зах зээлийг хөгжүүлэх гэсэн шинэ агуулгаар баяжиж ирсэн байна. Өөрөөр
хэлбэл зах зээлийн дараах сегментүүд дээр онцгой анхаарах болсон. Үүнд:
-
үнийг хянах
-
зах зээлийг ойлгох (хэрэглэгчийн хэрэглээ, шаардлагыг)
-
эрчим хүчний шин үйлчилгээнүүдийг бий болгох зэрэг байв.
Энэ нь товчдоо эрчим хүчний бизнесийн философи нь <хэрэглээг хангах>
гэдгээс <маркетинг хийх> гэсэн философтой болж өөрчлөгдсөн байна.
Улс орон бүр өөрийн орны эрчим хүчний үйлдвэрүүл, системийн
онцлог, хэрэглээ, бүтэцтэй уялдуулан янз бүрийн зах зээлийг сонгон
өөрчлөлт шинэчлэлтээ хийж байна. Эндээс өөрчлөлт шинэчлэлийн үр ашиг
нь юу вэ? гэсэн асуулт гарч ирнэ. Өөрчлөлт шинэчлэлт нь амжилттай
явагдаж буй орнуудын туршлагаас харахад:
 Өрсөлдөөний үр дүнд үнэ буурах
 худалдах эрчим хүчний хэмжээ нэмэгдсэнээр үнэ буурах боломж
бүрдэх ,
 хөрөнгө оруулалтын зардал хямдрах,
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

6. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
 хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгдэнэ,
 эрчим хүчний үйлчилгээнд ахиц дэвшил гардаг байна.
Финлянд, Герман, Шинэ зеланд, Норвег, Швед, Англи болон АНУ болон
Австралийн хэд хэдэн мужид хэрэглэгчиддээ зах зээлээ бүрэн нээгээд
байна. Урьдчилсан тооцоогоор 2006 он гэхэд Эдийн засаг хамтын
ажиллагааг, хөгжүүлэх байгууллага (ЭЗХАХБ)-ын орнуудын 500 сая гаруй
хэрэглэгч хангагчаа өөрөө сонгох боломжтой болох юм. Энэ нь ЭЗХАХБ-ийн
орнуудын нийт хүн амын 50 гаруй хувь болж байгаа юм. Дээрх орнуудын
туршлагаас харахад бүтцийн өөрчлөлтийг аль болох богино хугацаанд
амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд дараах 4 нөхцөлийг хангасан байх нь чухал
байна. Үүнд:
1.
хэрэглэгчийн шаардлага, хүсэлтийг богино хугацаанд таньж мэддэг
байх
2.
гуравдагч этгээдэд дамжуулах болон түгээх сүлжээг ашиглах нөхцөл,
боломжийг хангасан байх
3.
дамжуулах сүлжээг тусгаарласан байх
4.
хоёр талт гэрээ болон арилжаангаар эрчим хүчээ худалдах үйл
ажиллагааг чөлөөлсөн байх шаадлагууд ордог байна.
Тэгэхээр манай орон 2001 онд ТЭХС-ийн харъяа байсан эрчим хүчний
үйлдвэрүүдийг үйл ажиллагааны чиглэл болон өмчлөлөөр нь 18 компани
задалсан нь эрчим хүчний салбарын бүтцийн өөрчлөлтийн эхлэл байсан.
Ийнхүү компани болж задарсанаар зах зээлийн харилцаанд бие даасан
субьект болж оролцох нөхцөл бүрдэж байгаа юм. Задарсны гол зорилго нь
эрчим хүчний үйлдвэрүүдийг өрсөлдөөний сегментийг хамгаалах явдал юм.
Эрчим хүчний зах зээлийг бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд 4
хуваадаг байна. Эдгээр нь зах зээлд оролцогч субъектуудын хоорондын
өрсөлдөөний түвшингөөр ялгагддаг байна.
1-р загва. Ямар ч өрсөлдөөн байхгүй ‘’монополь’’ загвар
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

7. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
2-р загвар. Янз бүрийн үйлдвэрлэгчээс нэг ‘’худалдааны агентлаг’’
эрчим хүч худалдан авч, цааш нь худалддаг ‘’нэг худалдан авагч’’-тай
загвар
3-р загвар. Түгээх компаниуд өөрийн хангагчаа сонгох боломж
бүхий ‘’бөөний худалдаа’’-ны загвар
4-р загвар. Хэрэглэгч өөрийн хангагчаа сонгох боломж бүхий
‘’жижиглэнгийн худалдаа’’-ны зах зээлийн загвар.
1. Монополь загвар
Бүх
түвшинд
монополь.
Үйлдвэрлэгч
нь
өрсөлдөөний
субьект
болдоггүй, аль ч үйлдвэрлэгч өөрийн хангагчаа сонгох эрхгүй, нэг л
эрх бүхий компани дамжуулах сүлжээгээр дамжуулан түгээх компани
болон эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэдэг. Өөрөөр хэлбэл энэ загварын үед
эрчим хүчний бизнес нь ‘’хэрэглээг хангах ’’ гэсэн үзэл баримтлалаар
явагддаг гэсэн үг. Энэ үед эрчим хүчний үнэ төрийн зохицуулалттай байдаг
байна.
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

8. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
1. Нэг худалдан авагтай загвар
‘’Худалдааны агентлаг’’ хэд хэдэн үйлдвэрлэгчдээс дангаараа эрчим
хүчийг худалдан авч цааш худалддаг тул үйлдвэрлэгчдийн дунд
өрсөлдөөнийг бий болгодог. Эцсийн хэрэглэгчдэд эрчим хүч худалдах
үүднээс дамжуулах сүлжээнд холбогдох боломжийг олгодоггүй. Энэ
худалдааны агентлаг нь дамжуулах сүлжээ, эцсийн хэрэглэгч болон
хангагчын хувьд монополь байдаг.
¯éëäâýðëýã÷
¯éëäâýðëýã÷
¯éëäâýðëýã÷
Äàìæóóëàõ ñ¿ëæýý
Õóäàëäààíû àãåíòëàã áóþó íýã õóäàëäàí àâàã÷
Ò¿ãýýã÷
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
Õýðýãëýã÷
Ò¿ãýýã÷
Ò¿ãýýã÷
Õýðýãëýã÷
Õýðýãëýã÷
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

9. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
2. Бөөний худалдааны загвар
Бөөний худалдааны өрсөлдөөн. Энэ нь түгээх/ хангагчид дамжуулах
сүлжээгээр
дамжуулан
үйлдвэрлэгчээс
шууд
худалдан
авах
боломжийг олгодог. Энэ үед түгээх/ хангагч нь эцсийн хэрэглэгчийн
хувьд монополь хэвээр байдаг байна. Энд дамжуулах сүлжээнд
¯
éëäâýðëýã÷
¯
éëäâýðëýã÷
¯
éëäâýðëýã÷
¯
éëäâýðëýã÷
¯
éëäâýðëýã÷
холбогдох боломж нээлттэй харин түгээх сүлжээний хувьд боломжгүй
байдаг.
Äàìæóóëàõ ñ¿ëæýý
Áººíèé õóäàëäààíû çàõ çýýë
Ò¿ãýýã÷
Ò¿ãýýã÷
Õýðýãëýã÷
Õýðýãëýã÷
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
Ò¿ãýýã÷
Ò¿ãýýã÷
Õýðýãëýã÷
Õýðýãëýã÷
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

10. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
¯
éëäâýðëýã÷
¯
éëäâýðëýã÷
¯
éëäâýðëýã÷
¯
éëäâýðëýã÷
¯
éëäâýðëýã÷
Äàìæóóëàõ ñ¿ëæýý
3. Жижиглэнгийн худалдааны загвар
Жижиглэнгийн худалдааны өрсөлдөөн. Энд бүх хэрэглэгч хангагчаа
Áººíèé õóäàëäààíû çàõ çýýë
өөрөө сонгох боломж бүрддэг. Дамжуулах болон түгээх сүлжээнд
холбогдох боломж нээлттэй.
Түгээх
нь
жижиглэнгийн
худалдааны
үйл
ажиллагаанаас
Õàíãàã÷
Õàíãàã÷
Õàíãàã÷
Ò¿ãýýã÷
Ò¿ãýýã÷
тусгаарлагдсан байх бөгөөд хангах үйл ажиллагаа нь өрсөлдөөнд
Õàíãàã÷
Õàíãàã÷
байна.
Ò¿ãýýõ ñ¿ëæýý
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
Õýðýãëýã÷
Æèæèãëýíãèéí õóäàëäààíû çàõ çýýë
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà
Õýðýãëýã÷
Õýðýãëýã÷
Õýðýãëýã÷
Õýðýãëýã÷

11. ªì÷èéí õýëáýð
ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Çàõ çýýëèéí çàãâàðóóä
Óëñûí
Óëñûí
¿éëäâýðèéí
¿éëäâýðèéí
ãàçàð
ãàçàð
Ìîíîïîëü
Ìîíîïîëü
Áººíèé õóäàëäààíû
Áººíèé õóäàëäààíû
ºðñºë人í
ºðñºë人í
Æèæèãëýíãèéí
Æèæèãëýíãèéí
õóä.íû ºðñºë人í
õóä.íû ºðñºë人í
1964-2001
áîñîî
óäèðäëàãà
Óëñûí
Óëñûí
¿éëäâýðèéí
¿éëäâýðèéí
ãàçàð
ãàçàð
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
Óëñûí
Óëñûí
¿éëäâýðèéí
¿éëäâýðèéí
ãàçàð
ãàçàð
Íýã õóäàëäàí
Íýã õóäàëäàí
àâàã÷
àâàã÷
2001 ¿éë àæèë.íû
÷èãëýëýýð
¿éëäâýðëýã÷
äàìæóóëàã÷
ò¿ãýýã÷ ÝÕÓ-4
2003 îí
õóâü÷ëàë
êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà
2005 îí
ºðñºë人í

12. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Монголын эрчим хүчинд тулгарч буй асуудлууд:
Монгол улс эрчим
хүчний салбарын найдвартай ажиллагаа, чанарыг сайжруулах, эрчим
хүчний компаниуд болон нүүрсний уурхайнуудын дунд үүссэн өр авлагыг
шийдэх, компаниудын үүрэг хариуцлагыг өндөржүүлэх, эрчим хүчний түгээх
компаниудын санхүүгийн чадавхид нөлөөлж буй техникийн болон техникийн
бус алдагдлыг багасгах, нийлүүлэлтийн болон хэрэглээний түвшинд
санхүүгийн тэнцвэр ба үр ашигт хүрэх зорилгоор тарифын системийг
тэнцвэржүүлэх, төвийн системд цахилгаан болон дулааны эрчим хүч
үйлдвэрлэх чадлын үр ашгийг сайжруулах шаардлагатай байна. Эдгээр
зорилгуудад хүрэхэд эрчим хүчний компаниудын санхүүгийн хязгаарлагдмал
байдал, менежментийн туршлага дутагдаж байна. Үйлдвэрлэх, Дамжуулах,
түгээх үйл ажиллагааны үр ашиг, менежментийг сайжруулах, цар хүрээг нь
өргөтгөхөд Зах зээлийн шинэ бүтэц болон дүрмүүдийг боловсруулж гаргах
нь чухал байна. Мөн урагшаа явахад хувийн секторын оролцоо маш их
хэрэгтэй байна. Эрчим хүчний салбарт хувийн секторын дангаа ноёрхлыг
бий болгохгүйн тулд шинэчлэлтийг төвлөрсөн бус болон өрсөлдөөний
хүрээнд явуулах ёстой.
Авсан арга хэмжээ: Эрчим хүчний шинэчлэлттэй холбоотойгоор Монгол
улсын засгийн газар 2000 оноос хойш хэд хэдэн арга хэмжээнүүдийг авч
явуулсан байна. Эрчим хүчний тухай хууль 2001 онд батлагдсанаар Эрчим
хүчний зохицуулах газар/ЭХЗГ/ болон Диспетчерийн үндэсний төв /ДҮТ/
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

13. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
байгуулагдсан. Төвийн эрчим хүний системд урьд нь босоо бүтэцтэй байсан
цахилгаан-дулааны аж ахуйн нэгжүүд босоо болон хэвтээ байдлаар 4
үйлдвэрлэх компани, 1 дамжуулах компани, 4 түгээх компани болон
задарсан.
Нэг худалдан авагчтай загвар:
Нэг худалдан авагчтай загварыг дээрх
компаниудыг холбох зорилгоор гаргасан. НХАЗ-аар түгээх компаниуд
өөрсдийн
эцсийн
хэрэглэгчдээс
зохицуулалттай
тарифын
орлогоо
цуглуулна. Түгээгчийн хувьд өөрсдийн зөвшөөрөгдсөн орлогоо хадгалж
үлдээд Нэг худалдан авагчаар ажиллаж буй дамжуулах компанид баланс
төлнө. Эргээд Дамжуулах компани өөрийн зөвшөөрөгдсөн орлогоо авч
үлдээд,
үлдсэн
хэсгийг
нь
үйлдвэрлэх
компаниудад
тэдгээрийн
дичпетчерийн зохицуулалтаар хийгдсэн эрчим хүчний төлбөрт өгнө.
Үйлдвэрлэх компаниудад төлөө төлбөр Дамжуулах компаний цуглуулсан
орлогын хэмжээнээс шаардагдах бөгөөд энэ нь байх ёстой хэмжээнээсээ
ямагт доогуур байдаг.
НХА-загварт шилжин ажилласнаас хойш гарсан дэвшилтэт зүйл
гэвэл: цахилгааны энергийн болон төлбөрийн баланс тооцооны алдаа,
зөрүү гарахгүй болсон, түгээх компанид орсон борлуулалтбн орлого хугацаа
алдахгүйгээр
үйлдвэрлэгч
дамжуулагчид
шууд
хуваарилагдан
хүрдэг
болсон, орлого төвлөрүүлэлт нэмэгдсэн зэрэг юм.
Нэг худалдан авагчийн
загварт шилжсэнээр хүрсэн үр дүн

ОРЛОГО ТӨВЛӨРҮҮЛЭЛТ НЭМЭГДСЭН
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

14. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь

ОРЛОГО ТӨВЛӨРҮҮЛЭЛТ ДЭХ ХААЛТЫН ЭЗЛЭХ ХУВЬ ХЭМЖЭЭ БУУРЧ БЭЛЭН
МӨНГӨНИЙ ЭРГЭЛТ САЙЖИРСАН

ОРЛОГО ХУВААРИЛАЛТ ИЛ, ШУДАРГА ХИЙГДЭХ БОЛСОН

БАНКНЫ ГҮЙЛГЭЭ ШУУРХАЙ БОЛСОН

КОМПАНИУДЫН БЭЛЭН МӨНГӨНИЙН ХЭРЭГЦЭЭ ХЭР ХАНГАГДАЖ БАЙГААД ШУУД
ДҮГНЭЛТ ХИЙХ БОЛОМЖТОЙ БОЛСОН

КОМПАНИУДЫН САНХҮҮГИЙН ЧАДАВХИЙГ ХООРОНД НЬ ХАРЬЦУУЛЖ ХЯНАХ
БОЛОМЖТОЙ БОЛСОН

ТУСГАЙ ЗӨВШӨӨРӨЛ ЭЗЭМШИГЧДИЙН ТАРИФ БАТЛАХАД СУУРЬ МЭДЭЭЛЭЛ
АВАХ БОЛОМЖТОЙ БОЛСОН
Нэг худалдан авагчтай загварын
авагчтай
СУЛ ТАЛ
 Үйлдвэрлэгч, хангагчийн түвшинд ямар ч өрсөлдөөн байхгүй
 Үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэлийн хэмжээг урьдчилан төлөвлөж тариф
болон орлого төвлөрүүлэлтийг нь тогтоодог тул үйлдвэрлэгчдийн
ашигтай, алдагдалтай ажиллах нь тэдгээрийн үйл ажиллагаатай шууд
бус хамааралтай байдаг.
 Хангагчийн худалдан авах, худалдах үнэ тогтмол учир эдийн засгийн
сонирхол төрүүлж чаддаггүй
 НХА нь худалдах, худалдан авах үнийн зөрүүнээс ашиг /алдагдал/ олдог.
Энэ нь диспетчерийн зохицуулалтаас шууд хамаардаг
 Дамжуулах компани нь НХА-ийн үүрэгийг хавсарч гүйцэтгэдэг
 Хангагч нь эрчим хүчний төлбөрийн дутуу төлөлтөөр үйлдвэрлэгчийн
өмнө ямар нэгэн хариуцлага хүлээдэгггүй.
НХАЗ-ын бэрхшээлтэй асуудлууд: Монгол улсад хэрэгжүүлж буй НХАЗ
нь
танилцуулж
компаниудын
буй
хүлээсэн
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
өрсөлдөөнд
үүрэг
тохирогүй
хариуцлагыг
бөгөөд
дээшлүүлэх
эрчим
болон
хүчний
удаан
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

15. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
хугацаагаар үр ашигтай ажиллахад хөшүүрэг болж чадахгүй. Жишээлбэл.
Үйлдвэрлэх компаниудад төлөх төлбөр Дамжуулах компаний цуглуулсан
орлогын хэмжээнээс шалтгаалах бөгөөд энэ хэмжээ нь байх ёстойгоосоо
ямагт доогуур байдаг. Эрчим хүчний компаниудын зарим нь НХАЗ-ыг халах
талаар санал нэгтэй байсан. Иймд өрсөлдөөнт зах зээлийг хөгжүүлэхэд
Хоёр талын гэрээнүүд / Эрчим хүч худалдах, худалдан авах гэрээ/ дээр
үндэслэгдсэн зах зээлийн бүтэц илүү тохиромжтой бөгөөд энэ нь үйл
ажиллагааны үр ашиг, менежментийг дээшлүүлэх замаар үүрэг хариуцлагыг
нь сайжруулж Үйлдвэрлэх, Дамжуулах, Түгээх компониудыг хөгжүүлэх
болно.
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

16. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

17. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Эрчим хүчний зах зээлд санал болгож буй бүтэц: Үйлдвэрлэх/хангах
түвшинд төвлөрсөн бус, өрсөлдөөнт /spot/
зах зээлийн бүтцийг санал
болгож байгаа бөгөөд энэ нь үйлдвэрлэх компаниуд түгээгч болон эцсийн
том хэрэглэгчидтэй сонгон шалгаруулах журмаар тогтоосон зохицуулалтгүй
үнээр эрчим хүчээр хангах хоёр талын гэрээ байгуулж ажиллана. Эндээс
харахад нийт хэрэглээний 41%-ийг төлөөлж буй 16 том хэрэглэгчид болон 4
түгээх компани Монголын эрчим хүчний салбарт өрсөлдөөнийг хөгжүүлж
эхлэхэд хамгийн тохиромжтой цэг болж байна. Өрсөлдөөний зах зээл нь
үйлдвэрлэгч бүрийн диспетчерийн зохицуулалтаар үйлдвэрлэсэн бодит
эрчим хүч болон гэрээгээр заасан эрчим хүч хоёрын хооронд гарах зөрөөг
тодорхойлдог. Бүх байгууллага зохицуулалттай дамжуулалтын үнийг төлөөд
дамжуулах сүлжээнд холбогдох боломжтой. Түгээх компаниуд Үйлдвэрлэх
компанируу
тээврийн
үйлчилгээ
үзүүлж
сүлжээнд
холбогдсон
том
хэрэглэгчдийг хангана. Мөн зохицуулалттай тарифаар жижиг хэрэглэгчдийг
цахилгаан эрчим хүчээр хангана. Энэ тарифыг түгээх компани бүрээр
тооцож гаргахдаа тэдний хангагчтай байгуулсан Эрчим хүч худалдах,
худалдан авах гэрээний үнэ, дамжуулалт болон түгээлтийн зохицуулалттай
үнийг нэмнэ. Дамжуулалтын болон түгээлтийн үнүүдийг тооцохдоо хөрөнгө
оруулалтын өгөөж болон байгууламжуудын үйл ажиллагааны зардлуудыг
тусгасан байна.
Үйлдвэрлэх, Дамжуулах, Түгээх компаниудын өмчид босоо бүтэц
байхыг зөвшөөрөхгүй. Энэ нь Үйлдвэрлэх болон Түгээх компаниудын
хооронд
Эрчим
хүч
худалдах,
худалдан
авах
гэрээ
байгуулахад
өрсөлдөөнийг хүчтэй болгох бөгөөд дамжуулалтын үйлчилгээ үзүүлж байгаа
Дамжуулах компанийг хоёрдогч байдалд оруулах болно.
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

18. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Үйлдвэрлэх болон хангах өрсөлдөөн:
Үйлдвэрлэлтийн түвшинд,
Цахилгаан эрчим хүчний бөөний худалдааны зах зээл нь гэрээний болон
өрсөлдөөний зах зээл дээр үндэслэн үйл ажиллагаа явуулна.
Гэрээний зах зээлд хэд хэдэн бие даасан үйлдвэрлэх компаниуд түгээх
компани болон эцсийн том хэрэглэгчдийг цахилгаан эрчим хүчээр хангахдаа
тэдэнтэй хоёр талын дунд/урт хугацааны нийлүүлэлтийн гэрээ (Эрчим хүч
худалдах, худалдан авах гэрээ) байгуулна. Эрчим хүч худалдах, худалдан
авах гэрээний үнэ болон нөхцлүүдийг өрсөлдөөний журмаар талууд
тохиролцоно. Хангах анхдагч гэрээнүүдийг байгуулснаар хувийн хөрөнгө
оруулагчдын хөрөнгийг үйлдвэрлэх болон түгээх үйл ажиллагаанд богино
хугацаанд ч гэсэн татан оруулах боломжийг бий болгоно.
Өрсөлдөөнт зах зээлийн үндсэн ойлголтууд:
Өрсөлдөөнт зах зээлд
Үйлдвэрлэгч бүрийн гэрээнд заасан болон диспетчерийн зохицуулалтаар
явуулсан эрчим хүч хоёрын хооронд гарсан зөрөөг худалдахыг зөвшөөрдөг.
Өрсөлдөөний үнийг хамгийн сүүлд диспетчерийн зохицуулалтанд оруулсан
нэгжийн хувьсах зардлыг тусгасан системийн богино хугацааны ахиуц
өртгөөр тодорхойлно. Иймд диспетчерийн төвлөрсөн зохицуулалтыг мөрдөн
ажиллаж байгаа үйлдвэрлэх нэгжид нөлөөлөхгүй. Хэрвээ энэ нэгж гэрээгээр
тохирсноос оо илүүг үйлдвэрлэвэл илүүдэл бүтээгдэхүүнээ өөрийн хувьсах
зардлаас өндөр үнээр худалдана, нөгөө талаар, гэрээнд тохирсноос бага
эрчим хүч үйлдвэрлэвэл зөрөөгөө өрсөлдөөнт зах зээлээс өөрийн хувьсах
зардлаас хямд үнээр худалдана авна.
Жижиг болон том эцсийн хэрэглэгчдийг хангах нь: Түгээх сүлжээтэй
холбогдсон жижиг хэрэглэгчдийг тухайн орон нутгийн Түгээх сүлжээнүүд
хангах бөгөөд Эрчим хү худалдах, худалдан авах гэрээний үнэн дээр
дамжуулалт болон түгээлтийн үнийг нэмсэн зохицуулалттай тарифыг
мөрдөнө. Том хэрэглэгчдийг Үйлдвэрлэх компаниуд эсвэл орон нутгийн
Түгээх компаниуд зохицуулалтгүй тарифыг мөрдөн хангана.
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

19. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Өрсөлдөөнт зах зээлийн үнийн бүрэлдэхүүн: Системийн өрсөлдөөний
үнэ энергийн болон чадлын үнээс бүрдэнэ. Системийн энергийн үнэ хамгийн
ссүлд диспетчерийн зохицуулалтанд орсон нэгжийн үйл ажиллагааны
хувьсах зардалтай /түлш+түлшний бус хувьсах зардал/ тохирч байх ба
үйлдвэрлэх компаниудын бүх нэгж ажиллаж байх үеийн үйл ажиллагааны
хувьсах зардал дээр үндэслэгдсэн байна. Үйл ажиллагааны зардлыг эхлээд
ДҮТ харин эцсийн шатанд ЭХЗГ хянана.
Энергийн өрсөлдөөний үнийг гэрээгээр заасан энерги болон
диспетчерийн зохицуулалтын дагуу үйлдвэрлэсэн энерги хоёрын хоорондох
зөрөөг тэнцвэржүүлэх зорилгоор үйлдвэрлэгчдийн худалдсан/худалдан
авсан энергийн үнийг тодорхойлоход ашиглана. Энергийн үнийг цаг тутамд
тогтоох бөгөөд системийн богино хугацааны ахиуц өртөгтэй тэнцүү байна.
Ахиуц өртөг гэдэг нь 1 кВтц тутмын нэмэлт ачааллыг хангах системийн
зардал юм.
Чадлын өрсөлдөөний үнийг системийн оргил ачаалалтай давхцаж
байгаа үйлдвэрлэгчдийн гэрээнд заасан оргил ачаалал болон тэдний
тогтмол
чада
хоёрын
хоорондох
зөрөөг
тэнцвэржүүлэх
зорилгоор
худалдаж/худалдан авч байгаа чадлын үнийг тодорхойлоход ашиглана.
Чадлын үнийг оргил ачааллыг хангах эдийн засгийн хамгийн үр ашигтай
нэгжийн хөрөнгө оруулалтын болон жилийн тогтмол зардалтай тэнцүү
байхаар тогтооно.
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

20. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Дүгнэлт
Өнөөдрийн нөцөлд ‘’Нэг худалдан авагчтай загвар ’’-ыг мөрдөж
байгаа энэ нь эрчим хүч үйлвэрлэгчдээс Төвийн бүсийн эрчим хүчний
системд нийлүүлж байгаа цахилгаан эрчим хүчийг ТБЦДС ХК Эрчим хүч
зохицуулах газраас тогтоосон бөөний үнээр худалдан авч цахилгаан түгээх
тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдэд мөн л ЭХЗГ-аас тогтоосон үнээр дамжуулан
нийлүүлж системийн доторхи мөнгөн гүйлгээний тооцоог хариуцан гүйцэтгэж
байгаа билээ.
Цахилгаан
түгээх
сүлжээ
компаниуд
хэрэглэгчдэд
борлуулсан
цахилгаан эрчим хүчний орлогоо цаг хугацаанд нь бүрэн гүйцэт төвлөрүүлж
чадахгүй байгаа өнөөгийн нөхцөлд эцсийн эцэст цахилгаан эрчим хүч
үйлдвэрлэгчдэд Дамжуулах /нэг худалдан авагч/ компаниас шилжүүлэхээр
төвлөрсөн мөнгөний тоо хэмжээ дутагдах, хугацаа алдах байдал байнга
давтагдаж, Цахилгаан эрчим хүч үйлдлэрлэгч компаниуд цаанаа нүүрс
нийлүүлэгч уурхайнуудыг санхүүгийн хүнд байдалд оруулдаг хэвийн бус
зуршил тогтоод байна.
Цахилгаан түгээх компаниуд хэрэглэгчдэд борлуулсан цахилгаан
эрчим хүчний үнийг бүрэн бүтэн орж авч чаддаггүй ийм нөхцөлд дээрх
байдал цаашид үргэлжилсээр л байх нь.
Харин ОХУ-аас импортоор цахилгаан эрчим хүч авч буй өнөөгийн
нөхцөлд ‘’нэг худалдан авагч’’ нь ТБЦДС компани байгаа нь гадаад түншийн
өмнө Монголын талын хүлээсэн үүргийг хугацаанд нь бүрэн гүйцэт
хэрэгжүүлэх, системийн хэвийн ажиллагааг хангахад импортын оролцоог
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

21. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
төвлөрсөн түвшинд хэвийн барьж явуулах илүү таатай боломж олгож буй
сайн талтай байгааг тэмдэглэх нь зүйтэй болов уу.
Эрчим хүчний зах зээлийн бөөний худалдааны шинэ загварыг
нэвтрүүлэх оролдлого нь нэг талдаа гадаад дотоодын сонирхол, эрх бүхий
байгууллагуудаас өгч байгаа зөвлөмж, чиглэлийг хэрэгжүүлсэн, зах зээлийн
харилцаан дахь гадаад орнуудын туршлагыг эрчим хүчний дотоодын
компаниудын санал хүсэлтэд тулгуурлан бүтээлчээр авч үзэн хэрэгжүүлэх
нь нэн чухал байна.
Дашрамд дурдахад, ОХУ-ын Засгийн газар 2003 оны 10 сарын 24-ний
өдрийн 643 тоот тогтоолоор ‘’шилжилтийн үеийн цахилгаан эрчим хүчний
бөөний худалдааны зах зээлийн дүрэм’’ батлахдаа гэрээ, өрсөлдөөний зах
зээлд цахилгаан эрчим хүчнээс гадна, үйлдвэрлэгчдээс баталгаатай барих
чадал, хэрэглэгчдээс өгсөн захиалга, авсан цахилгааны график хазайлтын
хариуцлага, дамжуулах болон түгээх сүлжээнүүдийн шугамын алдагдлын
төлбөр, тоолууржуулалтын шаардлага, системийн ачаалал тохируулах
станцын оролцооны төлбөр, үнийн бүсчилсэн схем зэрэг олон асуудлыг
журамлаад 2003 оны 12 сарын 1-нээс эхлэн чандлан мөрдөж байгаа юм.
Иймд манай улс ч гэсэн Бөөний худалдааны загварыг нэвтрүүлэхийн
өмнө шаардагдах бүх заавар журамыг боловсруулсан байх шаардлагатай.
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà

22. ЭХ-ний зах зээлийн загварууд, өрсөлдөөнийг бий болгох нь
Ашигласан материал
1. Ч.Зундуйсүрэн, Ё.Гантогоо
‘’Эрчим хүчний менежмент’’
УБ 2002 он
2. ШУТИС, ЭХИС
‘’Эрчим хүч ба инженерчлэл’’ сэтгүүл УБ 2005-1(31)
3. МУ-ын УИХ
‘’Эрчим хүчний тухай’’ хууль
УБ 2001 он
4. ‘’ТБЦДС’’ ХК
‘’ Нэг худалдан авагч’-тай загварын мэдээлэл 2002-2005 он
5. ЭХЗГ
Эрчим хүчний зах зээлийн загварын мэдээлэл 2002-2005 он
ØÓÒÈÑ-ÝÕÈÑ
ÝÕÓ-4 êóðñ À.Îòãîíæàðãàë Á.Áàÿðìàà