1. Áàòëàâ. Òýìõèíèéì ýðõëýã÷……………………………./ Ph. Äîêòîð Я. Баярхүү /
Ëåêö ¹2
Эс бол амьд биеийн бүтцийн үндсэн нэгж мөн
1. Эсийн судлагдсан байдал
2. Эсийн онол
3. Эсийн бүтэц, зохион байгуулалт
Эсийн тухай судалдаг шинжлэх ухааныг цитологи гэнэ. Цитологи гэдэг нь цитос буюу
эс, логос буюу ухаан гэсэн утгатай грек үе юм. 17-р зууны дунд үеэр эрдэмтэд ãалт
шилнээс бүрдсэн микроскоп хэмээх бичил дуранбайг амьд байгалийн судалгаанд
нэвтрүүлснээр хүний нүдэнд үл өртөх үй түмэн бичил амьд бие байдгийг нээж илрүүлсэн
байна.
Английн эрдэмтэн Р. Гук 1665 онд өөрийн зохион бүтээсэн микроскопоор
ургамлын үйсний нимгэн зүсмийг харж тэр үйс олон тооны жижиг үүрнүүдээс тогтсон
торлог бүтэцтэй болохыг үзсэн. Тэр торлогийн нэг үүрийг эс гэж нэрлэсэн. Ингэж
ургамлûн эд олон эсээс тогтсон эст бүтэцтэй болохыг анх тогтоосон. Голландын эрдэмтэн
А. Левенгук 1674-1683 онуудад цусны улаан эс, нэг эст эгэл биетэн, нян, булчингийн эс,
олон эст амьтан, ургамлын биеийн эсийг судалж илрүүлсэн. 1833 онд Английн эрдэмтэн Р.
Броун ургамлын навчны бүтцийг микроскопоор харж судлаад эсийн дотор орших
бөөрөнхий цул биетийг илрүүлэн түүнийгээ бөөм гэж нэрлэсэн. 1838-1839 îíä Ãåðìàíû
óðãàìàë ñóäëàà÷ Ì. Øëåéäåí, àìüòàí ñóäëàà÷ Ò. Øâàíí íàðûã ýñèéí îíîëûã àíõ ¿íäýñëýñýí. Ýäãýýð
ýðäýìòýä íü á¿õ àìüä áèåèéí á¿òöèéí ¿íäñýí íýãæ íü ýñ áºãººä óðãàìàë, àìüòíû ýñ¿¿ä íü õîîðîíäîî
òºñººòýé áàéäàã ãýäãèéã èëð¿¿ëñýí. Èíãýñíýýð ìàíàé ãàðèãèéí á¿õ àìüä áèå ãàðàë ¿¿ñýë íýãòýéã
áàòàëæ ºãñºí. Ýñèéí îíîë ºíãºðñºí çóóíû ñ¿¿ë÷èéí õàãàñò àìüäàð÷ áàéñàí ýðäýìòäèéí íýýëò¿¿äýýð
óëàì á¿ð áàÿæèãäñààð èðñýí. Æèøýý íü: Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ê. Âîëüô, Ð. Âèðõîâ, îðîñûí ýðäýìòýí
Ê.Ì. Áýð íàð íü ýñèéí õóâààãäàë ýñ òîãòñîí ºíäãºí ýñèéã ñóäëàõ ÿâöäàà á¿õ îëîí ýñò àìüä îðãàíèçì
íýã ýñýýñ õºãæäºã ãýäãèéã îëæ òîãòîîñîí. ̺í çàðèì ýðäýìòýä ýñèéí õèìèéí íàéðëàãûã ñóäàëñíààð
á¿õ àìüä áèåèéí ýñèéí õèìèéí íàéðëàãà àäèë òºñººòýé áºãººä òýäãýýðèéí àìüäðàëûí ¿íäýñ íü áîäèñûí
ñîëèëöîî þì ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæýý. Ýäãýýð íü ìºí ë àìüä îðãàíèçìûí ãàðàë ¿¿ñýë íýãòýéã íîòîëæýý.
Îð÷èí ¿åä ýñèéí îíîëûã äàðààõ áàéäëààð òîìú¸îëäîã. ¯¿íä:
1. Ýñ áîë á¿õ àìüä áèåèéí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãàà, õºãæëèéí ¿íäñýí íýãæ ìºí.

2. 2. Ýñ áîë àìüä áèåòèéí õàìãèéí ýãýë æèæèã õýñýã ìºí.
3. Íýã ýñò áóþó îëîí ýñò á¿õ îðãàíèçìûí ýñ õîîðîíäîî á¿òýö, õèìèéí íàéðëàãà, àìüäðàëûí ¿éë
àæèëëàãàà áîëîí áîäèñûí ñîëèëöîîãîîðîî òºñººòýé áàéäàã.
4. Ýñ çºâõºí õóâààãäëààð ¿¿ñäýã.
5. Îëîí ýñò îðãàíèçìûí ýñ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýðýý ÿëãàðàí ýäèéã ¿¿ñãýõ áºãººä ýäýýñ
ýðõòýí, ýðõòýíýýñ ýðõòýí ñèñòåì á¿ðýëäýí òîãòäîã.
6. Àìüä áèåòèéí ýñèéí á¿òýö íü óðãàìàë àìüòíû ãàðàë ¿¿ñýë íýãòýéí áàòàëãàà áîëäîã.
Ýñèéí á¿òýö
Áè÷èë àìüä áèå, óðãàìàë, 캺ã, àìüòäûí ýñ á¿òöýýðýý òºñòýé. Ýñ á¿õýí öèòîïëàçì, Ẻìòýé
áàéíà. Ýñ íü áèåý äààñàí íýã ýñò áèåèéí õýëáýðýýð îðøèõîîñ ãàäíà îëîí ýñò àìüä áèåòèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé íýãæ íü áîëæ áàéäàã. Ýñò á¿òöèéí ïðîêàðèîò áà ýóêàðèîò ãýæ 2 àíãèëæ áîëíî.
Ïðîêàðèîò íü Ẻìã¿é öòèïëàçìûí äîòîð ìèòîõîíäðè, õëîðîïëàñò ãýõ çýðýã çàðèì îðãàíèîäóóä
áàéäàãã¿é. Ýíä áàêòåðè, õºõ íîãîîí çàìàã õàìààðàãääàã. Ýãýë áèåòíèé ãåíåòèêèéí ìàòåðèàë íü
öèòîïëàçìûí äîòîð ñóë ÷ºëººòýé öàãèðàãëàæ òîãòñîí áàéäàã.
Áàéãàëü äýýð ýñò á¿òýöã¿é àìüä áèå áàéäàã ò¿¿íèéã âèðóñ ãýíý. Âèðóñ íü çºâõºí àìüä
ýñèéí äîòîð àìüäàð÷ ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé, õàðèí ýñèéí ãàäíà àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é, ãàäààä îð÷èí òàëñò
áàéäëààð îðøäîã. Âèðóñ áîë àìüòàí, óðãàìàë, íÿíãèéí ýñýíä îðæ àìüäðàõäàà àþóëò ºâ÷èí ýìãýã
¿¿ñãýíý. Õàíèàä òîìóó, óëààí öýöýã, ìèíåíãèò, ñàëõèí öýöýã çýðýã ºâ÷èí õîðóóãààð
õàëäâàðëàãäàíà. Óðãàìàëä áàñ õîðóóãèéí ãàðàëòàé òàìõè, âàíäóé òàðèìàë óðãàìëûí íàâ÷ öîîõîðòîõ
ºâ÷èí áàéäàã. Âèðóñ íü óóðãàí á¿ðõ¿¿ëòýé ÄÍÕ þìóó ÐÍÕ-èéí ìàø º÷¿¿õýí õýñãýýñ òîãòäîã.
Áàêòåðèéí ýñýä àìüäàðäàã âèðóñûã áàêòåðèîôàã ãýíý. Áàêòåðèîôàã áîë íÿíãèéí ýñèéã äîòðîîñ íü
èäýæ óñòãàäàã òóë ò¿¿íèéã äèçåíòåðè, ãýäýñíèé õèæèã, áóë÷èí çàäëàõ òàõàë çýðýã íÿíãèéí
ãàðàëòàé ºâ÷èíã àíàãààõàä õýðýãëýäýã. Áàêòåðèîôàãèéí áèå òîëãîé, ñ¿¿ë, ñ¿¿ëíèé ñýðòýí ãýñýí
õýñãýýñ òîãòîíî. Òîëãîéí õýñýãò ÄÍÕ áàéðëàæ ãàäóóðàà óóðãàí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéíà.
Ýóêàðèîò íü ýñèéí õðîìîñîìûí öîìãèéã àãóóëñàí Ẻì á¿õèé ýñ þì. ¯¿íä çàðèì òºðëèéí 캺ã,
çàìàã, äýýä óðãàìàë, ñ¿¿í òýæýýëòýí á¿õ àìüòàä õàìààðàãääàã.
Ýóêàðèîò ýñèéí á¿òöèéã ¿íäñýí 4 õýñýãò õóâààíà. ¯¿íä:
1. Ïëàçìûí ìåìáðàí
2. Öèòîçîëü

3. 3. Ýðõòýíöð¿¿ä
4. Îðøèõóóí
I. Ïëàçìûí ìåìáðàí: Ýíý íü ýñèéí ãàäóóð õ¿ðýýëæ ò¿¿íèé äîòîð á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ýñèéí ãàäíàõ
ìàòåðèàë áîëîí õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íîîñ òóñãààðëàõààñ ãàäíà õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíòîéãîî áîäèñûí
ñîëèëöîî ÿâóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéíà. ¯¿íèéã ìºí ýñèéí ìåìáðàí áóþó ïëàçìîëåìì ãýæ íýðëýäýã. Ýñèéí
ìåìáðàí íü ñîíãîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéíà. Æèøýý íü: ñïèðò, ýôèð, õëîðôîðì ãýõ ìýòèéí îðãàíèê
óóñãàã÷èä ìåìáðàíààð óñíààñ ÷ àìàðõàí íýâòýðäýã. Ìåìáðàí íü á¿õýëäýý ëèïèä áóþó óóðãààñ
òîãòäîã. Ìåìáðàíû ëèïèäýä ôîñôîëèïèä (èõýíõ íü áºãººä ýíý íü ìîëåêóë öýíýã àãóóëñàí òîëãîé,
öýíýãã¿é ñ¿¿ë õî¸ðîîñ òîãòîíî.), ãëèêîëèïèä ñòåðîë õàìààðíà. 1935 îíä Äàâñîí, Äàíèåëëè íàð ýñèéí
ìåìáðàí íü óóðãèéí 2 äàâõàðãûí äóíä îðøèõ ëèïèäèéí õîéìñîë äàâõàðãààñ òîãòäîã ãýæ ¿çñýí. ªºðººð
õýëáýë ëèïèä íü öýíýãò òîëãîéãîî óóðàã óðóó õàðóóëæ ñ¿¿ëýýðýý íèéëýí 2 ýãíýýã ¿¿ñãýäýã áàéíà.
1972 îíä Ñèíãåð, Íèêîëñîí íàð ìåìáðàíû ºìíºõ îíîëûã ¿ã¿éñãýýã¿é áºãººä áàéðøèëûí õóâüä óóðãèéã
ëèïèäèéí äóíä ñóë îðøèõ áºãººä ìåìáðàí íü õºäºë㺺íò á¿òýö þì ãýæ ¿çæýý. Ìåìáðàíû óóðãóóä äàðààõ
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:
1. Ìåìáðàíûã íýâò ãàðñàí ñóâàãòàé áàéíà. Æèøýý íü: Ê+,CI- - èéí èîíóóä íýã åðºíõèé
ñóâàãòàé áàéíà.
2. Ýñèéí ìåìáðàíààð áîäèñ òýýâýðëýãäýõýä ò¿¿íèéã 纺ã÷ áîëäîã. Æèøýý íü: Óóðãèéí
íèéëýãæèëòýíä õýðýãòýé óóðãóóä ìåìáðàíû òóñãàé óóðãèéí òóñëàìæòàéãààð
纺âºðëºãääºã.
3. Ãàäíààñ èðñýí öî÷ðîëûã õ¿ëýýí àâ÷ õàðèó óðâàë ¿ç¿¿ëíý.
4. Áîäèñûã çàäëàõ, íèéëýãæ¿¿ëýõ óðâàëûã õóðäàñãàã÷ ôåðìåíòèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
5. Ýñèéí õºäºë㺺íä îðîëöîíî.
6. Íýã ýñèéã íºãººãººñ ÿëãàí òàíèõ òýìäýã áîëäîã.
II. Öèòîçîëü: Ýíý íü ýñèéí ýðõòýíöýð áîëîí îðøèõóóíóóäûã óóñìàë áàéäëààð àãóóëñàí ýñèéí
äîòîîä îð÷íûã ä¿¿ðãýæ áàéãàà øèíãýí þì. Ýíý íü çóóðàìòãàé, ãåëü õýëáýðèéí øèíãýí áºãººä 75-90%
íü óñ, 10-25% íü ò¿¿íä óóññàí áîäèñ áîëíî. Öèòîçîëü áîëîí ò¿¿íä àãóóëàãäàæ áóé ýðõòýíöýð¿¿ä,
îðøèõóóíóóäûã õàìòàä íü öèòîïëàçì ãýíý. Öèòîçîëü íü ýñèéí äîòîð îð÷íûã ä¿¿ðãýæ, ýñèéí á¿õ
á¿òöèéí õýñãèéã ººðòºº àãóóëæ áàéäãèéí õóâüä òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã õàíãàæ,
áîäèñûí ñîëèëöîîíû îëîí óðâàëóóä ÿâàãäàõ îð÷èí íü áîëäîã. Æèøýý íü: ãëèêîëèç, ººõíèé õ¿÷èë,
íóêëåîòèä, çàðèì àìèí õ¿÷èë öèòîçîëüä íèéëýãæäýã.
III. Ýðõòýíöýð¿¿ä: XIX çóóíû ¿åä àìüä ýñèéí äîòîð àãóóëàãäàæ áóé á¿õ ç¿éëèéã íèéòýä íü
ïðîòîïëàçì ãýíý. ªºðñäèéí îíöëîã õýëáýð ä¿ðñòýé, ºñºõ, îðøèí òîãòíîõ, çàñâàðëàõ, õÿíàõ çýðýã

4. òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýýðýý ÿëãàðñàí ýíý á¿òöèéã ýðõòýíöýð¿¿ä ãýíý. Ýðõòýíöýð¿¿äèéí
à÷ààð ýñèéí äîòîð îëîí õèìèéí óðâàë ÿâàãääàã áîëîâ÷ òýäãýýð íü îðîí çàéí õóâüä òóñãààðëàãäñàí
áàéäàã. Ýðõòýíöýð¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýñ íü õàìààðààä åðºíõèé áà òóñãàé çîðèóëàëòûí ãýæ
àíãèëíà. Åðºíõèé çîðèóëàëòòàé ýðõòýíöýð¿¿äýä ýíäîïëàçìûí òîð, ãîëüäæèéí êîìïëåêñ, ìèòîõîíäðè,
ðèáîñîì, ëèçîñîì, áè÷èë ñàâõàíöàðóóä îðíî. Òóñãàé çîðèóëàëòûí ýðõòýíöýð¿¿äýä ãýäýñíèé õó÷óóð
ýñèéí ãàäóóðõ áè÷èë õºõëºã¿¿ä çýðýã îðíî.
Á¿òöèéí õóâüä ýðõòýíöýð¿¿äèéã ìåìáðàíòàé áà ìåìáðàíã¿é ãýæ àíãèëíà. Ìåìáðàíòàé
ýðõòýíöýð¿¿äèéã íü äàí áà äàâõàð ãýæ àíãèëíà.
Ìåìáðàíò áóñ Äàí ìåìáðàíò Äàâõàð ìåìáðàíò
Öåíòðîéëü Ýíäîïëàçìûí òîð Áººì
Ðèáîñîì Ãîëüäæèéí àïïàðàò Ìèòîõîíäðè
Ìèêðî ñóâãàíöàð Âàêóîëü Ïëàñòèä
Ãèàëîïëàçì Ëèçîñîì
Áººìõºí
Õðîìàòèí
Ìèêðîïëàçì
Ýñýä äàðààõ ýðõòýíöýð¿¿ä áàãòàíà. ¯¿íä:
Áººì: 1931îíä àíãëèéí áèîëîãè÷ Ð. Áðîóí íýýñýí. Áººðºíõèé
çóóâàí õýëáýðòýé ýñèéí äîòîðõè õàìãèéí òîì ýðõòýíöýð,
äóíäæààð10ìêì õýìæýýòýé áàéíà. Áººìºí äîòîð ýñèéí óäìûí
ìàòåðèàëûí èõýíõ õýñýã õàäãàëàãäàæ ýñèéí á¿òýö, ¿éë
àæèëëàãààã õÿíàæ óäèðääàã. Áººìèéí óäìûí ìàòåðèàë ãåíä
àãóóëàãäàõ áà ãåí¿¿ä õðîìîñîìûí äàãóó öóâàð÷ áàéðëàäàã. Áººì
íü õðîìàòèí, Ẻìõºí, Ẻìèéí øèíãýíèéã àãóóëäàã. Áººìèéí äîòîîä
îð÷íûã öèòîïëàçìààñ òóñãààðëàñàí õî¸ð äàâõàð ìåìáðàíûã
Ẻìèéí á¿ðõ¿¿ë áóþó íóêëåîëåí ãýíý. Õî¸ð ìåìáðàíû õîîðîíäîõ 20-60 íì ºðãºíòýé õºíäèéã
ïåðèíóêëåàðûí õºíäèé ãýíý. Áººìèéí á¿ðõ¿¿ë äýýð 80-90íì ºðãºíòýé ñ¿â¿¿ä îðøèõ áà ýíý íü Ẻì
öèòîïëàçìûí õîîðîíäîõ ñîëèëöîîã õàíãàäàã. Ñ¿â¿¿ä íü ýñèéí ïëàçìàí ìåìáðàí äýýðõ ñ¿âýýñ îéðîëöîîãîîð

5. 10äàõèí òîì ó÷èð èîí, óñàíä óóñäàã áàãà ìîëåêóëò íýãäëýýñ ãàäíà ÐÍÕ, óóðàã ìýòèéí ºíäºð ìîëåêóëò
íýãäýë íýâòðýõ áîëîìæòîé. Áººìèéí äîòîð áàéõ õàãàñ øèíãýíèéã Ẻìèéí øèíãýí áà êàðèîïëàçì ãýíý. Ýíä
Ẻìõºí áà õðîìàòèí áàéðëàíà. Áººìõºí íü 1-10ìêì õýìæýýòýé íÿãò Ẻðºíõèé áèå, íýã Ẻìä íýã þìóó
àðàâ ãàðóé Ẻìõºí áàéæ áîëíî. Áººìõºí ÐÍÕ, óóðãèéí Ẻãíºðºë þì. Áººìõºíä ÐÍÕ íèéëýãæèæ
õóðèìòëàãääàã. Áººìèéí ìåìáðàíû äîòîð òàëä óóðãààñ òîãòñîí íÿãò ÿëòàñ áàéðëàõ áà ýíý íü Ẻìèéí
òóëãóóð áîëæ, õðîìàòèíû óòàñëàãóóäûã áýõëýõ ¿¿ðýãòýé.
Õðîìàòèí áà õðîìîñîìûã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýñ õàìààðóóëæ áýëãèéí
(ãîíîñîì) áà áèåèéí (àóòîñîì) ãýæ àíãèëíà.
Ðèáîñîì: 1953 îíä àìåðèêèéí áèîëîãè÷ Ã. Ïàëàäå íýýñýí. 15-22 íì
õýìæýýòýé, õºäºë㺺íòýé ¿ðëýí áóþó áºìáºëºã õýëáýðòýé ìåìáðàíò
áóñ îðãàíèîä þì. Ðèáîñîì íü óóðàã áóþó ÐÍÕ-ýýñ òîãòîõ áà óóðàã íèéëýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Ýñ
äîòîð áàéõ õýäýí ìÿíãàí ðèáîñîì íü ìèòîõîíäðè áîëîí áàðçãàð ýíäîïëàçìûí òîð äýýð áàéðëàäàã. Çàðèì
ðèáîñîìóóä öèòîïëàçìä äàíãààðàà îðøäîã áà ò¿¿íèéã ÷ºëººò ðèáîñîìóóä ãýíý. Ýäãýýð íü îëíîîðîî íèéëýí
ïîëèðèáîñîì áóþó ïîëèñîìûã ¿¿ñãýõ áà ýñýä øààðäëàãàòàé óóðãèéã íèéëýãæ¿¿ëäýã
Ýíäîïëàçìûí òîð: 1945 îíä àíãëèéí ýðäýìòýí Ê. Ïîðòåð íýýñýí. Ýíäîïëàçìûí òîð íü ÿíç á¿ðèéí
õýëáýðòýé öèñòåðí õýìýýõ îëîí ñóâàã, óóò õ¿¿äèéí¿¿äýýñ òîãòñîí ìåìáðàíò ñèñòåì þì.
Ýíäîïëàçìûí òîðûí ¿¿ðýã áîäèñóóäûã íèéëýãæ¿¿ëýõ, òýýâýðëýõýä
îðøèíî. Ýíäîïëàçìûí òîðûã áàðçãàð áà ãºëãºð ãýæ àíãèëíà. Áàðçãàð
ýíäîïëàçìûí òîð äýýð ðèáîñîì áàéðëàõ áà ýíä óóðãèéí áèîíèéëýãæèë
ÿâàãäàíà. Õàðèí ãºëãºð ýíäîïëàçìûí òîð äýýð ðèáîñîì áàéðëàõã¿é
áºãººä ýíä í¿¿ðñ óñ íèéëýãæèõ ïðîöåññ ÿâàãäàíà. . Ýíäîïëàçìûí òîð
íü îëîí òîîíû ñóâàã õîîëîé õºíäèéòýé, òýäãýýðèéí õàíà íü õîîðîíäîî ñàëààëàí íèéëæ ñèéðýã òîðîí
ñ¿ëæìýë ¿¿ñãýñýí äàí ìåìáðàíòàé îðãàíîèä þì. . Ýíäîïëàçìûí òîð íü ýñèéí äîòîðõè áîäèñûí
íèéëýãæèëòèéã çîõèöóóëàõ, 纺âðèéí ñèñòåìèéí ¿¿ðýãòýé ìºí ýñèéí äîòîð íèéëýãæèí ãàðñàí
ôåðìåíòèéã ººðòºº àãóóëæ áàéõ áà ýíý íü ýñýä ÿâàãäàõ õèìèéí óðâàëûã çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé.
Ãîëüäæèéí êîìïëåêñ: 1898 îíä Èòàëèéí ýðäýìòýí Êàìèëî Ãîëüäæ íîõîéí íóãàñíû ýñýýñ òîðëîã
á¿òýöòýé íýãýí áèå íýýñýí áà ò¿¿íèéãýý ººðèéíõºº íýðýýð ãîëüäæèéí êîìïëåêñ áóþó ãîëäüæèéí
àïïàðàò ãýæ íýðëýñýí.

6. Ãîëüäæèéí àïïàðàò íü õî¸ð òàëààñàà äàâõàðëàñàí îëîí òîîíû
óóòàíöàðóóäààñ (öèñòåðí) òîãòîõ áà çàõààðàà æèæèã
óðãàöàã ¿¿ñýæ òýð íü ààæìààð ìºõëºã áîëîíý òàñàð÷ áàéãàà
ñ¿ëæèëäýí íèéëæ ñàëñàí îëîí ãóóðñ õîîëîéíîîñ òîãòîíî.
Ãîëüäæèéí àïïàðàòûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
íýãæèéã äèêòèîñîì ãýíý. Ýíý íü äèêòèîí áóþó òîð, ñîì áóþó
áèå ãýñýí ãðåê ¿ã þì. Äèêòèîñîì íü èõýíõäýý 5-20 ø
öèñòåðíýýñ òîãòîõ áºãººä óóòàíöàð õîîðîíäûí çàé 20-25 íì
áàéíà. Ãîëüäæèéí àïïàðàò íü ãºëãºð ýíäîïëàçìûí òîðîîñ èðñýí óóðãèéí íèéëýãæèë õýëáýðýýð íººöëºõ,
óóðàã, ëèïèä, í¿¿ðñ óñ çýðýã íèéëýãæèõ ïðîöåññèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýíäîïëàçìûí òîðûí ñóâãààð
äàìæèí óã àïïàðàòàä õóðèìòëàãääàã. ̺í ýñèéí õàíà áîëîí ëèçîñîìûã ¿¿ñãýõ ¿éë àæèëëàãààíä
èäýâõèòýé îðîëöîíî.
Ëèçîñîì: 1955 îíä Áåëãèéí ýðäýìòýí Äå. Äþâ íýýñýí. Ýíý íü ëèçî áóþó çàäëàõ, ñîì áóþó áèå ãýñýí
óòãàòàé ãðåê ¿ã þì. Ýíý íü 0,2-0,5 ìêì õýìæýýòýé ¿ðëýí õýëáýðèéí îëîí òîîíû öýâð¿¿í¿¿äýýñ
òîãòîíî. Ýíý íü ãîëüäæèéí êîìïëåêñîîñ ¿¿ñíý.
ĺíãºæ ¿¿ññýí ëèçîñîìûã àíõäàã÷ ëèçîñîì ãýõ áà ôàãîöèòîç, ïèíîöèòîç,
ýíäîöèòçûí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí öýâð¿¿í¿¿äòýé íèéëñíèé äàðàà òîìîð÷
õî¸ðäîã÷ ëèçîñîìûã ¿¿ñãýíý. Ôåðìåíòýýð áàÿëàã îðãàíîèä þì. Ýñèéí
äîòîð øèì òýæýýëèéí ç¿éëèéã çàäëàõ, øèíãýýõ, àìüäðàëûí ÿâöàä
¿õýæ ¿ðýãäñýí õýñã¿¿ä áîëîõ õýðýãöýýã¿é õîðòîé ç¿éë¿¿äèéã
çàäëàõ ¿¿ðýãòýé ýðõòýíöýð þì.
Ìèòîõîíäðè: 1890 îíä Àëüïèÿí íýýñýí. Ìèòîõîíäðè íü öèòîïëàçìä áàéðëàñàí Ẻðºíõèé ñàâõàí, óòàñëàã,
¿ðëýí, çóóâàí ãýõ ìýò îëîí õýëáýðòýé áàéíà. Äóíäæààð 0,5 ìêì ºðãºí, 7-10ìêì óðò áèåòýé áàéíà. Íýã
ýñýä äóíäæààð ìÿíãà îð÷èì òîõèîëäîíî. Ýíåðãèéí õýðýãöýýòýé ãàçàð ãîëäóó áàéðëàíà.
Ìèòîõîíäðèéí ìåìáðàíààð õ¿ðýýëýãäñýí òºâ õºíäèéã ìàòðèêñ ãýíý.
Ìèòîõîíäðèéí äîòîð õºíäèé íü ìàø îëîí íóãàëààòàé áà ýíý íóãàëààã
êðèñò áà õÿíãà ãýíý. Ìèòîõîíäðèéí äîòîð îðøèõ øèíãýíèéã ìåòîïëàçì
ãýíý. Ìèòîõîíäðè íü ÿíç á¿ðèéí õèìèéí íýãäýëä øèíãýñýí ýíåðãèéã
ôîñôàòûí õîëáîîíû ýíåðãè áîëãîí õóâèðãàæ õàäãàëäàã. Èéìä ò¿¿íèéã
ýíåðãèéí ýõ ¿¿ñâýð ãýíý.

7. Ïëàñòèä: Óðãàìëûí ýñèéí áóñàä ýñýýñ ÿëãàðàõ íýã îíöëîã øèíæ íü ýñèéí öèòîïëàçìûí äîòîð ïëàñòèä
àãóóëàãääàãò îðøèíî. Ïëàñòèä íü õºõ íîãîîí çàìàã, áàêòåðè, çàðèì ç¿éëèéí 캺ã, ïàðàçèò àìüäðàëòàé
¿ðò óðãàìàëä áàéäàãã¿é.
Ïëàñòèä íü óðãàìëûí õîîëëîõ îíöëîãòîé õîëáîîòîé. Íýã ýñýä 20-50ø
ïëàñòèä áàéðëàíà. Ïëàñòèä íü óðãàìëûí ºíãèéã ¿¿ñãýõýä îðîëöîõ
áàéäëààð íü 3 àíãèëñàí.
Âàêóîëü: íü óðãàìëûí ýñýä áàéäàã ÷óõàë ýðõòýíöýð þì. Öèòîïëàçìûí
òºâ õýñãèéã ýçýëæ ãàäóóðàà òîíîïëàñò ãýã÷ äàí ìåìáðàíààð
á¿ðõýãäñýí õàãñ øèíãýí óóñìàëààð ä¿¿ðãýãäñýí îðãàíèîä þì.
Ýíý íü çàëóó ýñýä æèæèã îëîí òîîòîé áàéäàã áîë
õºãøèí ýñýä ãàíö òîîòîé áàéíà. Âàêóîëûí äîòîð
îðøèõ øèíãýíèéã ýñèéí ø¿¿ñ ãýíý. Çàëóó ýñèéí á¿õ
ýçýëõ¿¿íèé 80% -èéã íü ýçýëäýã.
Ýñèéí á¿ðõ¿¿ë: Ýñèéí ïëàçìàí á¿ðõ¿¿ëèéí ãàäíà
òàëààð îðøèõ çóçààí äàâõàðãààñ òîãòîõ õàòóó
õó÷ààñûã ýñèéí õàíà ãýíý. ªºðººð õýëáýë ýñèéí
ãàäíàõ á¿ðõ¿¿ëèéã ýñèéí õàíà, ò¿¿íèé äîòîðõè
á¿ðõ¿¿ëèéã ïëàçìîëåìì ãýíý. Ýñèéí õàíà ýñèéí
àìüäðàëûí òóðø áàéíãà ººð÷ëºãäºæ, òîìîð÷ çóçààð÷ áàéäàã àìüã¿é ýðõòýí þì.
IV. Ýèéí îðøèõóóí: Ýíý íü ýñèéí ººðèéíõ íü ¿éëäâýðëýäýã, ¿éëäâýðëýäýãã¿é ÿíç á¿ðèéí õèìèéí
áîäèñóóäûã áàãòààñàí îéëãîëò þì. Ýäãýýð íü ýñèéí àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí øàòàíä øèíýýð ¿¿ñýæ áèé
áîëäîã, óñòàæ àëãà áîëäîã îðãàíèê ìîëåêóëóóä þì. Æèøýý íü: ìåëàíèí, ãëèêîãåí, òðèãëèöåðèä çýðýã
áîëíî.