1. Dokuma tezgâhı, en eski buluşlardan biridir. Kazılardan anlaşıldığına
göre, kullanımı, İ.Ö. 4 500 yıllarına, hatta daha Öncesine uzanmaktadır.
El dokuma tezgâhları, birçok ülkede (bu arada yurdumuzda da),
günümüzde bile yaygın olarak kullanılmaktadır. Yüksek hızlı endüstri
dokuma tezgâhları da aynı ilkeye dayanır.
Bir dokumadaki boyuna ipliklere, «çözgü Dokuma tezgâhında, çözgü
iplikleri, makinayla gergin tutulur. En yaygın tür olan düz dokumada,
her iki iplikten biri yukarı, ötekiler aşağı doğru çekilir. İpliklerin böyle,
iki kat halinde ayrılmasına, «ağızlık açma Kısacası dokuma işlemi,
birbirini izleyen ağızlık açma, argaçlama, sıkıştırma işlemleriyle sürer.
2.
Tarihçe:
İlkel dokumacılık, örme kadar yavaş yapılan bir işti. İlk dokuma tezgâhının da, yere çakılı
çubuklara bağlı iplerden oluştuğu sanılır. Binlerce yıl önce, çözgü ipliklerinden oluşan dizileri
aralıklı tutabilmek için, ağızlık çubukları yapılmıştı. Daha eskidense bu aralıklamanın, elle ve
teker teker yapılması gerekiyordu.
Bir başka önemli buluş, gücüdür.
Gücünün ne zaman geliştirildiği kesinlikle bilinmemektedir. Ancak, ilk gücülerin delikli bir
sopadan oluştuğu sanılmaktadır. Sonradan bu amaçla, ortası delikli bir tel, daha sonra da, delikli
bir metal şerit kullanılmıştır. Gücü, makinanın önüne, düşey olarak takılır. Genellikle her çözgü
için, bir gücü bulunur. Çözgü ipliği, gücüdeki delikten geçirilir ve gücü çerçevesi alçaltılıp
yükseltilerek, argaç aralığı oluşturulur. Daha karmaşık dokumalarda gücüler, istenen desene
göre, karışık sırayla açılır. Desen dokumacıya, 8 x 8 puntoluk kareli kâğıt üstünde verilir.
İlkel dokuma tezgâhlarında,
çözgünün gergin tutulması için çeşitli yöntemler kullanılmıştır. Ağırlıklı tezgâhlarda, çözgü
iplikleri bir kol demirinin üstünden geçirilip, uçlarına bağlı ağırlıkla gerdirilirdi. Kayışlı
tezgâhlardaysa, dokumacı, sırtına bağlı kayışı, geriye yaslanarak gergin tutardı. Bu ilkel
tezgâhlarda argaç, argaç aralığından elle geçirilirdi. Modern tezgâhlarda bu işlem, bir mekikle
yapılır. Mekik, en yalın biçimiyle, içinde atkı masurası bulunan içi boş bir tahta parçasıdır.
3. Gücüler ve mekik, son yıllara kadar elle çalıştırılmaktaydı. Yalnızca gücü çerçevesi ayakla yöne-tile
biliyordu. Gücü çerçevesi, ilk kez Doğu'da geliştirildi. Avrupa'da, dokuma tezgâhı, Ortaçağ boyunca
oldukça ilkel bir makina olarak kaldı. Ama XIII. yüzyılda, gene Doğu'dan alınan bir yenilik
geliştirilerek, şaftlı dokuma tezgâhı ortaya çıkarıldı. Bu tezgâha, bir dizi gücü takılıyordu. Gücüler bir
şafttan tezgâhın üstüne uzanıyor ve bir pedalla çalıştırılıyordu. Böylece, her argaca bir gücü
düştüğünden, çeşitli desenler yapmak olanağı doğmuştu.
Günümüzde dokuma tezgahınki gelişmeler , mekik ve gücülerin otomatikleştirilmesi ve makinanın
buhar ya da elektrikle işletilmesi doğrultusunda olmuştur. Mekiğin otomatikleştirilmesi, Leonardo da
VİNCİ 'nın üstünde çalıştığı sorunlardan biriydi. Ne var ki, bu konuda, XVII. yüzyıla kadar önemli bir
gelişme olmadı. Dokuma tezgâhlarının geliştirilmesi, BUHAR MAKİNASI‘ nın bulunmasıyla birlikte.
Sanayi Devrimi'ne yol açtı. Ama, dokuma tezgâhında gerçekleştirilen her yenilik, mesleklerini
yitirmekten korkan el dokumacılarının tepkileriyle karşılaştı.
Çekmeli dokuma tezgâhı:
Şaftlı dokuma tezgâhları karmaşık dokumalar için, pek yeterli değildi. Çekmeli dokuma tezgâhı bu
eksikliği karşıladı. Söz konusu tezgâhta, çok çeşitli dokuma desenleri oluşturulabilir; çünkü, gücülerin
yanı sıra, çözgü ipliklerine sürgüler bağlanmıştır. Eskiden sürgüler, makinanın üstüne oturan bir çekici
çocuk tarafından, istenen desene göre iplerle çekilmekteydi. Çekmeli dokuma tezgâhı yavaş yavaş
geliştirilerek jakar, yani mekanik seçicili bir ayırma mekanizması ortaya çıkarıldı. Bu mekanizma, J.M.
jacquard tarafından 1805'lerde son haline sokuldu. Jakar tezgâhında, sürgülerin yerini kancalar aldı.
Bunlar, bir delikli kart şeridiyle çalıştırılıyordu.
