1. mét c¸ch nh×n tõ biÓn
bèi c¶nh vïng duyªn h¶i miÒn b¾c
vμ trung viÖt nam
li tana *
nguyÔn tiÕn dòng (DÞch) **
T©y (Guangxi) phÝa gi¸p víi vÞnh B¾c Bé,
M ét ®iÓm ®¸ng l−u ý trong nhËn
thøc cña ng−êi ViÖt ®ã lμ, mÆc dï
mét phÇn ba l·nh thæ ViÖt Nam lμ bê biÓn,
vïng duyªn h¶i cña §¹i ViÖt, B¾c Champa
vμ ®¶o H¶i Nam.
nh−ng c¸c nhμ sö häc vÉn kiªn ®Þnh víi ý Nh÷ng tiÕp xóc kh¸ th−êng xuyªn vμ
kiÕn cho r»ng ViÖt Nam, còng nh− Lμo vμ m¹nh mÏ gi÷a c¸c thùc thÓ trong khu vùc
c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ lôc ®Þa kh¸c, lμ nμy nh− sÏ tr×nh bμy d−íi ®©y kh¸c víi
nh÷ng thÓ chÕ dùa hoμn toμn vμo khai th¸c quan ®iÓm vèn thõa nhËn r»ng, mÆc dï vÒ
®Êt ®ai n«ng nghiÖp (1). Bμi viÕt nμy sÏ ®Þa lý c¸c chÝnh thÓ nμy n»m c¹nh nhau
nh×n nhËn ViÖt Nam tõ phÝa biÓn thay cho nh−ng gi÷a chóng Ýt cã sù giao thoa víi
c¸ch nh×n truyÒn thèng coi ruéng ®Êt nh− nhau c¶ vÒ kinh tÕ lÉn v¨n ho¸. Kh«ng ph¶i
lμ nÒn t¶ng ®èi víi miÒn B¾c ViÖt Nam. ngÉu nhiªn mμ c¸c trung t©m chÝnh trÞ, t«n
Nh− sÏ tr×nh bμy d−íi ®©y, vïng vÞnh B¾c gi¸o, v¨n hãa xuÊt hiÖn ®ång thêi vμo thÕ
Bé lμ mét phÇn më réng vμ tiÕp giao kh«ng kû XIII ë khu vùc nμy ®· t¹o ®iÒu kiÖn cÇn
thÓ thiÕu cña khu vùc ®−îc gäi lμ “Giao ChØ thiÕt cho sù ra ®êi vμ ph¸t triÓn cña ngμnh
D−¬ng”. §ã lμ mét khu vùc bu«n b¸n n¨ng s¶n xuÊt gèm sø - mÆt hμng xuÊt khÈu chñ
®éng n»m ngay trung t©m cña con ®−êng lùc cña ViÖt Nam trong giai ®o¹n nμy.
th−¬ng m¹i cæ phÝa T©y tån t¹i cho tíi thÕ Th«ng qua vai trß trung gian vËn chuyÓn
kû XV vμ lμ ®iÓm lui tíi th−êng xuyªn cña cña th−¬ng nh©n Håi gi¸o, gèm sø nhanh
c¸c th−¬ng nh©n Håi gi¸o tõ phÝa Nam, chãng trë thμnh nh÷ng mÆt hμng ®−îc biÕt
T©y vμ §«ng Nam ch©u ¸. Vïng th−¬ng ®Õn trªn thÞ tr−êng thÕ giíi. S¶n xuÊt gèm
m¹i nμy bao gåm vïng duyªn h¶i Qu¶ng sø h−ng thÞnh kÐo theo sù ph¸t triÓn cña
*
PGS.TS. Trung t©m Nghiªn cøu ch©u ¸ vμ Th¸i B×nh D−¬ng - §H Quèc gia Australia
**
Tr−êng §HKHXH&NV-§HQG HN

2. Mét c¸ch nh×n tõ biÓn… 15
nhiÒu ngμnh nghÒ kh¸c. ChÝnh v× thÕ, §iÒu ®¸ng chó ý lμ, khi nh×n trªn b¶n ®å,
ngμnh s¶n xuÊt gèm sø cÇn ph¶i ®−îc xem con ®−êng nμy nèi th«ng víi tuyÕn th−¬ng
xÐt mét c¸ch kü l−ìng d−íi nhiÒu gãc ®é, m¹i phÝa T©y, vèn lμ tuyÕn giao th−¬ng
h¬n lμ viÖc chØ t×m hiÓu mét c¸ch kh¸i l−îc huyÕt m¹ch gi÷a Trung Quèc vμ Ên §é
trªn khÝa c¹nh kinh tÕ thuÇn tóy. Khi t×m D−¬ng. Trong khi, con ®−êng phÝa §«ng,
hiÓu c¸c ho¹t ®éng bu«n b¸n vμ s¶n xuÊt, ®−îc sö dông bëi ng−êi Hoa vμ ng−êi §«ng
chóng ta ph¶i chó ý ®Õn ho¹t ®éng cña c¸c Nam ¸, chØ thùc sù ph¸t triÓn vμo giai ®o¹n
chñ thÓ tøc lμ nh÷ng con ng−êi trong khu sau. V× vËy, kh«ng gièng nh− nh÷ng th−¬ng
vùc tham gia vμo ho¹t ®éng kinh tÕ ®ã. Víi nh©n sau nμy, c¸c th−¬ng nh©n ®Õn tõ Ên
c¸ch nh×n nhËn ®ã, mét bøc tranh ®a d¹ng §é D−¬ng th−êng xuyªn kÕt hîp gi÷a ®−êng
vÒ ho¹t ®éng cña c¸c nhãm c− d©n ®−îc biÓn vμ ®−êng bé, v× thÕ miÒn Trung ViÖt
ph¸c häa ch¾c h¼n cã nhiÒu kh¸c biÖt so víi Nam chÝnh lμ cÇu nèi quan träng (4). Khu
nhËn thøc chung hiÖn nay. vùc rõng nói hiÓm trë thuéc B¾c Trung Bé
vμ vÞnh B¾c Bé ngμy nay trªn thùc tÕ n»m
1. Giao ChØ D−¬ng vμ tÇm quan
trªn con ®−êng th−¬ng m¹i phÝa T©y.
träng cña miÒn Trung ViÖt Nam
MiÒn Trung ViÖt Nam ®ång thêi ®ãng
Kh¸c víi nhËn thøc phæ biÕn r»ng, trong vai trß cÇu nèi gi÷a Campuchia vμ Nam
lÞch sö quan hÖ, giao thoa gi÷a Giao ChØ víi Trung Hoa. §iÒu nμy gióp chóng ta gi¶i
Trung Quèc ®−îc tiÕn hμnh b»ng ®−êng thÝch t¹i sao c¸c vÞ vua Khmer th−êng göi
biÓn th«ng qua vÞnh B¾c Bé. Trªn thùc tÕ, cèng phÈm ®Õn §¹i ViÖt (19 lÇn) nhiÒu h¬n
cho ®Õn thêi §−êng sù giao l−u gi÷a Trung ®Õn nhμ Tèng (5 lÇn). Nh÷ng th−¬ng nh©n
Quèc víi Giao ChØ gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n ho¹t ®éng trªn con ®−êng th−¬ng m¹i nμy
do sù c¶n trë cña nh÷ng d¶i ®¸ n»m däc ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong nh÷ng b¶n v¨n kh¾c
ven biÓn. §iÒu nμy gi¶i thÝch t¹i sao M· cña Khmer giai ®o¹n sím d−êng nh− lμ
ViÖn, Phï Ba t−íng qu©n cña nhμ H¸n, nh÷ng ng−êi ViÖt cæ, ch¼ng h¹n nh− v¨n
ph¶i “®μo nói ®Ó th«ng ra biÓn” trong cuéc kh¾c vμo n¨m 987 t×m thÊy ë h¹ Mekong
b×nh ®Þnh Giao ChØ thÕ kû I sau C«ng (5). B»ng chøng cho thÊy miÒn Trung ViÖt
nguyªn. Trë ng¹i vÒ giao l−u chØ thùc sù Nam cã vai trß nh− lμ tuyÕn ®−êng thñy nèi
®−îc kh¾c phôc vμo thÕ kû thø IX, khi Cao víi Giao ChØ còng cã thÓ b¾t gÆp trong c©u
BiÒn cho dêi nh÷ng khèi ®¸ nμy ®i (2). chuyÖn vÒ nhμ vua An D−¬ng V−¬ng vμo
Nh÷ng khã kh¨n trong giao th«ng cña thÕ kû thø II tr.Cn. ¤ng bÞ qu©n cña TriÖu
vÞnh B¾c Bé t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó miÒn Trung §μ truy ®uæi, “«ng ch¹y ®Õn cöa biÓn vμ
ViÖt Nam, phÇn l·nh thæ thuéc NghÖ An - kh«ng thÓ t×m thÊy thuyÒn ®Ó trèn tho¸t”;
Hμ TÜnh ngμy nay, cã vÞ trÝ quan träng ®iÒu rÊt ®¸ng chó ý lμ, n¬i nhμ vua trÉm
trong tuyÕn giao th−¬ng ®−êng biÓn cña m×nh lμ vïng DiÔn Ch©u, NghÖ An (6).
khu vùc. Theo ®−êng biÓn sÏ tíi H¶i Nam, ChÝnh v× lÏ ®ã, gÇn nh− ch¾c ch¾n mét
Phóc KiÕn (Fujian) vμ Qu¶ng §«ng, trong ®iÒu r»ng, miÒn Trung ViÖt Nam lμ cöa ngâ
khi con ®−êng bé sÏ v−ît qua d·y Tr−êng cho c¸c ho¹t ®éng giao th«ng ®−êng thñy
S¬n tíi khu vùc ®−îc ng−êi Trung Quèc gäi trong khu vùc, n¬i mμ hÇu hÕt th−¬ng
lμ Lôc Ch©n L¹p (Lu Zhenla). Tõ ®ã, qua nh©n, kh¸ch hμnh h−¬ng vμ c¸c ®oμn triÒu
vïng Nam Lμo hoÆc phÝa B¾c Campuchia cèng ®Æt ch©n tíi, tr−íc khi theo ®−êng
quèc gia nμy cã thÓ tiÕn ra biÓn. §©y lμ con s«ng ®Õn Giao ChØ (ViÖt, Giao Ch©u).
®−êng bé næi tiÕng vμo thÕ kû thø VIII (3). TuyÕn giao th−¬ng nμy cã thÓ ®−îc sö dông

3. 16 Nghiªn cøu LÞch sö, sè 7.2009
bëi th−¬ng nh©n tíi tõ Nam ¸ vμ Trung ¸. hay trong c¸c cuèn sö biªn niªn. §iÒu nμy
Trong khi ®ã, hμnh tr×nh gi÷a Giao Ch©u ph¶i ch¨ng ¸m chØ mèi liªn hÖ gÇn gòi cña
vμ c¸c vïng phÝa Nam chØ thu hót ®−îc lo¹i thuËt ng÷ nμy víi giíi t− th−¬ng ng−êi
thuyÒn bÌ nhá, ®Æc biÖt lμ nh÷ng thuyÒn do Hoa, l¸i bu«n vμ cã thÓ lμ h¶i tÆc. Thø hai,
thñy thñ ng−êi ViÖt lμm chñ, nh− theo thuËt ng÷ chØ xuÊt hiÖn vμo thÕ kû XIII vμ
®¸nh gi¸ cña Wang Gungwu (7). Hä (ng−êi kh«ng sím h¬n. Trong khi thuËt ng÷ nμy
ViÖt) ®ãng vai trß vËn chuyÓn hμng hãa tõ d−êng nh− ph¶n ¸nh nh÷ng tiÕn bé trong
nh÷ng thuyÒn bu«n lín tíi tõ Trung §«ng nhËn thøc cña ng−êi Hoa vÒ th−¬ng m¹i
vμ Nam ¸. §©y chÝnh lμ c¸ch mμ ng−êi ViÖt biÓn thêi Tèng, th× ë vÞnh B¾c Bé sù chuyÓn
tham gia vμo ho¹t ®éng th−¬ng m¹i ë §«ng biÕn nμy ®· ®−îc thiÕt lËp tõ thêi §−êng.
Nam ¸ tån t¹i cho ®Õn thêi §−êng. C¶ hai yÕu tè nμy ®ãng vai trß rÊt quan
Nh÷ng mèi liªn hÖ lÞch sö gi÷a miÒn B¾c träng ®Ó chóng ta cã thÓ hiÓu ®−îc khu vùc
vμ miÒn Trung ®−îc gi¶i thÝch b»ng nh÷ng nμy vμ chØ trong bèi c¶nh nμy vïng bu«n
thuËt ng÷ m¬ hå cña ng−êi Hoa, tuy nhiªn, b¸n Giao ChØ D−¬ng míi tån t¹i.
nã cung cÊp nh÷ng th«ng tin quan träng PhÇn tiÕp theo cña bμi viÕt sÏ ®Ò cËp ®Õn
gióp chóng ta hiÓu vÒ khu vùc nμy. ThÕ kû vÊn ®Ò th−¬ng m¹i trong vïng, ®Æc biÖt lμ
XIII xuÊt hiÖn thuËt ng÷ “Giao ChØ D−¬ng” ho¹t ®éng bu«n b¸n n« lÖ, ngùa vμ muèi.
(BiÓn Giao ChØ), cã nguån gèc tõ thuËt ng÷ Ho¹t ®éng bu«n b¸n nμy tr¶i dμi trªn khu
Giao ChØ, tªn cæ mμ ng−êi Hoa gäi §¹i ViÖt. vùc tõ V©n Nam (Yunnan) vμ Qu¶ng T©y
Tuy vËy, thËt khã cã thÓ x¸c ®Þnh r»ng cña Trung Quèc ®Õn Champa - miÒn Trung
thuËt ng÷ nμy ¸m chØ vÞnh B¾c Bé hay vïng ViÖt Nam ngμy nay, vμ tõ vïng nói ®Õn
biÓn däc duyªn h¶i miÒn Trung ViÖt Nam. vïng biÓn. Nghiªn cøu nμy ch¾c ch¾n gióp
Trong phÇn lín t− liÖu, nã d−êng nh− ¸m chØ chóng ta hiÓu râ h¬n vÒ khu vùc Giao ChØ
miÒn Trung ViÖt Nam vμ kh«ng bao gåm D−¬ng trong ho¹t ®éng h¶i th−¬ng khu vùc,
vÞnh B¾c Bé, trong khi mét sè t− liÖu kh¸c vai trß cña th−¬ng nh©n Håi gi¸o trong lÞch
l¹i cã ý chØ c¶ hai vïng (8). Trong sù mËp mê sö §¹i ViÖt còng nh− bøc tranh vÒ lÞch sö
cña thuËt ng÷ nμy d−êng nh− b©y giê lu«n khu vùc. Nh÷ng b»ng chøng d−íi ®©y cho
cã mét ký øc lÞch sö ghi nhËn sù hîp nhÊt thÊy møc ®é lÖ thuéc vÒ hμng h¶i t−¬ng ®èi
cña hai khu vùc duyªn h¶i miÒn B¾c vμ cao vèn lμ mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng kinh
Trung ViÖt Nam. MÆc dï, vÊn ®Ò tranh luËn tÕ cña §¹i ViÖt cho ®Õn thÕ kû XV.
nμy ch−a bao giê ®−îc lý gi¶i mét c¸ch tháa 2. Th−¬ng m¹i vïng vμ vïng Giao
®¸ng th× còng rÊt cã thÓ, vÞnh B¾c Bé lμ sù ChØ D−¬ng
më réng cña “Giao ChØ D−¬ng”, mét vïng 2. 1. Bu«n b¸n n« lÖ
biÓn ch¹y däc miÒn Trung ViÖt Nam, lμ Trong khi ch¾c ch¾n r»ng, th−¬ng nh©n
trung t©m cña lé tr×nh gi÷a §«ng vμ T©y Champa tham gia mét c¸ch tÝch cùc trong
trong suèt hμng ngh×n n¨m. ho¹t ®éng bu«n b¸n n« lÖ, th× hÇu nh−
Cã mét vμi ®iÓm cÇn ph¶i chó ý ®Õn kh«ng cã nguån tμi liÖu nμo ®Ò cËp ®Õn viÖc
thuËt ng÷ “Giao ChØ D−¬ng”. §Çu tiªn, nã §¹i ViÖt lμ n¬i tiªu thô quan träng cho mÆt
xuÊt hiÖn phÇn lín trong nhËt ký ®i biÓn hμng ®Æc biÖt nμy. Mét b¶n ghi chÐp cña
cña ng−êi Hoa trong kho¶ng tõ gi÷a thÕ kû Trung Quèc vμo thÕ kû XIII ®· viÕt vÒ cuéc
XIII ®Õn thÕ kû XVI, nh−ng ch−a bao giê sèng vμ t×nh tr¹ng mua ng−êi ®Ó b¸n lμm
®−îc ghi chÐp trong c¸c v¨n b¶n chÝnh thøc

4. Mét c¸ch nh×n tõ biÓn… 17
n« lÖ ë Qu¶ng T©y vμ vïng vÞnh B¾c Bé Hoa cho r»ng nh÷ng n« lÖ cã tμi th× rÊt cã
nh− sau: gi¸ vμ nh÷ng n« lÖ ®ã th−êng ®Õn tõ
"... Th−¬ng nh©n th−êng xuèng phÝa Nam gi¶ vê ph−¬ng B¾c.
mua ng−êi b¶n xø lμm ng−êi hÇu, nh−ng khi ®Õn HiÖn t−îng b¾t n« lÖ gi¶i thÝch viÖc trao
vïng nói, hä trãi nh÷ng ng−êi nμy l¹i vμ b¸n cho ®æi th− tõ qua l¹i gi÷a nhμ Tèng - Trung
nh÷ng ng−êi ë ®ã. Gi¸ lμ hai l−îng vμng mét ng−êi. Quèc vμ triÒu Lý - §¹i ViÖt liªn quan ®Õn
Nh÷ng ng−êi vïng nói l¹i b¸n cho ng−êi Giao ChØ viÖc b¾t vμ trao ®æi tï binh. Kh«ng thÓ nghi
víi gi¸ lμ ba l−îng vμng. Hμng n¨m, cã thÓ hμng ngê r»ng, viÖc thiÕu nh©n lùc ë §¹i ViÖt lμ
tr¨m, hμng ngh×n ng−êi bÞ b¸n. §èi víi nh÷ng ng−êi mét phÇn hÖ qu¶ cña ho¹t ®éng nμy. Mét sè
cã kü n¨ng vÒ mét ngμnh nghÒ nμo ®ã, gi¸ cã thÓ lªn n« lÖ Trung Quèc ®· trë thμnh binh sÜ
gÊp ®«i, ®Æc biÖt nÕu hä biÕt ®äc vμ biÕt viÕt gi¸ tiÕp trong qu©n ®éi §¹i ViÖt, tuy nhiªn, mét sè
tôc t¨ng gÊp ®«i thªm lÇn n÷a (9). kh¸c bÞ b¸n l¹i cho th−¬ng nh©n ngo¹i
quèc, nh÷ng ng−êi th−êng xuyªn ®Õn §¹i
Mét t¸c phÈm kh¸c cïng thêi lμ LÜnh
ViÖt, mμ ®iÓm ®Õn cuèi cïng cña hä lμ
ngo¹i ®¹i ®¸p (Lingwai daida) biªn so¹n
Champa (12). N« lÖ lμ mÆt hμng chÝnh ®−îc
vμo thÕ kû XIII, viÕt vÒ mèi quan hÖ gi÷a
vËn chuyÓn bëi nh÷ng th−¬ng thuyÒn ®Õn
bu«n b¸n vμng vμ n« lÖ ë Giao ChØ, s¸ch
tõ vïng biÓn phÝa Nam (Nanhai po). C¸c
chÐp: “C− d©n Giao ChØ cã nhiÒu vμng, v×
chñ thuyÒn nμy th−êng lμ th−¬ng nh©n
vËy, hä cã ®iÒu kiÖn mua ng−êi cña chóng ta
ngo¹i quèc, nhiÒu khi hä mang c¶ nh÷ng n«
(ë Qu¶ng T©y) ®Ó lμm n« lÖ”. Khi kÕt hîp hai
lÖ da ®en, ®−îc biÕt ®Õn víi c¸i tªn Kunlun
v¨n b¶n nμy víi nhau, chóng ta sÏ hiÓu râ
nu tíi Trung Quèc nh− mét trong nh÷ng
h¬n vÒ ®o¹n ghi chÐp trong mét nguån t−
mÆt hμng quý hiÕm (13).
liÖu cïng thêi lμ Ch− phiªn chÝ (Zhufanzhi).
Cã thÓ t×m thÊy dÊu tÝch cña hiÖn t−îng
Néi dung cña ®o¹n trÝch nh− sau: “LÔ héi lín
b¾t n« lÖ tõ chÝnh tr−êng hîp cña vua Ph¹m
nhÊt cña quèc gia (§¹i ViÖt) vμo ngμy R»m
V¨n (Fan Wen: 331 - 49) cña L©m Êp, tiÒn
th¸ng B¶y, khi c¸c gia ®×nh göi biÕu quμ cho
th©n cña Champa sau nμy. Theo nguån t−
ng−êi kh¸c. Quan l¹i ®Þa ph−¬ng d©ng liÖu cæ Trung Quèc Thñy kinh chó (Shuijing
shengkou (n« lÖ) cho nhμ vua vμ nhμ vua sÏ zhu), Ph¹m V¨n lμ ng−êi gèc Hoa, «ng ta
chiªu ®·i l¹i mét b÷a tiÖc vμo ngμy m−êi ®Õn tõ D−¬ng Ch©u (Yangzhou) thuéc ch©u
s¸u” (10). Thêi gian nμy, quan l¹i ®Þa thæ s«ng D−¬ng Tö (Yangzi). ¤ng bÞ b¾t lμm
ph−¬ng h¼n coi n« lÖ nh− mét mãn quμ quý n« lÖ khi cßn rÊt trÎ, sau ®ã bÞ ®em b¸n ë
vμ hä còng biÕt lμ sÏ ®−îc th−ëng v× viÖc Giao Ch©u vμ cuèi cïng nh÷ng th−¬ng nh©n
d©ng nh÷ng mãn quμ cã gi¸ trÞ nμy. ng−êi Ch¨m mang «ng vÒ L©m Êp. Mét thêi
Nguån chÝnh sö cña ViÖt Nam cung cÊp gian sau, «ng ta lμm ®Õn chøc tÓ t−íng vμ
thªm th«ng tin vÒ tÇm quan träng cña n« lÖ trªn thùc tÕ cßn trë thμnh vua cña L©m Êp.
thêi nhμ Lý (1009-1225), bæ sung cho PhÇn lín nguån t− liÖu liªn quan ®Õn Ph¹m
nh÷ng ghi chÐp cña Trung Quèc nh− ®· V¨n ®Òu chøng minh «ng lμ ng−êi Hoa
trÝch dÉn ë phÇn trªn. Theo bé §¹i ViÖt sö nh−ng ®· “bá quªn” sù kiÖn «ng tõng bÞ b¾t
ký toμn th−, phÐp thuËt kú l¹ cña mét n« lÖ råi bÞ b¸n lμm n« lÖ ®Õn Giao Ch©u tr−íc
tõ §¹i Lý (V©n Nam) ®−îc sö dông trong khi ®−îc ®−a ®Õn Champa, ch¾c lμ hä t−ëng
©m m−u ¸m s¸t hoμng ®Õ Lý Nh©n T«ng ®iÒu nμy lμ ngÉu nhiªn (14). Tuy nhiªn, khi
vμo n¨m 1096 (11). Th«ng tin nμy trïng ®Æt sù kiÖn nμy trong bèi c¶nh lÞch sö trªn
khíp víi nh÷ng nguån t− liÖu cña Trung ®· cho chóng ta thÊy r»ng ho¹t ®éng bu«n

5. 18 Nghiªn cøu LÞch sö, sè 7.2009
b¸n n« lÖ ®· diÔn ra hμng thÕ kû trong khu Mét mÆt hμng bu«n b¸n quan träng
vùc nμy. Vμ ho¹t ®éng nμy g¾n liÒn víi vai kh¸c cña quèc gia §¹i ViÖt thêi Lý lμ ngùa.
trß cña ng−êi Hoa vμ th−¬ng nh©n ngo¹i §©y lμ mét trong nh÷ng mÆt hμng quan
quèc. §èi víi ho¹t ®éng bu«n b¸n n« lÖ, träng nhÊt mμ Champa mua ®−îc tõ ng−êi
Giao Ch©u ®ãng vai trß nh− lμ mét b−íc ViÖt. Song yangkao (Tèng héi yÕu - ND)
®Öm, nÕu kh«ng muèn nãi lμ mét thÞ tr−êng chÐp r»ng ng−êi Ch¨m ®i l¹i “trªn l−ng voi
n« lÖ quan träng. hoÆc kiÖu ®−îc lμm tõ v¶i b«ng. Mét sè
CÇn ph¶i chØ ra r»ng sù thÞnh v−îng cña kh¸c c−ìi ngùa lo¹i ®−îc mang ®Õn tõ Giao
§¹i ViÖt thÕ kû XII ph¶i g¾n liÒn víi ho¹t Ch©u”. §«ng T©y d−¬ng kh¶o (Dongxi
®éng bu«n b¸n n« lÖ. VÝ dô nh− danh s¸ch yangkao), nguån t− liÖu thêi Minh, còng
cèng phÈm cña quèc gia ®Õn triÒu ®×nh x¸c nhËn r»ng: “D−íi thêi Tèng, Champa
Nam Tèng n¨m 1156: th−êng mua ngùa tõ Giao ChØ, v× thÕ Giao
Cèng phÈm v« cïng phong phó. TÊt c¶ nh÷ng ChØ b¸n ngùa nh− mét trong nh÷ng mÆt
ch÷ trong bøc th− ®−îc viÕt b»ng vμng. Cã 1.200 hμng b¶n ®Þa cña hä” (17). Ngùa kh«ng cã
l¹ng vμng cèm, mét nöa trong sè ®ã ®−îc lμm víi nguån gèc tõ Giao ChØ, mμ chóng ®−îc mua
ngäc trai hoÆc ch©u b¸u; 100 viªn ngäc trai ®ùng
tõ ng−êi Man (XuÊt ph¸t tõ thuËt ng÷
trong b×nh vμng, trong ®ã 3 viªn to nh− qu¶ cä, 6
“ng−êi Mäi” mμ ng−êi ta hay gäi) sèng ë
viªn to nh− nh©n h¹t mÝt, 24 viªn lín nh− h¹t ®μo,
khu vùc V©n Nam vμ Qu¶ng T©y ngμy nay
17 viªn lín nh©n cä, vμ 50 viªn to nh− qu¶ chμ lμ,
(18). Nh÷ng nguån t− liÖu cña ViÖt Nam ®·
chØ ra nh÷ng th«ng tin xuÊt xø cña ngùa.
tæng céng lμ 100 viªn; cã 1000 catties (mét catty
VÝ dô nh− n¨m 1012, ng−êi Man ®Õn ch©u
kho¶ng b»ng 600 gram) c©y gç l« héi, 50 chiÕc l«ng
Kim Hoa vμ VÞ Long ®Ó bu«n b¸n, vua Lý
bãi c¸, 850 sóc v¶i thªu kim tuyÕn trang trÝ víi rång,
Th¸i Tæ “ra lÖnh b¾t gi÷ h¬n 10.000 con
6 con ngùa cho hoμng gia cã s½n yªn, céng víi 8 con
ngùa”. Nh÷ng cuéc v©y b¾t nμy, ®«i khi
ngùa kh¸c vμ 5 con voi. §oμn ®i sø tá ra rÊt tù hμo
®−îc tiÕn hμnh bëi chÝnh quan l¹i ®Þa
víi nh÷ng cèng phÈm gi¸ trÞ cña m×nh (15).
ph−¬ng ng−êi ViÖt, vμ ngùa lμ mét trong
KÝch th−íc cña nh÷ng viªn ngäc trai nh−
nh÷ng thø mμ hä cè g¾ng chiÕm gi÷. Vμo
ghi chÐp trªn tiÕt lé cho chóng ta mét sè
thÕ kû XIII, ViÖt sö l−îc chÐp r»ng n¨m
th«ng tin quý gi¸. MÆc dï vïng duyªn h¶i
1008, vua Lª Ngäa TriÒu “b¶n th©n «ng ta
däc Qu¶ng §«ng vμ vÞnh B¾c Bé lu«n ®−îc
chØ huy cuéc v©y b¾t ë hai ch©u §ç L·ng vμ
coi lμ n¬i s¶n xuÊt ngäc trai, nh−ng ngäc
VÞ Long, b¾t ng−êi Man vμ h¬n 100 con
trai ë vÞnh B¾c Bé giai ®o¹n sau nμy kh«ng
ngùa”. Tõ hai tr−êng hîp trªn cho ta thÊy
®−îc coi lμ tèt vμ lín nh− cña Ên §é. V× thÕ, r»ng, ch©u VÞ Long ®ãng vai trß quan träng
danh s¸ch 50 viªn ngäc trai nªu trªn rÊt cã trong viÖc cung cÊp ngùa cho §¹i ViÖt (19).
thÓ cã nguån gèc tõ viÖc bu«n b¸n cña §¹i §iÒu nμy phÇn nμo gi¶i thÝch r»ng t¹i sao
ViÖt víi c¸c th−¬ng nh©n Nam ¸. NÕu ®iÒu triÒu Lý lu«n quan t©m tíi vïng nμy vμ g¶
nμy lμ ®óng th× nã gîi ý r»ng, sù giμu cã c«ng chóa cho mét thñ lÜnh ®Þa ph−¬ng, hä
cña §¹i ViÖt b¾t nguån tõ sù giao th−¬ng Hμ (20).
víi c¸c n−íc Nam ¸ (16). Tãm l¹i, nh÷ng
MÆt hμng phæ biÕn nhÊt mμ ng−êi ViÖt
b»ng chøng ®ã chØ ra cho chóng ta phÇn
dïng ®Ó trao ®æi lÊy ngùa lμ muèi. LÜnh
nμo thÊy ®−îc sù giμu cã cña §¹i ViÖt thêi
ngo¹i ®¹i ®¸p chÐp r»ng: “Ng−êi Fan (gièng
Lý vμ ®Çu thêi TrÇn.
nh− ng−êi Man) b¸n ngùa cho chÝnh quyÒn
2.2. Ngùa tõ V©n Nam vμ muèi tõ biÓn hμng n¨m ®Ó trao ®æi lÊy muèi vμ bß. Tuy

6. Mét c¸ch nh×n tõ biÓn… 19
nhiªn, ®iÒu nμy lμm c¶n trë lé tr×nh bu«n nhμ §−êng vμ v× thÕ, më ®−êng cho ng−êi
b¸n ngùa” (21). §iÒu thó vÞ lμ, ng−êi ViÖt ViÖt giμnh ®éc lËp vμo n¨m 939. ThËm chÝ
kh«ng cÇn thiÕt ph¶i s¶n xuÊt muèi, thø vμo thÕ kû XII, V©n Nam vÉn gi÷ vÞ trÝ
mμ hä dïng ®Ó trao ®æi víi ngùa. Theo ViÖt quan träng ®èi víi ng−êi ViÖt, ®Æc biÖt khi
sö l−îc, cuèi n¨m 1206, phÇn lín vïng hoμng th©n §¹i Lý (Dali) nhËn mét hoμng
duyªn h¶i n»m d−íi sù qu¶n lý cña c¸c thñ tö vèn lμ con cña vua Lý Nh©n T«ng víi
lÜnh ®Þa ph−¬ng; vÝ dô nh− hai vïng s¶n ng−êi thiÕp lμm con nu«i. VÞ hoμng tö nμy
xuÊt muèi quan träng lμ §»ng Ch©u vμ ®−îc lÊy hä hoμng gia lμ Zhao (TriÖu?), vμ
Kho¸i Ch©u (thuéc H−ng Yªn ngμy nay) gióp vua §¹i Lý qu¶n lý qu©n lÝnh khi «ng
trùc thuéc sù qu¶n lý cña c¸c thñ lÜnh ®Þa muèn giμnh lÊy ngai vμng sau khi cha «ng
ph−¬ng h¬n lμ c¸c vua Lý. Theo quan ®iÓm qua ®êi (24).
cña John Whitmore, sù ph©n c¸ch gi÷a Nh÷ng vÝ dô trªn ®©y cho chóng ta h×nh
vïng ®Êt th−îng ch©u thæ vμ h¹ ch©u thæ dung Giao ChØ nh− lμ mét c¶ng thÞ mang
cña §¹i ViÖt chØ ®−îc dì bá vμo n¨m 1220 tÝnh quèc tÕ. Nh− ®· chØ ra, Giao Ch©u vμ
nh− lμ kÕt qu¶ cña nh÷ng nç lùc chung Qu¶ng Ch©u lμ hai trung t©m bu«n b¸n lín
gi÷a nhμ Lý vμ nh÷ng ng−êi kÕ tôc hä - trong kû nguyªn th−¬ng m¹i thêi §−êng,
v−¬ng triÒu TrÇn (1225 - 1400). §©y lμ lÇn nh−ng nh÷ng g× kh¸c nhau gi÷a hai trung
®Çu tiªn trong lÞch sö hai vïng nμy ®−îc t©m nμy ch−a bao giê ®−îc nh×n nhËn hoÆc
nèi liÒn víi nhau (22). lμ nh×n nhËn mét c¸ch thiÕu chÝnh x¸c.
Tõ c¸ch nh×n nhËn nμy, chóng ta thÊy Trong khi ho¹t ®éng cña Qu¶ng Ch©u chñ
r»ng, bu«n b¸n ngùa lμ mét m¾t xÝch quan yÕu lμ h¶i th−¬ng th× Giao Ch©u thiÕt lËp
träng ®Ó kÕt nèi vïng nói víi vïng biÓn, m¹ng l−íi bu«n b¸n néi ®Þa nèi liÒn víi c−
®©y chÝnh lμ mét phÇn quan träng ®Ó cÊu d©n Khmer, Ch¨m, Lμo vμ V©n Nam. M¹ng
thμnh nÒn kinh tÕ §¹i ViÖt. ChØ trong bèi l−íi bu«n b¸n nμy dùa vμo sù kÕt nèi cña
c¶nh nμy míi cã thÓ hiÓu ®−îc vÝ dô nh−, hÖ thèng s«ng - biÓn, trong ®ã miÒn Trung
t¹i sao Nam ChiÕu (Nanzhao), vμ tuyÕn ViÖt Nam gi÷ vÞ trÝ quan träng. HÖ qu¶ tÊt
th−¬ng m¹i g¾n liÒn víi khu vùc nμy lu«n yÕu lμ, nh÷ng hμng hãa næi tiÕng cña Giao
lμ t©m ®iÓm chó ý cña triÒu ®×nh §¹i ViÖt ChØ trong nh÷ng thÕ kû nμy chiÕm sè ®«ng
vμ Trung Hoa ®−¬ng thêi. §ång thêi, nã kh«ng ph¶i lμ nh÷ng s¶n phÈm b¶n ®Þa,
còng chØ ra r»ng t¹i sao mét v−¬ng quèc ch¼ng h¹n nh− trong danh s¸ch cèng phÈm
n»m xa x«i kinh ®« §¹i ViÖt l¹i cã thÓ tÊn tõ Ng−u Hèng (khu vùc Yªn Ch©u, S¬n La
c«ng Th¨ng Long bèn lÇn vμo c¸c n¨m 846; ngμy nay) vμ Ai Lao (Lμo ngμy nay) ®Õn
860; 862; vμ 863 vμ chiÕm gi÷ kinh thμnh §¹i ViÖt n¨m 1067: “vμng, b¹c, dÇu th¬m,
nμy trong hai n¨m (863 - 865). Sù thËt th× sõng tª gi¸c vμ ngμ voi" (25).
ngùa lμ nguyªn nh©n quan träng khiÕn c¸c 3. BiÓn Giao ChØ trong bèi c¶nh quèc
thñ lÜnh ®Þa ph−¬ng kªu gäi Nam ChiÕu tÕ: Ng−êi Håi gi¸o vμ l¸i th−¬ng ViÖt
x©m chiÕm l·nh thæ cña hä sau khi Lý Tr¸c Nh÷ng th−¬ng nh©n Hu, tªn th−êng gäi
(Li Zhuo), quan tæng trÊn cña nhμ §−êng ë cña nh÷ng th−¬ng nh©n Nam ¸ vμ sau nμy
An Nam, ®ßi hái mét c¸i gi¸ thÊp ®Õn møc cã thÓ lμ c¶ th−¬ng nh©n Trung §«ng
v« lý trong viÖc trao ®æi gi÷a ngùa vμ muèi (thuËt ng÷ Hu cã thÓ còng ®−îc hiÓu lμ Håi
(23). H¬n n÷a, chóng ta cã thÓ biÖn luËn hay Håi Hét) còng cã nh÷ng quan hÖ mËt
r»ng nh÷ng cuéc tÊn c«ng cña Nam ChiÕu thiÕt víi §¹i ViÖt. Tõ thêi H¸n, th−¬ng
còng lμm suy gi¶m lín søc m¹nh cai trÞ cña nh©n Hu ®−îc khuyÕn khÝch ®Õn Giao ChØ,

7. 20 Nghiªn cøu LÞch sö, sè 7.2009
bëi v×, theo quan ®iÓm cña Wang Gungwu: l−îng ®¸ng kÓ nh÷ng ng−êi Håi ë §¹i ViÖt
“Nguån lîi chÝnh (cña Trung Hoa)… lμ nªn hä míi cã thÓ tiÕn hμnh mét cuéc di
th−¬ng m¹i” (26). VÝ dô nh−, d−íi thêi SÜ d©n lín nh− vËy. Còng th«ng qua nguån t−
NhiÕp kho¶ng n¨m 187-226, mét sè l−îng liÖu nμy cã thÓ thÊy r»ng v¨n hãa Trung
lín ng−êi Hu ®−îc dïng ®Ó hé tèng SÜ §«ng hiÖn diÖn ë quèc gia §¹i ViÖt thêi
NhiÕp khi «ng ta ®i du hμnh (27). Giao TrÇn lμ kh¸ râ. Sù thËt th× n¨m 1268,
Ch©u lμ n¬i mμ nh÷ng th−¬ng nh©n vμ chÝnh lμ n¨m mμ hoμng ®Õ M«ng Cæ yªu
quan l¹i ng−êi Hoa cã thÓ tiÕp xóc víi cÇu c¸c th−¬ng nh©n ng−êi Hu (Håi gi¸o) tõ
th−¬ng nh©n ngo¹i quèc. VÞ trÝ trung gian §¹i ViÖt ph¶i tíi yÕt kiÕn. TrÇn Th¸nh
d−êng nh− vÉn ®−îc gi÷ nguyªn sau khi T«ng vμ anh trai tiÕn hμnh mét buæi biÓu
ng−êi ViÖt giμnh ®−îc ®éc lËp vμo thÕ kû X. diÔn móa theo phong c¸ch Håi gi¸o ë hoμng
Khi mét sø ®oμn M«ng Cæ ®Õn §¹i ViÖt vμo cung ®Ó mua vui cho th−îng hoμng TrÇn
n¨m 1266, hä thÊy mét sè lín ng−êi Håi Th¸i T«ng. Toμn th− ®Æc biÖt nªu râ, nh÷ng
gi¸o (Huihu) ®ang sinh sèng ë ®©y. §iÒu vÞ quan tiÒn nhiÖm th−êng mÆc ¸o choμng
nμy ph¶n ¸nh trong mét bøc th− cña hoμng tr¾ng b»ng v¶i b«ng vμo mçi dÞp lÔ héi. CÇn
®Õ M«ng Cæ Kublai (Hèt TÊt LiÖt - ND) göi ph¶i l−u ý r»ng, mÆc ¸o choμng tr¾ng ë mét
®Õn §¹i ViÖt vμo n¨m 1267, trong ®ã «ng ta lÔ héi kh«ng ph¶i lμ phong tôc cña Trung
chØ trÝch triÒu ®×nh §¹i ViÖt kh«ng cho ng−êi Quèc còng ch¼ng ph¶i lμ phong tôc cña
Håi gi¸o ®Õn giao tiÕp víi sø ®oμn M«ng ViÖt Nam thêi kú nμy, mμ nã ®−îc sö dông
Nguyªn trong suèt thêi gian cña chuyÕn ®i phæ biÕn ë Trung vμ Nam ¸, “mÆc quÇn ¸o
sø. N¨m 1268, Kublai cã nh÷ng cè g¾ng tr¾ng ë lÔ héi vμ quÇn ¸o ®en cho ®¸m
kh¸c ®Ó tiÕp xóc víi ng−êi Håi gi¸o ë §¹i tang” (30).
ViÖt. ¤ng ta yªu cÇu vua TrÇn Th¸nh T«ng Con cña hoμng ®Õ Th¸nh T«ng, nhμ vua
göi nh÷ng th−¬ng nh©n Håi gi¸o ®Õn Trung Nh©n T«ng nh¾c ®i nh¾c l¹i chuyÖn «ng ta
Quèc ®Ó cã thÓ trao ®æi víi hä vÒ t×nh h×nh tíi th¨m Champa víi t− c¸ch lμ mét ng−êi
Trung §«ng. Vua Th¸nh T«ng tho¸i th¸c sïng ®¹o PhËt. T¹i Champa, ch¾c h¼n nhμ
b»ng viÖc tr¶ lêi r»ng chØ cã hai th−¬ng nh©n vua ®· gÆp nhiÒu ng−êi ®Õn tõ Trung §«ng.
Håi gi¸o ë §¹i ViÖt, nh−ng c¶ hai ®· chÕt, vμ Sù kiÖn nμy cã thÓ ®¸nh dÊu më ®Çu cho sù
v× thÕ yªu cÇu cña Kublai kh«ng thÓ ®¸p øng ¶nh h−ëng cña v¨n hãa Håi gi¸o. ChØ trong
®−îc. Hoμng ®Õ M«ng Cæ ®· næi giËn vμ cho bèi c¶nh nμy, chóng ta míi cã thÓ hiÓu ®−îc
®ã lμ mét lêi nãi dèi (28). nh÷ng ghi chÐp d−êng nh− lμ rêi r¹c vμ
Nh− sö biªn niªn cña ViÖt Nam x¸c ngÉu nhiªn trong Toμn th−, ch¼ng h¹n nh−
nhËn, Kublai ®· ®óng khi x¸c ®Þnh r»ng cã tham kh¶o ghi chÐp n¨m 1304 víi viÖc
nh÷ng mèi tiÕp xóc gi÷a §¹i ViÖt, Trung “nh÷ng thÇy tu yoga ®Õn tõ Champa, vμ hä
Quèc vμ Trung §«ng. Toμn th− chÐp n¨m chØ uèng s÷a”. N¨m 1311, cã thÇy tu ng−êi
1274, kh«ng l©u sau sù kiÖn trªn, mét h¹m Hu kh¸c tíi tõ Champa. ¤ng ta kh¼ng ®Þnh
®éi kho¶ng 30 thuyÒn v−ît biÓn ®Õn §¹i m×nh ®· 300 tuæi, cã kh¶ n¨ng ®i trªn n−íc
ViÖt xuÊt ph¸t tõ Trung Quèc. Trªn thuyÒn vμ mang nh÷ng søc m¹nh siªu nhiªn kh¸c
cã nh÷ng ng−êi nhËp c−, hä mang theo nh− «ng ta cã thÓ xo¾n ng−êi ®Ó lé ruét ra
ch©u b¸u vμ gia ®×nh cña m×nh. Hä tù gäi ngoμi. §©y lμ lÇn thø hai «ng ta ®Õn th¨m
m×nh lμ ng−êi Håi (Hui Ji -回鸡), c¸i tªn §¹i ViÖt. LÇn nμy, «ng ta mang theo ch¸u
mμ hÇu nh− ch¾c ch¾n lμ hä lÇm lÉn víi g¸i cña m×nh vμ g¶ cho hoμng ®Õ Anh T«ng.
“Huihu-回鹘” (29). RÊt cã thÓ ®· cã mét sè §¸m c−íi d−êng nh− ®· ®−îc s¾p ®Æt bëi

8. Mét c¸ch nh×n tõ biÓn… 21
th−îng hoμng Nh©n T«ng, v× nhμ vua ®· sau: Mô ¨n tr¸i c©y ®−îc lÊy tõ trªn nói vμ
gÆp thÇy tu nμy tõ lÇn viÕng th¨m ®Çu tiªn. sèng trªn c©y. Sau ®ã, mét ng−êi ®μn «ng
ViÖc triÒu ®×nh §¹i ViÖt tiÕp xóc th−êng Giao ChØ v−ît biÓn ®Õn H¶i Nam ®Ó thu
xuyªn víi Champa vμ thËm chÝ xa h¬n n÷a thËp gç l« héi, mét lo¹i gç th¬m. Bμ ®· c−íi
còng ®−îc x¸c nhËn bëi kü n¨ng ng«n ng÷ «ng ta vμ cã nhiÒu con ch¸u. ChØ ®Õn khi ®ã
cña quý téc TrÇn ®¹t ®−îc nhê vÞ trÝ trung hä míi khai hoang vμ trång trät. §iÒu thó vÞ
gian cña §¹i ViÖt trong lé tr×nh h¶i th−¬ng. lμ, khu vùc mμ Mô sinh sèng, nói Li Mu, lμ
§iÓn h×nh lμ TrÇn Quang Kh¶i, ng−êi cã n¬i cã nhiÒu gç l« héi nhÊt (33). TruyÒn
thÓ sö dông thμnh th¹o rÊt nhiÒu ng«n ng÷ thuyÕt b¶n ®Þa nμy kh«ng chØ gîi cho chóng
kh¸c nhau còng gièng nh− em trai lμ TrÇn ta th«ng tin vÒ nguån gèc cña gç l« héi cña
NhËt DuËt. Theo Toμn th−, TrÇn NhËt Giao ChØ, mμ cßn cho thÊy mèi quan hÖ mËt
DuËt cã thÓ nãi chuyÖn víi sø ®oμn thiÕt vμ chÆt chÏ gi÷a Giao ChØ vμ H¶i Nam.
Temasek (Singapore ngμy nay), thø tiÕng Nh÷ng tμi liÖu kh¸c d−íi thêi Tèng còng x¸c
nμy cã thÓ lμ Malay nh−ng còng cã thÓ lμ nhËn r»ng, nhiÒu ng−êi tõ §¹i ViÖt ®Õn H¶i
Ba T− hoÆc ArËp (31). Nam ®Ó chän gç, mÆc dï ho¹t ®éng bu«n b¸n
Ng−êi ViÖt ch¾c ch¾n khai th¸c triÖt ®Ó víi ng−êi H¶i Nam lμ nguån cung cÊp ®¸ng
vÞ trÝ trung gian cña m×nh gi÷a c¸c quèc gia tin cËy h¬n ®èi víi mÆt hμng nμy. Ng−êi Li
h¶i ®¶o vμ Trung Quèc. Mét trong nh÷ng ®· “sèng nhê bu«n b¸n gç th¬m”, theo nh−
s¶n phÈm cña §¹i ViÖt vμo thÕ kû XIII lμ Ch− phiªn chÝ (34). Mét sè ng−êi mua gç
vßng xuyÕn tÈm h−¬ng th¬m. §Ó lμm th¬m tõ Giao ChØ, v× vËy, cã thÓ ®· cã nhiÒu
nh÷ng vßng xuyÕn nμy, ng−êi ViÖt sÏ trén ng−êi ViÖt ®Õn H¶i Nam ®Ó bu«n b¸n.
bét th¬m víi bïn, nÆn ®Êt sÐt thμnh nhiÒu Gç th¬m lμ mét trong nh÷ng mÆt hμng
h¹t, sau ®ã x©u chóng l¹i víi nhau b»ng sîi quan träng cña ng−êi ViÖt, ®−îc bμy b¸n
d©y t¬ nhiÒu mμu s¾c. C¸ch lμm nμy cã thÓ phæ biÕn ë Kh©m Ch©u (Qinzhou) thuéc
häc ®−îc tõ c¸c th−¬ng nh©n T©y vμ Nam Qu¶ng T©y. T¹i nh÷ng n¬i nμy, gç th¬m
¸. Sau ®ã, nh÷ng chuçi nμy ®−îc mang b¸n ®−îc trao ®æi lÊy lôa cña th−¬ng nh©n
ë Trung Quèc vμ ®−îc ghi chÐp l¹i lμ rÊt Trung Quèc, nh÷ng ng−êi cã thÓ ®Õn tõ
phæ biÕn víi phô n÷ ë ®©y (32). Vßng xuyÕn nh÷ng n¬i xa x«i nh− Tø Xuyªn (Sichuan):
cã thÓ còng ®−îc xuÊt khÈu tõ Trung Quèc “Toμn bé nh÷ng mãn hμng quen thuéc cña Giao
®Õn c¸c vïng kh¸c nhau cña §«ng Nam ¸; ChØ phô thuéc vμo Kh©m Ch©u, v× vËy, thuyÒn bÌ
nhiÒu ®å gèm cña ng−êi ViÖt trong nh÷ng liªn tôc ra vμo gi÷a hai ®Þa ®iÓm nμy. Bu«n b¸n
con tμu ®¾m ph¸t hiÖn ë miÒn Nam tÊp nËp diÔn ra ë phÝa §«ng cña con s«ng n»m bªn
Philippines còng chøa nhiÒu h¹t gèm nh− c¹nh c¶ng thÞ. Nh÷ng ng−êi mang s¶n phÈm tõ
sÏ ®−îc tr×nh bμy ë phÇn d−íi ®©y. biÓn dïng ®Ó trao ®æi víi lóa g¹o vμ v¶i b«ng víi sè
H¶i Nam (Hainan) vμ nh÷ng mèi liªn hÖ l−îng Ýt ®−îc gäi lμ “§·n Giao ChØ” (Ng−êi ®−îc
víi Håi gi¸o biÕt nh− d©n Qu¶ng §«ng). Nh÷ng th−¬ng nh©n
Mèi liªn hÖ cña Håi gi¸o víi khu vùc nμy giμu cã ®Õn tõ vïng biªn giíi cña huyÖn VÜnh Yªn
sÏ râ rμng h¬n khi chóng ta xÐt ®Õn vÞ thÕ cña §¹i ViÖt bu«n b¸n t¹i Kh©m Ch©u, th−êng ®−îc
cña ®¶o H¶i Nam. Giao ChØ cã mèi liªn hÖ coi lμ “nh÷ng tÆng phÈm nhá”. “Nh÷ng tÆng phÈm
kh¨ng khÝt víi H¶i Nam; phong tôc cña lín” ¸m chØ nh÷ng ®oμn triÒu cèng tõ §¹i ViÖt ®Õn
H¶i Nam lμ thê thÇn “Li Mu” (Mô/mÑ - tæ ®Ó bu«n b¸n. Nh÷ng hμng hãa hä bu«n b¸n lμ vμng,
mÉu cña téc ng−êi Li), ®−îc miªu t¶ nh− b¹c, tiÒn ®ång, gç l« héi vμ nh÷ng lo¹i gç th¬m kh¸c,

9. 22 Nghiªn cøu LÞch sö, sè 7.2009
ngäc trai, ngμ voi vμ sõng tª. Nh÷ng tiÓu th−¬ng tõ Champa. B¾t ®Çu vμo thêi Tèng, c¸c ®oμn
n−íc chóng ta (tøc Trung Quèc - ND) ®Õn ®©y trao th−¬ng thuyÒn cña ng−êi Ch¨m th−êng
®æi ®ång, giÊy bót, thãc g¹o vμ v¶i b«ng víi c− d©n dõng l¹i ®Çu tiªn ë H¶i Nam tr−íc khi ®Õn
Giao ChØ kh«ng ®−îc chó träng l¾m. Tuy nhiªn, cã Trung Hoa lôc ®Þa. D−êng nh− ch¾c ch¾n
nh÷ng th−¬ng nh©n giμu cã mang v¶i thªu kim r»ng, phÇn lín th−¬ng nh©n ho¹t ®éng ë
tuyÕn tõ Shu (Tø Xuyªn) ®Õn Kh©m Ch©u ®Ó bu«n H¶i Nam ®Òu ®Õn tõ hoÆc ®i qua Champa,
b¸n dÇu th¬m mét n¨m mét lÇn. Hä th−êng mang n¬i mμ th−¬ng nh©n Håi gi¸o tõ l©u ®·
theo hμng ngμn quan tiÒn. Nh÷ng th−¬ng nh©n ®ã thiÕt lËp c¸c th−¬ng ®iÕm nh− lμ mét m¾t
mÆc c¶ gi¸ hμng giê tr−íc khi quyÕt ®Þnh mua b¸n. xÝch trong hÖ thèng th−¬ng m¹i cña m×nh. ë
Khi mμ ®· thèng nhÊt vÒ gi¸ th× kh«ng ai ®−îc phÐp Qu¶ng Ch©u (Guangzhou) vμ Phóc KiÕn
®μm ph¸n víi nh÷ng th−¬ng nh©n kh¸c. Khi b¾t (Fujian), th−¬ng nh©n Ch¨m hoÆc th−¬ng
®Çu trao ®æi gi¸ c¶, kho¶ng c¸ch gi÷a gi¸ nãi vμ gi¸ nh©n Håi th−êng sèng cè ®Þnh ë khu dμnh
tr¶ lμ rÊt lín nh− gi÷a trêi vμ ®Êt. Nh÷ng th−¬ng riªng cho ng−êi n−íc ngoμi, trong khi ë H¶i
nh©n giμu cã cña chóng ta (ng−êi H¸n) cö nh÷ng Nam hä sèng chñ yÕu ë Yaizhou (36).
ng−êi hÇu ®Õn mua nh÷ng thø hμng hãa phôc vô Nh÷ng nhãm ngo¹i quèc kh¸c, còng cã thÓ
cuéc sèng hμng ngμy vμ thËm chÝ hä cßn x©y dùng tõ Champa, sèng ë Daixian phÇn §«ng B¾c
nh÷ng khu c− tró t¹m thêi ë ®ã víi môc ®Ých lμm v« cña H¶i Nam vμ ë Baisha (37). RÊt nhiÒu
hiÖu hãa ho¹t ®éng cña th−¬ng nh©n (Giao ChØ). trong sè hä cã tªn lμ “Pu” (Abu). V× vËy, gia
Nh÷ng th−¬ng nh©n giμu cã th−êng b×nh tÜnh, vμ ph¶ hä Pu còng cung cÊp manh mèi vÒ mèi
dïng tÝnh kiªn tr× cña hä nh− mét vò khÝ. Khi hai quan hÖ gi÷a H¶i Nam, §μng Trong vμ lôc
th−¬ng nh©n thÊy nhau, hä sÏ cïng nhau uèng ®Þa Trung Quèc. Nh÷ng gia ph¶ nμy ®−îc
r−îu, nh− l©u ngμy hä míi gÆp nhau. T¹i b÷a tiÖc t×m thÊy ë H¶i Nam, Phóc KiÕn (Dehua -
®ã, c¸c bªn cã thÓ thªm hoÆc bít mét vμi quan, do ®ã tøc §øc Hãa), Qu¶ng Ch©u vμ vïng Kh©m
gi¸ c¶ gi÷a bªn mua vμ bªn b¸n dÇn khíp víi nhau Ch©u ë Qu¶ng T©y. Nãi mét c¸ch kh¸c, gia
h¬n. Khi cã sù nhÊt trÝ, c¸c quan (ë c¸c chî) c©n dÇu téc hä Pu sinh sèng ë nh÷ng n¬i mμ hä cã
th¬m vμ ph©n bè v¶i thªu kim tuyÕn cho hai bªn ®Ó
thÓ bu«n b¸n ®−îc vμ khu vùc vÞnh B¾c Bé
kÕt thóc sù tháa thuËn. T¹i c¸c ®Þa ®iÓm bu«n b¸n,
lμ mét trong nh÷ng n¬i hä sèng tËp trung.
chÝnh quyÒn (nhμ Tèng) chØ thu thuÕ ®èi víi th−¬ng
MÆc dï nh÷ng n¨m gÇn ®©y cã mét sè ý
nh©n tõ n−íc chóng ta” (35).
kiÕn nghi ngê vÒ nguån gèc Håi cña nh÷ng
gia ®×nh Pu, nh− Pierre - Yves Manguin ®·
§o¹n trÝch trªn chØ ra r»ng, Giao ChØ lμ
chØ ra, b»ng chøng tõ tiÕng Trung Quèc vμ
®èi t¸c th−¬ng m¹i quan träng nhÊt t¹i khu
ArËp ®· chøng minh mét c¸ch minh b¹ch lμ
vùc duyªn h¶i Trung Quèc cña vÞnh B¾c
vμo ®Çu thÕ kû thø VIII, cã nh÷ng mèi liªn
Bé. Sù trao ®æi hμng hãa ë khu vùc nμy rÊt
hÖ gi÷a Champa, th−¬ng nh©n Håi gi¸o ë
ph¸t ®¹t vμ phøc t¹p. Ho¹t ®éng th−¬ng
Nam Trung Hoa víi gia téc hä Pu” (38).
m¹i t¹i khu vùc nμy cã thÓ ®−îc coi lμ mang
B»ng c¸ch ®ã, th−¬ng nh©n Håi gi¸o ë H¶i
tÝnh chÊt khu vùc hoÆc còng cã thÓ lμ ®Þa
Nam vμ quan hÖ cña hä víi vïng Qu¶ng
ph−¬ng v× kho¶ng c¸ch giao th−¬ng b»ng
Ch©u thuéc Phóc KiÕn gãp phÇn ph¶n ¸nh
thuyÒn lμ rÊt nhá. Bu«n b¸n ch¾c ch¾n lμ
sù ph¸t triÓn th−¬ng m¹i t−¬ng ®èi muén
mét phÇn thiÕt yÕu cña ®¹i bé phËn c− d©n
cña c¸c tØnh nμy, nh− tranh luËn cña
trong vïng.
Chang Pintsun. Cã c¬ së ®Ó thõa nhËn, nh−
Tuy nhiªn, yÕu tè mang tÝnh sèng cßn ®Ó Roderik Ptak ®· chØ ra, r»ng c¸c th−¬ng
H¶i Nam liªn kÕt víi thÕ giíi bªn ngoμi lμ nh©n tõ Champa, ho¹t ®éng tõ H¶i Nam,

10. Mét c¸ch nh×n tõ biÓn… 23
hay th−êng xuyªn lui tíi ®ã, ®· cã nh÷ng gäi cña nh÷ng ng−êi mμ tæ tiªn cña ng−êi
¶nh h−ëng ë nh÷ng c¶ng thÞ lôc ®Þa cña ViÖt ®· th−êng xuyªn quan hÖ. PhÇn lín
Trung Quèc, vμ nh÷ng nhãm nμy th−êng nh÷ng nh÷ng b»ng chøng liªn quan ®Õn yÕu
quan hÖ chÆt chÏ víi nhau ®Ó c¹nh tranh tè v¨n hãa vμ truyÒn thèng ®· ®ãng gãp cho
hoÆc lμ liªn kÕt víi nh÷ng nhãm th−¬ng sù h×nh thμnh quèc gia §¹i ViÖt ®· bÞ ph©n
nh©n Håi gi¸o kh¸c vμ ng−êi Phóc KiÕn t¸n vμ phñ d−íi nh÷ng líp c¸t bôi.
(39). Mét lÝ do kh¸c mμ c¸c nhμ sö häc ViÖt
Trong bèi c¶nh nμy, ®iÒu kh«ng thÓ t−ëng Nam cã khuynh h−íng miªu t¶ lÞch sö §¹i
t−îng ®−îc lμ th−¬ng nh©n Håi gi¸o ®· ®Ó ViÖt thêi kú ®Çu sao cho thËt gièng víi
l¹i dÊu tÝch vßng quanh vÞnh B¾c Bé, ë Trung Quèc, cã thÓ lμ v× vÊn ®Ò an ninh. Sù
Kh©m Ch©u, H¶i Nam vμ Champa, chØ riªng lo l¾ng nμy ®−îc miªu t¶ trong bμi th¬ viÕt
bá qua §¹i ViÖt trong suèt hμng ngμn n¨m bëi vÞ vua tiÕm quyÒn Hå Quý Ly, ng−êi mμ
bu«n b¸n vμ giao l−u - nh÷ng c¸i ®ã d−êng sau nμy lμ nguyªn cí cho cuéc x©m l−îc cña
nh− l¹i lμ nh÷ng tμi liÖu hiÖn nay b¶o cho nhμ Minh n¨m 1407. Khi tr¶ lêi mét c©u
chóng ta. Nh− Kenneth R. Hall ®· quan s¸t, hái cña sø gi¶ Trung Quèc, «ng ta nãi: “NÕu
tÊt c¶ nguån t− liÖu cña ng−êi ViÖt vÒ vïng ng−¬i hái ta vÒ phong tôc cña An Nam, ta
ngo¹i vi biªn giíi phÝa B¾c bÞ bãp mÐo bëi sÏ nãi víi ng−¬i lμ phong tôc cña chóng ta
thμnh kiÕn cña c¸c sö gia Nho gi¸o, ®Æc biÖt thuÇn tóy gièng Trung Quèc. Y phôc chóng
lμ th¸i ®é hoμi nghi ®èi víi th−¬ng m¹i cña ta theo phong c¸ch nhμ §−êng, vμ nghi lÔ
hä. Trong bèi c¶nh Êy, mèi giao th−¬ng víi chóng ta dïng theo kiÓu nhμ H¸n (42). ¤ng
c¸c th−¬ng nh©n Håi gi¸o bÞ lo¹i bá bëi ®Þnh ta viÕt ®iÒu nμy v× «ng ta biÕt r»ng: Trung
kiÕn cña c¸c sö gia Nho gi¸o; bëi v× nh÷ng Quèc mét lÇn n÷a trë l¹i sù thèng trÞ cña
tiÕp xóc nμy chØ mang l¹i sù nhÇm lÉn vμ ng−êi H¸n sau khi triÒu ®×nh M«ng Cæ bÞ
kh«ng khíp víi qu¸ tr×nh x©y dùng lÞch sö lËt ®æ. Håi gi¸o vμ nh÷ng mèi liªn hÖ kh«ng
quèc gia vèn võa mang ý thøc hÖ, võa mang chÝnh thèng kh¸c bÞ che ®Ëy khi mμ quèc
tÝnh chñng téc (40). Nh− mét hÖ qu¶, mét gia ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ x©m l−îc bëi thÕ
phÇn quan träng cña lÞch sö ViÖt Nam bÞ lùc lín h¬n. ë §¹i ViÖt còng nh− ë Trung
thiÕu mÊt, nh− lμ b»ng chøng trong Toμn Quèc, nh÷ng dÊu vÕt cña ng−êi theo Håi
th−: Trong Ýt nhÊt hai tr−êng hîp, tªn n−íc gi¸o vμ ng−êi M«ng Cæ hÇu nh− bÞ lo¹i bá
ngoμi hoÆc tªn ng−êi n−íc ngoμi bÞ viÕt sai: vμo thêi Minh.
Mét lμ Huihu, nh− ®· tr×nh bμy ë trªn vμ Quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a H¶i Nam vμ
mét tr−êng hîp kh¸c lμ Temasek (41). Bëi Champa ®−îc ghi chÐp l¹i bëi mét sö gia
vËy, hai trong sè ®èi t¸c th−¬ng m¹i quan Trung Quèc vμo n¨m 1600, còng ®−îc Lª
träng cña §¹i ViÖt thêi kú nμy trë thμnh Quý §«n - nhμ sö häc næi tiÕng cña ViÖt
nh÷ng c¸i tªn míi vμ xa l¹, lμm cho mäi Nam thÕ kû XVIII nh¾c l¹i. §o¹n trÝch sau
ng−êi lÇm t−ëng lμ kh«ng quan träng vμ ®©y thÓ hiÖn sù quan t©m cña Lª Quý §«n
thiÓu sè. ChÝnh ®iÒu nμy cñng cè h¬n n÷a ®èi víi vÊn ®Ò biÓn:
quan ®iÓm r»ng, §¹i ViÖt nh− lμ mét quèc Qu Daiun diÔn t¶ trong Guangdong Xinyu (cã
gia tr× trÖ vÒ th−¬ng m¹i, mét n¬i cã rÊt Ýt thÓ lμ Qu¶ng §«ng chÝ l−îc?) r»ng tõ H¶i Nam
quan hÖ víi thÕ giíi bªn ngoμi. §−îc viÕt Ýt theo h−íng Nam ®i kho¶ng 600 lý sÏ ®Õn Champa.
nhÊt 150 n¨m sau nh÷ng sù kiÖn nμy, h¬n Mçi khi cã giã Nam, mäi ng−êi cã thÓ nghe thÊy
n÷a l¹i bÞ chi phèi bëi ý thøc hÖ Nho gi¸o, tiÕng gμ g¸y tõ phÝa Champa vμo mçi buæi s¸ng
t¸c gi¶ Toμn th− Ýt quan t©m ®Õn nh÷ng tªn sím. §iÒu nμy lμ minh chøng cho thÊy sù gÇn gòi

11. 24 Nghiªn cøu LÞch sö, sè 7.2009
vÒ mÆt ®Þa lý gi÷a hai khu vùc. NÕu H¶i Nam lμ Mét nghiªn cøu vÒ sè l−îng nh÷ng ng−êi cã
tÊm b×nh phong che ch¾n cho Qu¶ng §«ng th× tr×nh ®é häc vÊn ë vïng Giao ChØ trong ®èi
Champa lμ tÊm l¸ ch¾n che cho H¶i Nam (43). s¸nh víi Qu¶ng T©y, V©n Nam vμ H¶i Nam
Theo Lª Quý §«n th× c¶ vïng nμy ®−îc thêi §−êng ®· chØ ra r»ng Giao ChØ ®· v−ît
kÕt nèi víi nhau bëi biÓn vμ chÞu ¶nh lªn tÊt c¶ nh÷ng khu vùc l¸ng giÒng vÒ sè
h−ëng bëi c¸c luång th−¬ng m¹i; biªn giíi l−îng nh÷ng ng−êi ®−îc ®μo t¹o theo kiÓu
vÒ mÆt l·nh thæ chØ cã ý nghÜa t−îng tr−ng. Trung Hoa vμ trªn lÜnh vùc v¨n hãa vËt
Khi h×nh dung Trung Hoa nh− mét thùc chÊt. Chóng ta còng biÕt r»ng H¶i Nam lμ
thÓ v¨n hãa ®ång nhÊt phñ lªn toμn bé biªn nguån cung cÊp ngùa chÝnh cho Champa
giíi hiÖn ®¹i ngμy nay, tõ ®ã ¶nh h−ëng ra vμo thêi “®Ønh cao cña mét ®Õ chÕ th−¬ng
c¸c quèc gia l©n cËn vμ tíi ViÖt Nam tõ m¹i víi mét nÒn t¶ng n«ng nghiÖp” (45).
phÝa B¾c th× chóng ta còng ph¶i l−u ý mét Trong khi §«ng Nam ¸ d−êng nh− ®ãng
®iÒu r»ng, cho ®Õn thêi Minh (vμ ®Õn tËn chøc n¨ng nh− nguån cung cÊp s¶n phÈm
nöa sau thÕ kû XVIII ®èi víi V©n Nam), chÝnh yÕu cho Trung Quèc trong “kû
phÇn lín Qu¶ng §«ng, Qu¶ng T©y, V©n nguyªn th−¬ng m¹i”, th× mét thêi kú dμi
Nam vμ H¶i Nam lμ nh÷ng vïng kÐm ph¸t tr−íc ®ã, H¶i Nam ®ãng vai trß t−¬ng tù
triÓn h¬n khu vùc B¾c Bé c¶ vÒ kinh tÕ vμ cho §¹i ViÖt vμ Champa. H¬n lμ viÖc nh×n
v¨n hãa. Chóng ta cã thÓ lÊy viÖc s¶n xuÊt nhËn v¨n hãa H¸n ¶nh h−ëng tõ phÝa B¾c
gèm sø nh− mét th−íc ®o. Cho tíi thÕ kû tíi ViÖt Nam, chóng ta nªn thÊy r»ng, v¨n
XIII, ë c¸c tØnh nh− H¶i D−¬ng vμ Thanh hãa ViÖt chÞu H¸n hãa cã thÓ ®· ®ãng vai
Hãa ngμy nay, xuÊt hiÖn nhiÒu trung t©m trß nÒn t¶ng trong viÖc truyÒn b¸ v¨n hãa
gèm sø næi tiÕng, trong khi ®ã chØ cã duy H¸n tíi V©n Nam vμ Qu¶ng T©y.
nhÊt mét lß ®−îc t×m thÊy ë Qu¶ng T©y vμ HiÖu ®Ýnh: Ph¹m V¨n Thñy
kh«ng hÒ cã mét lß nμo ë V©n Nam (44). (Cßn n÷a)
________________
chó thÝch
Guangxi, Beimeng suoyan, tuyÓn chän trong
(1). Víi c¸ch nh×n nhËn l¹i vÒ vÞ trÝ §¹i ViÖt Congshu jicheng chubian, Shangwu, Shanghai,
trong m¹ng l−íi th−¬ng m¹i biÓn §«ng giai ®o¹n 1936, juan 2, p. 9. Xem thªm M· ViÖn: “Tianwei
sím, xem Momoki Shiro, “§¹i ViÖt and South jing xinzao haipai pei”, trong Phan V¨n C¸c vμ
China Sea trade from the 10th to the 15th century ”, Claudine Salmon, Ðpigraphie en chinois du ViÖt
Crossroads, 12, 1 (1998): 1 - 34; vμ Cristopher Nam = V¨n kh¾c H¸n N«m, Ecole Francaise
Goscha, “The borders of Vietnam’ s early wartime d’Extreme Orient vμ ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m,
trade with Southern China: A contemporary Paris vμ Hμ Néi, 1998), p. 33 - 40.
perspective”, Asian Survey, 40, 6 (2000): 987 - (3). Ouyang Xiu et al., Xin Tangshu, Zhonghua
1018. Cã mét luËn ®iÓm vÒ tÇm quan träng cña Shuju, Beijing, 1975, juan 43, p. 1151 - 1152.
biÓn trong bμi nghiªn cøu cña Charles Wheeler Maspero cho r»ng lμ con ®−êng ngang Keo Nua
®−îc sö dông trong bμi viÕt nμy. v−ît ®Õn Lμo, trong khi §μo Duy Anh tin r»ng nã
(2). Nh÷ng nguy hiÓm trªn lé tr×nh h¶i th−¬ng cã kh¶ n¨ng b¾t ®Çu tõ vïng Quy Hîp h¬n; Quy
®−îc Cao BiÒn nh×n nhËn: “Khi ng−¬i nhæ neo Hîp lμ mét ®iÓm tiÕp xóc quan träng gi÷a ViÖt
thuyÒn th× ®õng nghÜ ®Õn chuyÖn sèng sãt mμ trë Nam vμ Lμo trong nhiÒu thÕ kû. Xem §μo Duy Anh
l¹i ®©y”; “Gao Pian (Cao BiÒn) kai hailu”, trong Sun §Êt n−íc ViÖt Nam qua c¸c ®êi, Nxb. Khoa häc x·
héi, Hμ Néi, 1964, tr. 198. Sù tiÕp xóc gi÷a miÒn

12. Mét c¸ch nh×n tõ biÓn… 25
Trung ViÖt Nam vμ Trung Quèc lμ kh¸ m¹nh mÏ, nhiÒu v¹i sμnh lín, nh÷ng thø ®−îc s¶n xuÊt ë
theo c¸ch nh×n nhËn cña John Whitmore vμ mét sè ®ång b»ng; NguyÔn §øc Nghinh, “Chî vμ lμng”,
häc gi¶ kh¸c cho r»ng, ¶nh h−ëng cña v¨n hãa H¸n trong The traditional village in Vietnam, Phan
më réng h¬n ë vïng kinh ®« (John Whitmore, The Huy Lª (chñ biªn), Nxb ThÕ giíi, Hμ Néi, 1993, p.
rise of the coast, tμi liÖu sÏ dÉn). 324 - 325.
(4). Roderich Ptak, Jottings on Chinese sailing (7). Wang, Nanhai trade, p. 4 - 5, 12, 21.
routes to Southeast Asia, especially on the Eastern (8). Mét ghi chÐp chi tiÕt cña nguån t− liÖu
Route in Ming times, trong Ptak, China, the Trung Quèc cæ vÒ chñ ®Ò nμy ®−îc Li Tana sö
Portuguese and the Nanyang, Hants: Ashgate, dông trong, “The rise and fall of the Jiaozhi
Aldershot, 2004, p. 109. Mét ®iÒu ®¸ng chó ý lμ vÞ
Ocean”, Bμi viÕt tham dù Héi th¶o quèc tÕ
trÝ cña miÒn Trung ViÖt Nam trong lé tr×nh phÝa
Maritime Space in Traditional Chinese Sources,
T©y lμ rÊt quan träng, n¬i khëi ®Çu ®Ó ®Õ chÕ
Munich, 25 - 26th Feb - 2005. Vai trß cña biÓn
Roma cè g¾ng giao th−¬ng víi Trung Quèc vμo thÕ
Giao ChØ ®−îc nh×n nhËn trong Lingwai daida
kû thø hai sau C«ng nguyªn. Quμ tÆng ®−îc mang
(LÜnh ngo¹i ®¹i ®¸p): “Con ®−êng (®Õn Trung
®i trªn c¸c chuyÕn h¶i tr×nh cña hoμng ®Õ Marcus
Quèc) tõ Srivijaya theo h−íng B¾c - B¾c, v−ît qua
Aurelius bao gåm “ngμ voi, sõng tª gi¸c vμ mai
phÝa trªn hoÆc d−íi ®¶o Zhu vμ biÓn Giao ChØ. Sau
rïa”, cã thÓ lμ nh÷ng mÆt hμng ë miÒn Trung ViÖt
®ã ®i vμo Qu¶ng Ch©u bëi Tunmen vμ t¹i Qu¶ng
Nam thêi kú nμy; Wang Gungwu, The Nanhai
Ch©u sÏ lÊy Jiazimen”; Zhou Qufei, Lingwai
trade: The early history of Chinese trade in the
daida, Zhonghua Shuju, Beijing, 1998, p. 126.
South China Sea, Times Academic Press,
Theo lËp luËn cña John Whitmore vÒ miÒn Trung
Singapore, 1998, p. 25.
trong Rise of the coast cho r»ng §¹i ViÖt thêi Lý
(5). Kenneth Hall, Mairitime trade and state còng nh− Angkor vμ Pagan cùc kú h−ng thÞnh cho
development in Early Southeast Asia, University of ®Õn thÕ kû XIII, khi nhμ triÒu Tèng dÞch chuyÓn
Hawaii Press, Honolulu, 1985, p. 184; Hall cho ho¹t ®éng th−¬ng m¹i ®Õn vïng duyªn h¶i vμ ®·
r»ng th−¬ng nh©n ViÖt dïng con ®−êng s«ng t¸c ®éng lín ®Õn vÞ trÝ cña ng−êi ViÖt.
Mekong ®Ó ®Õn Campuchia, tõ NghÖ An v−ît qua
(9). Fan Chengda, Guihai yuheng zhi jiaobu,
Hμ Trai xuèng h¹ l−u s«ng Mekong (p. 173). VÒ
ed. Qi Zhiping, Guangxi Minzu Chubanshe,
cèng phÈm, xem Momoki, “§¹i ViÖt”, p. 15.
Nanning, 1984, p. 53.
(6). §¹i ViÖt sö ký toμn th− (viÕt t¾t: Toμn th−),
(10). Zhou, Lingwai daida, p. 270; Zhao Rukua,
biªn tËp bëi Cheng Kingho (TrÇn Kinh Hßa), Keio
Zhufanzhi, Hong Kong University Press, Hong
University, Tokyo, 1984, Ngo¹i Kû, 1: 9b. TÇm
Kong, 2000, p. 3.
quan träng cña viÖc kÕt nèi s«ng - biÓn gi÷a miÒn
B¾c vμ miÒn Trung ®−îc kh¼ng ®Þnh bëi c¸c (11). Toμn th−, B¶n kû, 3: 13a; toμn bé nh÷ng
nghiªn cøu cña c¸c nhμ sö häc, nh©n häc ViÖt ghi chÐp liªn quan ®Õn sù kiÖn nμy lμ tõ phÇn B¶n
Nam. PhÇn lín nh÷ng trung t©m bu«n b¸n lín kû, cïng víi mét sè ghi chÐp kh¸c.
®−îc x¸c ®Þnh ë NghÖ An, vμ c¸c chî bu«n b¸n lín (12). VÝ dô nh− quan hÖ th− tõ gi÷a Trung
nhÊt ®−îc x¸c ®Þnh ë huyÖn Nghi Léc, gÇn Thμnh Quèc vμ §¹i ViÖt, xem Xu zizhi tonggjian
phè Vinh ngμy nay. ThuyÒn mμnh theo ®−êng s«ng changbian, trong Wenyuan ge siku quanshu,
tõ Lμo th−êng xuyªn lui tíi c¸c ®Þa ®iÓm giao History 160, juan 9, Shangwu Press, Taipei, 1982
th−¬ng nμy, hä ®Õn theo ®−êng s«ng C¶ ra c¸c chî reprint; vμ Xu Song, Song huiyao jigao, Zhonghua
vïng duyªn h¶i tr−íc khi vËn chuyÓn ®Õn ®ång Shuju, Beijing, 1957 reprint, nh÷ng n¨m 1059,
b»ng s«ng Hång. ThuyÒn mμnh sÏ mang trë l¹i 1070, 1084, vμ 1086. N« lÖ ng−êi Hoa trong qu©n

13. 26 Nghiªn cøu LÞch sö, sè 7.2009
®éi §¹i ViÖt cã thÓ xem trong Xu zizhi, juan 349, huyÖn Chiªm Hãa cña tØnh Tuyªn Quang; ®Þa
n¨m 1089. ph−¬ng §ç L·ng cã thÓ ®−îc biÕt ®Õn trong §μo
(13). James K. Chin, “Ports, merchants, Duy Anh, §Êt n−íc ViÖt Nam qua c¸c ®êi, tr. 92 vμ
chieftains and eunuchs” trong Guangdong: 189. Sù viÖc n¨m 1012 ®−îc t×m thÊy trong Toμn
Archaeology and early texts, ed. Shing Muller et th−, 2: 6a; cuéc tÊn c«ng n¨m 1008 cã thÓ thÊy
al., Harrassowitz, Wiesbaden 2004, p. 228. trong ViÖt sö l−îc, 1: 22a. Mét ghi chÐp kh¸c lμ
n¨m 1006 ch©u VÞ Long tiÕn cèng mét con ngùa
(14). Xem thªm: Georges Coedes, The
Pony tr¾ng ®Õn nhμ vua Lª Ngäa TriÒu (Toμn th−,
Indianized states of Suotheast Asia, East – West
2: 28b).
Center press, Honolulu, 1968, p. 44; vμ D. G. E.
Hall, A history of Southeast Asia, Macmillan, (20). Mét sè vÝ dô vÒ sù kÕt giao cña triÒu Lý
London, 1968, p. 30. Mét ý kiÕn ph¶n ®èi lμ víi nh÷ng thñ lÜnh ®Þa ph−¬ng cña ch©u VÞ Long
Georges Maspero, Le royaume de Champa, G. cã thÓ thÊy vμo c¸c n¨m: n¨m 1036 (Toμn th−, 2:
Vanoest, Pari vμ Brussels, 1928, p. 55. Tμi liÖu vÒ 24b), n¨m 1082 (TT, 3: 11a), vμ n¨m 1180 (ViÖt sö
Fan Wen chñ yÕu trong Shuijing zhu, Shangwu, l−îc, 3: 10a). Còng cã thÓ xem trong C¸c vμ
Shanghai, 1936, juan 36. Salmon, Ðpigraphie en chinois, p. 93.
(15). Zhou, Lingwai daida, Juan 2, p. 57. (21). Lingwai daida, juan 10 (Man sö), p. 416.
(16). Wang Gungwu, Nanhai trade, p. 19 - 20, (22). Whitmore, “Rise of coast”; xem ViÖt sö
còng ®Ò cËp ®Õn sè l−îng ngäc trai. Nh÷ng viªn l−îc, 3: 17b, phÇn §¹i Hoμng (phÝa T©y cña Nam
ngäc trai lín ®−îc mang ®Õn tõ vÞnh B¾c Bé còng §Þnh vμ Nam cña Ninh B×nh ngμy nay) vμ 3: 18b;
®−îc ghi chÐp trong sö biªn niªn cña ViÖt Nam, phÇn §»ng Ch©u vμ Kho¸i Ch©u (H−ng Yªn). VÒ
chÐp r»ng n¨m 1066, th−¬ng nh©n Java mang ®Õn nh÷ng vïng l·nh thæ ®Þa ph−¬ng xem §μo Duy
“mét viªn ngäc trai d¹ quang” (“yeguang zhu” ë Anh, §Êt n−íc ViÖt Nam, tr. 91 - 93.
Trung Quèc) vμ triÒu Lý tr¶ tiÒn gi¸ mét v¹n quan (23). ChÝnh s¸ch cña Li Zhuo ®−îc ghi chÐp
tiÒn (Toμn th−, 3: 4a). §iÒu nμy ch¾c h¼n ®· kÝch trong Toμn th−, ngo¹i kû, 5: 8b - 9a. Cã thÓ xem
thÝch th−¬ng nh©n tÝch cùc bu«n h¬n trong khu thªm: Keith Taylor, The birth of Vietnam,
vùc nμy. University of Califorlia Press, Berkeley, 1983), pp.
(17). Song huiyao jigao, juan 8116, p. 1; Dongxi 240 - 1; Edward Schafer, The vermilion bird,
yangkao, Zhonghua Shuju, Beijing, 1981, p. 15. University of California Press, Berkely, 1967, p.
Ngùa ch¾c ph¶i cã nhiÒu ë Giao ChØ, v× thÕ mμ 67; vμ John K. Whithmore, “Colliding people:
®−îc c− d©n sö dông lμ vËt dông chuyªn chë phæ Tai/Viet interaction in the 14th and 15th centuries”,
biÕn. N¨m 1128, nhμ Lý ®−a ra chØ dô ng¨n cÊm bμi viÕt tr×nh bμy t¹i The Association of Asian
c− d©n c−ìi ngùa, nh− mét hμnh ®éng th−¬ng tiÕc Studies, Diego, 2000. Tr×nh bμy tØ mØ vÒ con ®−êng
cña TriÒu ®×nh cho c¸i chÕt cña hoμng ®Õ Nh©n vμ kho¶ng c¸ch gi÷a An Nam vμ V©n Nam ®−îc
T«ng; ViÖt sö l−îc, 3: 1a, trong Congshu jicheng, ghi chÐp trong Manshu (s¸ch vÒ c¸c d©n téc Nam
Shangwu Yinshunguan, Shanghai, 1936, p. 47. man). Fan Chuo, t¸c gi¶ cuèn s¸ch, lμ mét thμnh
(18). Ngùa lμ ph−¬ng tiÖn tr¶ thuÕ ë nh÷ng viªn cña chÝnh quyÒn An Nam ®« hé phñ, ng−êi
huyÖn däc biªn giíi ViÖt Nam; Gu Zuyu, Dushi mÊt hÕt gia ®×nh trong cuéc tÊn c«ng Nam ChiÕu
fangyu jiyao, Zhonghua Shuju, Beijing, 1955, juan n¨m 863; Fan Chuo, Manshu, Zhonghua Shuju,
111, pp. 4513, 4527. Beijing, 1962, p. 1-10.
(19). Bé Kim Hoa ngμy nay lμ huyÖn Qu¶ng (24). Song huiyao jigao, p. 7735
Uyªn cña Cao B»ng, trong khi ch©u VÞ Long lμ (25). Toμn th−, Ngo¹i kû, 9. 3: 4a

14. Mét c¸ch nh×n tõ biÓn… 27
(26). Wang, Nanhai trade, p. 30 kh¸c, chØ ®−îc tr−ng diÖn trong mét sè tr−êng hîp
(27). Toμn th−, ngo¹i kû, 9. 3: 10a - b nhÊt ®Þnh.
(28). Bøc th− n¨m 1267 trong Lª T¾c, An Nam (31). Toμn th−, 6: 19b (1304), 6: 27b (1311), 6:
chÝ l−îc, ViÖn ®¹i häc HuÕ, HuÕ, 1961, juan 1, p. 1b (TrÇn Quang Kh¶i), 7: 2a - b (TrÇn NhËt DuËt)
33; n¨m 1268, trong Yuanshi (Nguyªn sö), (32). Fan, Guihai yuheng zhi, p. 10
Zhonghua Shuju, Beijing, 1976, juan 209, pp. 4635 (33). C©u chuyÖn vÒ Li Mu lμ tõ Liu Yi, Ping Li
– 6. VÒ “Huihu” cã thÓ tham kh¶o trong phÇn lín ji (mét ghi chÐp vÒ viÖc x¸c lËp Li), trÝch trong
t− liÖu Trung Quèc vÒ v−¬ng quèc vμ c− d©n Zhufanzhi buzhu (sù chó gi¶i míi vÒ Zhufanzhi),
Uighur (Håi Hét) ë Xinjiang ngμy nay n»m trªn biªn tËp bëi Han Zhenhua, Hong Kong University
con ®−êng t¬ lôa cæ. §ång thêi, mét nghiªn cøu Press, Hong Kong, 2000, p. 459; cã thÓ thÊy thªm
thÊu ®¸o vÒ Siku quanshu, mét sè v¨n b¶n chØ ra Wang Shixing, Guangzhi yi (ghi chÐp vÒ Guang)
r»ng mét sè nguån t− liÖu tõ thêi Nguyªn cã gi¸ trÞ Zhonghua Shiju, Beijing, 1981, p. 104. Theo mét
tham kh¶o quý gi¸ ®èi víi th−¬ng nh©n Håi gi¸o nguån tμi liÖu cuèi thÕ kû XVII, “c©y gç l« héi ®−îc
®Õn tõ Trung §«ng; cïng thêi gian, thuËt ng÷ trång ë Champa kh«ng tèt nh− tõ Ch©n L¹p, vμ
“Huihu” còng xuÊt hiÖn trë l¹i trong c¸c nguån tμi lμm tõ Ch©n L¹p l¹i kh«ng tèt b»ng tõ vïng Li cña
liÖu cña ViÖt Nam. Huihu (ng−êi Håi) cã thÓ lμ H¶i Nam. Trong vïng Li th× vïng phÝa T©y nói Li
Uighur (Håi Hét), Khorezm hoÆc Muslim Turks vμ Mu cã chÊt l−îng tèt nhÊt trªn thÕ giíi”; Zhou
nh÷ng ng−êi kh¸c tõ Trung §«ng; t«i (Li Tana) xin Jiazhou, Xiangcheng (vÒ dÇu th¬m), ®−îc tuyÓn
göi lêi c¶m ¬n ®Õn Igor de Rachewiltz, mét chuyªn chän trong Qianlu (vÒ nghiªn cøu ®óc tiÒn),
gia vÒ lÞch sö triÒu Nguyªn, víi sù gióp ®ì cña «ng Shanghai Guji Chubanshe, Shanghai, 1991, p. 356.
vÒ vÊn ®Ò nμy.
(34). Han, Zhufanzhi, juan 2, p. 443. Gç th¬m
(29). N¨m 1274, ng−êi Tèng ®Õn §¹i ViÖt. Hä tõ H¶i Nam th−êng ®−îc trao ®æi víi tr©u bß cña
®Õn trªn 30 thuyÒn mang theo nhiÒu ch©u b¸u triÒu Tèng víi mét gi¸ lμ 1 dan (60 kg) phÇn ®Çu
cïng víi gia ®×nh vμ ®−îc ®Þnh c− ë ph−êng Nhai (Fan, Guihai yuheng zhi, p. 10). Nh÷ng vÞ kh¸ch
Tu©n, Th¨ng Long. Hä gäi m×nh lμ Håi Kª. §iÒu tõ §¹i ViÖt ®Õn H¶i Nam ®−îc chÐp trong Qu
nμy lμ bëi chóng ta gäi hä lμ Tèng “Kª Quèc” nh− Dajun, Guangdong Xinyu (mét bμi t−êng thuËt
hä cã v¶i thªu kim tuyÕn vμ thuèc ®Ó b¸n ë c¸c chî míi vÒ Qu¶ng §«ng), Guangdong Renmin
(Toμn th−, 5: 34a). Ng−êi biªn tËp tËp sö biªn niªn Chubanshe, Guangzhou, 1991, juan 8, p. 242
n¨m 1993 kh¼ng ®Þnh r»ng “Huiju” nªn lμ
(35). Zhou, Lingwai daida, pp. 196 - 7.
“Huihu”, vμ t«i ®ång ý víi ý kiÕn nμy, §¹i ViÖt sö
ký toμn th−, tËp II, Nxb Khoa häc x· héi, Hμ Néi, (36). VÒ th−¬ng nh©n Håi gi¸o, xem Pierre -
1993, tr. 39. Yves Mangui, “The introduction of Islam in to
Champa”, Journal of the Malaysian Branch of the
(30). Toμn th−, 5: 32a. Nhμ Lý vμo thÕ kû XII
Royal Asiatic Society, 58, 1 (1985), 1. §Þa vÞ cña
chÐp l¹i viÖc sö dông triÒu phôc nh− viÖc mÆc ¸o
th−¬ng nh©n Ch¨m lμ kh¸ m¬ hå trong c¸c nguån
vμng ë trªn vμ mét c¸i mμu tÝa ë d−íi, cïng viÖc
t− liÖu Trung Quèc nh−ng lμ kh¸ râ rμng tõ c¸c
®éi nh÷ng chiÕc mò g¾n vμng. Ng−êi ®μn «ng mÆc
nhãm Persian vμ Arab. Cã hai fanfang ë Yaizhou.
mμu ®en khi ngñ, víi kÑp tãc b»ng b¹c hoÆc b»ng
Trong Yaizhou zhi (b¸o c¸o vÒ Yaizhou) chóng ta
s¾t, trong khi phô n÷ mÆc v¸y mμu xanh vμ ¸o
cã thÓ thÊy r»ng, “c¸c ®Þa ph−¬ng ë ®ã cã nguån
mμu ®en.; Fan, Guihai yuheng zhi, p. 52. ¸o
gèc tõ Champa. Hä ®Õn b»ng thuyÒn tõ thêi Tèng
choμng b»ng v¶i tr¾ng ®−îc mÆc trong tr−êng hîp
vμ thêi Nguyªn vμ ®Þnh c− däc ven biÓn; khu ®Þnh
nμy cã thÓ gièng nh− mét lo¹i ¸o quÇn sang träng
c− cña hä ®−îc gäi lμ fancun hay fanpu”; Yaizhou

15. 28 Nghiªn cøu LÞch sö, sè 7.2009
zhi, juan 8, trong Gugong Zhenben congkan, Triennial Vietnam Symposium (Héi th¶o lÇn thø
Palace Museum, Taipei, 2001, juan 194, p. 136. t− - diÔn ra ba n¨m mét lÇn vÒ ViÖt Nam), Texas
(37). Roderich Ptak, “Hainan - position in Tech University, 11 - 13, April, 2002.
maritime trade, c. 1000 to 1500” (VÞ trÝ H¶i Nam (40). Hall, Maritime trade, pp. 320 - 321. VÒ
trong ho¹t ®éng th−¬ng m¹i biÓn §«ng tõ n¨m mét bμi phª b×nh xuÊt s¾c cña sö gia phong kiÕn
1000 ®Õn 1500), bμi viÕt tr×nh bμy t¹i Héi th¶o: xem Shawn McHale, “Texts and bodies”:
China and Southeast Asia: The changing linhks Refashioning the disturbing past of Tran Vietnam
through History, Centre of Asian Studies, (1225 - 1400), Journl of Economic and Social
University of Hong Kong, 19 - 21 July 2001. History of the Orient, 42, 4, (1999): 495 - 516.
(38). Manguin, “Introduction of Islam”, p. 3; vÒ (41). §−îc viÕt lμ Temasek (Singapore ngμy
gia ph¶ Pu xem thªm Luo Xianglin, Pu Shougeng nay).
(A biography of Pu Shoung), Zhonghua Wenghua (42). Th¬ v¨n Lý - TrÇn, tËp III, Nxb. Khoa häc
Chuban Shiye Weiyuanhui, Taipei, 1965, pp. 2 - 3. x· héi, Hμ Néi, 1978, tr. 245.
(39). Chang Pin - tsun, “The formation of a (43). Lª Quý §«n, V©n §μi lo¹i ng÷ (Phñ Quèc
maritime convention in Minnan (souther Fujian), vô khanh ®Æc tr¸ch V¨n hãa, Sμi Gßn, 1972), 1:
c. 900 - 1200, trong From the Mediterranan to the 32a-b; Lª Quý §«n còng trÝch dÉn cña Qu,
China Sea: Miscellaneous, biªn tËp bëi Claude Guangdong xinyu, p. 38.
Guillot, Denys Lombard vμ Roderich Ptak,
(44). Feng Xianming, Zhongguo gutaoci
Harrassowitz, Wiesbaden, 1999, pp. 148 - 50, 153.
wencian jishi (mét sè chó gi¶i vÒ tμi liÖu lÞch sö
§−îc x¸c ®Þnh gi÷a Champa vμ phÝa B¾c §¹i ViÖt,
tuyÓn chän - gèm Trung Hoa thêi cæ), vol. I (Taipei:
NghÖ An còng cã mèi quan hÖ mËt thiªt víi
Yishujia, 2000), p. 142, phÇn Qu¶ng T©y.
Champa vμ H¶i Nam. Christopher Goscha b¸o c¸o
r»ng, “®Õn nay, c¸c nhãm ng− d©n H¶i Nam sèng ë (45). Ian Mabbett, “Buddhism in Champa”,
®¶o B¹ch Long VÜ thuéc VÞnh B¾c Bé n»m gi÷a trong Southeast Asia in the 9th to 14th centuries,
H¶i Phßng vμ H¶i Nam nãi tiÕng ViÖt vμ tiÕp tôc chñ biªn David Marr vμ Anthony C. Milner
bu«n b¸n víi miÒn Trung ViÖt Nam. §Æc biÖt, (Singapore: Istitute of Southeast Asian Studies,
thuyÒn mμnh cña ng−êi H¶i Nam th−êng xuyªn 1986), p. 292.
tiÕn hμnh ho¹t ®éng mua b¸n quÕ víi miÒn Trung
ViÖt Nam”, trong ®ã m¹ng l−íi cña NghÖ An còng
më réng ®Õn Lμo. Xem thªm Christopher Goscha,
“The maritime nature of the wars for Vietnam
(1945 - 1975), b¸o c¸o tr×nh bμy t¹i The Fourth