Dan Ariely schreef onlangs het boek "Heerlijk Oneerlijk" in dit artikel ga ik in op de relevantie van dit boek voor het bedrijfsleven.

1. 28tijdschrift administratie – nummer 5 – MEI 2013 W W W.tijdschriftadministratie.NL
oneerlijkheid en fraude gaan vaak over kleine dingen
Hoe eerlijk
bent u?
Als administrateur heeft u er mee te maken: oneerlijkheid. Een collega dient een declaratie in en rondt de kilometers af
naar boven, omdat het zo gemakkelijk is. De directeur dient een bon in waarvan u honderd procent zeker weet dat het
privé is. En dan hebben we het nog niet eens over leveranciers en klanten die lang niet altijd eerlijk zijn. De vraag is dan
hoe u zich tegen oneerlijkheid kunt wapenen. Dan Ariely, hoogleraar psychologie en gedragseconomie schreef er een
boek over: ‘Heerlijk oneerlijk’.
M
isschien schrikt u ervan, maar niemand is honderd
procent eerlijk. U als lezer niet en ik ook niet. Na-
tuurlijk zeggen we allemaal dat we dat wél zijn,
maar als puntje bij paaltje komt, sjoemelen we alle-
maal een beetje als we de kans krijgen. Dan Ariely spreekt daarbij
van de sjoemelmarge. Ariely laat zien dat het wel of niet frauderen
veel te maken heeft met het normbesef, oftewel met de hoeveel-
heid frauduleuze handelingen waarmee we nog kunnen leven
zonder er zelf last van te hebben. Daarbij is het belangrijk dat we
ons zelfbeeld als redelijk eerlijk individu in stand kunnen houden.
De ene mens is de andere niet. In een garagebedrijf bijvoorbeeld
kan de ene monteur met een gerust hart een stuk gereedschap
mee naar huis nemen en zijn geweten sussen met het spreek-
woord: ‘wie appelen vaart, appelen eet’, terwijl de andere auto-
monteur er niet van kan slapen als hij dat zou doen. Belangrijk
om te weten is dat we allemaal onze zwakke plek hebben als het
gaat om oneerlijk gedrag. Want niet alleen iets meenemen is een
teken van oneerlijkheid, ook bewust wegkijken en niet eerlijk je
mening geven, zijn daar voorbeelden van.
Als het over oneerlijkheid en fraude gaat, denken we vaak aan
grote zaken, zoals de Vastgoedfraude of Vestia. Maar oneerlijkheid
en fraude gaan juist vaak over heel kleine zaken. Tijdens een spel
gooit u een vijf met een dobbelsteen, maar u verplaatst uw pion
zes plaatsen. U betaalt niet bij de parkeerautomaat, omdat u toch
zo weer terug bent. U rijdt regelmatig te snel, maar remt net af
voor de flitspaal om zo een boete te voorkomen. En denk eens na
wat u doet als u teveel geld terugkrijgt bij het betalen, of er later
achter komt dat u vergeten bent om een product af te rekenen. In
al die gevallen maakt u gebruik van uw eigen sjoemelmarge. (Zie
ook onderstaand kader.)
Sjoemelmarge
Dan Ariely heeft het regelmatig over de sjoemelmarge. Dit houdt
in dat het sjoemelgedrag van mensen door met name twee facto-
ren wordt bepaald. Aan de ene kant willen we voordeel behalen
uit fraude (een economische motivatie), aan de andere kant zien
we onszelf graag als fantastische individuen en willen we onszelf
eerlijk in de spiegel kunnen kijken (psychologische motivatie).
Arielys boek laat zien dat de balans tussen een positief zelfbeeld
en het willen profiteren van fraude nogal aan fikse schommelin-
gen onderhevig is.
Gelegenheid tot oneerlijk gedrag
Veel bedrijven werken oneerlijk gedrag in de hand. Het geven van
een bonus is daar een voorbeeld van. Als medewerkers of klanten
een bonus kunnen krijgen, dan zullen zij extra hun best doen om
deze te halen. In een dergelijk geval is men sneller bereid om te
sjoemelen, zeker als men dicht in de buurt van de bonusgrens zit.
Maar ook het gemakkelijk toegang bieden tot kantoorartikelen
werkt oneerlijkheid in de hand. Daarnaast leiden onduidelijke af-
spraken en overeenkomsten sneller tot fraude. Stel, een bedrijf
vergoedt het eerste kwartier overwerk niet. Een deel van de mede-
werkers zal zijn best doen om dat verloren kwartiertje toch terug
te verdienen. Ook ongelijke behandeling van medewerkers ver-
Ethiek
Door Jan Wietsma AA, mede-initiatiefnemer van de MKB-kredietcoach, partner Full Finance. (vragen: jwietsma@coolfacts.nl)

2. 29W W W.tijdschriftadministratie.NL tijdschrift administratie – nummer 5 – mei 2013
werkt juist sjoemelgedrag in de hand. Overigens hanteert de fis-
cus een straf boeteregime, als u met (kennelijk) voorbedachte
rade onjuiste aangiften doet.
Zorg ervoor fit te zijn
Het risico op oneerlijk gedrag neemt ook toe bij vermoeidheid. Als
we vermoeid zijn, kiezen onze hersenen veel eerder voor een im-
pulsieve oplossing dan voor een rationele. De kans dat u akkoord
gaat met een onjuist ingediende declaratie is aan het einde van de
dag dus groter dan aan het begin van de dag - tenzij u de avond er-
voor bent doorgezakt. Daarom is het ook verstandig om vergaderin-
gen waarbij belangrijke besluiten moeten worden genomen niet
aan het einde van de middag te plannen. En als u wilt overwerken,
vergeet dan niet om tussendoor te rusten en te eten. Doet u dat
niet, dan werken uw hersenen minder goed en neemt de kans op
fouten toe. Als u denkt dat dit voor u niet geldt, dan heeft u nog on-
voldoende zicht op de werking van het brein.
Oneerlijk gedrag herkennen
Natuurlijk wilt u als administrateur ook graag weten hoe u oneer-
lijk gedrag kunt herkennen bij anderen. Om te beginnen is het be-
langrijk dat u uzelf goed kent en erkent dat ook u uw eigen sjoe-
melmarge hebt. Daarnaast is het goed om te beseffen dat mensen
die oneerlijk zijn, een standaardgedragspatroon ontwikkelen. Zij
hebben altijd dezelfde soort smoesjes als ze te laat op een af-
spraak komen. Ze zijn altijd bepaalde bonnen kwijt of er is regel-
matig een onverklaarbaar kasverschil. Maar ook het aantal credit-
nota’s dat namens iemand moet worden verstuurd, is een
indicatie. Bij mensen met een leidinggevende functie, is structu-
reel overwerk een signaal. Daarnaast komt het in de praktijk regel-
matig voor dat de privé-uitgaven van mensen niet in overeen-
stemming zijn met wat men verdient. In al die gevallen is het
verstandig om het gedrag dat u opvalt bespreekbaar te maken.
Oneerlijk gedrag voorkomen
Het belangrijkst is natuurlijk dat u de kans op oneerlijk gedrag
verkleint. Dan Ariely is er door onderzoek achtergekomen dat een
oorzaakt oneerlijkheid. In al die gevallen gaan mensen hun on-
eerlijke gedrag rationaliseren, waardoor ze menen recht te heb-
ben op het voordeel dat ze met oneerlijkheid of fraude kunnen
behalen. (Zie ook onderstaand kader.)
Fraudedriehoek
In administratieve opleidingen wordt de nodige aandacht besteed
aan de zogeheten fraudedriehoek. Daarbij gaat men ervan uit dat
voor administratieve fraude drie belangrijke voorwaarden aan-
wezig moeten zijn. De eerste voorwaarde is dat er gelegenheid
moet zijn om te frauderen; er is bijvoorbeeld geen toezicht in het
magazijn, of de administrateur kan zonder toestemming geldbe-
dragen overmaken. De tweede voorwaarde is dat er druk moet
zijn om te frauderen. Iemand kan maar moeilijk rondkomen,
wordt uitgelachen door vrienden, heeft een partner met een gat
in de hand of wordt onder druk gezet door klanten of leveranciers.
De derde voorwaarde waaraan moet worden voldaan, is dat men
de fraude kan rationaliseren: ‘Als ik dit product niet aan de klant
geef, loopt hij weg’. Of: ‘Ik heb al zo lang overgewerkt, mijn part-
ner heeft ook wel eens recht op een weekendje weg.’ Als aan deze
drie voorwaarden is voldaan, dan neemt de kans op fraude of on-
eerlijkheid toe. Het is dus belangrijk te voorkomen dat de fraude-
driehoek kan worden opgebouwd, wat u het beste kunt bereiken
door een goede beschrijving en controle op de werking van de in-
terne beheersing.
Fiscaal sjoemelen
Een onderwerp dat extra aandacht verdient, is natuurlijk het sjoe-
melen met fiscale aangiften. Daarbij gaat het om de particulier die
honderd euro aan giften opvoert, maar ook om de ondernemer
die privé-uitgaven als zakelijk boekt. In de praktijk komt het ook
nog wel eens voor dat er - als gevolg van liquiditeitskrapte - een
nihil-aangifte voor de omzetbelasting wordt ingevuld. Natuurlijk
wordt dat meestal wel weer gecorrigeerd in een suppletieaangifte,
maar op grond van het correct toepassen van wet- en regelgeving
is het natuurlijk niet terecht.
Horizontaal Toezicht
De fiscus probeert het fiscaal sjoemelen van bedrijven zoveel mo-
gelijk tegen te gaan, door het aangaan van convenanten: het hori-
zontale toezicht. De Belastingdienst maakt dan afspraken met een
bedrijf over de wijze waarop het Tax Compliance Framework
wordt ingericht en geborgd, zodat fiscale kwesties snel worden
ontdekt en met de Belastingdienst worden besproken. In het mkb-
sluit de Belastingdienst tevens een convenant met de fiscaal inter-
mediair (belastingadviseur, accountant) over de wijze waarop
deze toezicht houdt op het fiscaal compliant handelen van zijn
klanten. Daarnaast gaat de fiscus de komende jaren meer energie
steken in het verticale toezicht. Daarbij gaat zij actief op bezoek
bij ondernemers en particulieren om na te gaan of er wel voldaan
is aan de aangifte- en betaalverplichtingen. Overigens is het aar-
dig om op te merken dat Ariely heeft vastgesteld dat mensen min-
der met hun fiscale aangiften sjoemelen als er vooraf wordt ge-
vraagd of zij het aangiftebiljet netjes gaan invullen. Het achteraf
laten verklaren dat de aangifte juist en naar waarheid is ingevuld,

3. 30tijdschrift administratie – nummer 5 – MEI 2013 W W W.tijdschriftadministratie.NL
aantal maatregelen de kans op oneerlijk gedrag daadwerkelijk
verkleint:
-- de plechtige belofte;
-- de handtekening;
-- de ethische geheugensteuntjes;
-- het toezicht.
De plechtige belofte
Met het laten afleggen van een plechtige belofte wordt bereikt dat
mensen bij hun handelen sneller denken aan wat zij hebben be-
loofd. De plechtige belofte wordt bijvoorbeeld gebruikt bij beroe-
pen in de medische sector en de advocatuur.
De handtekening
De handtekening heeft vooral effect als u mensen vooraf laat ver-
klaren dat ze eerlijk te werk zullen gaan bij het uitvoeren van hun
werkzaamheden. Het laten zetten van een handtekening nadat de
werkzaamheden zijn uitgevoerd, heeft veel minder effect.
De ethische geheugensteuntjes
Met enige regelmaat de mores van de organisatie in herinnering
brengen, heeft een groot positief effect. Dat doet u bijvoorbeeld door
tijdens werkoverleggen stil te staan bij de normen en waarden waar-
voor de organisatie staat. Maar ook het geven van cursussen en trai-
ningen over ethiek en gedrag levert de nodige positieve resultaten
op. Daarnaast is het goed om met enige regelmaat in een interne
nieuwsbrief aandacht te vragen voor zaken die u opvallen en waar-
van u vindt dat ze niet horen. Zo was er een organisatie die opmerk-
te dat het kopieerapparaat twee keer zoveel papier en toner gebruik-
te als de leverancier had opgegeven. Na een berichtje in de
nieuwsbrief namen de medewerkers geen papier en toner meer
mee naar huis. Een andere organisatie publiceert iedere maand de
top-10 van best bezochte websites. De eerste maand stond Voetbal
International bovenaan. In de derde maand kwam deze site niet
meer voor en bestond de top-10 alleen nog maar uit websites die
daadwerkelijk van belang waren voor het bedrijf.
Het toezicht
Daarmee is een brug geslagen naar het laatste onderdeel dat on-
eerlijk gedrag voorkomt: het toezicht. Loop als administrateur re-
gelmatig door het bedrijf. Stel eens een vraag aan een medewer-
ker of klant, ook al weet u bij wijze van spreken al dat het goed zit.
Mensen hebben dan in de gaten dat toezicht geen wassen neus is.
Juist het terugkerende toezicht voorkomt dat er zaken fout kun-
nen gaan. Geef mensen ook complimentjes als u ziet dat het goed
gaat en sanctioneer als zaken niet conform de regels van het spel
worden gespeeld. Een sanctie die goed werkt, is het zogenoemde
normoverdragende gesprek, waarbij duidelijk wordt aangegeven
welke normen overschreden zijn.
Lovenswaardig
Tot slot, met oneerlijkheid worden we allemaal geconfronteerd,
het nastreven van honderd procent eerlijkheid is lovenswaardig,
maar bedenk dat ieder mens zijn sjoemelmarge houdt. Het regel-
matig bespreekbaar maken van de normen en waarden van de or-
ganisatie, en het laten zien dat intern toezicht geen wassen neus
is, dringt het aantal gevallen van oneerlijk handelen flink terug.
Belangrijk daarbij is te bedenken dat de ‘tone at the top’ en het
daaruit voortvloeiende voorbeeldgedrag een belangrijke katalysa-
tor of barrière kan zijn voor mensen in een organisatie om al dan
niet eerlijk te handelen.
ALLE SITES OP EEN RIJ
In elk nummer van Tijdschrift Administratie vindt u een over-
zicht van de in dat nummer genoemde sites, danwel een ver-
wijzing naar relevante sites. Daarbij wordt het paginacijfer
van het bijbehorende bericht of artikel vermeld.
Belangenvereniging spd en spd-nieuws
www.bspd.nl
(pagina 38 en 39)
Belastingverdragen, overzicht
http://tinyurl.com/verdragenoverzicht-april*
(pagina 17)
Boekenrubriek
De boeken kunt u onder andere bestellen bij:
www.managementboek.nl
(pagina 40)
Bouw, verlaagd btw-tarief
http://tinyurl.com/blkb2013*
(pagina 22)
Boxplot, informatie en uitleg over de
www.boxplot.nl
(pagina 23)
Creditmanagement Software – Nederlandse Markt 2013
Gratis rapport
www.softwarepakketten nl.
(pagina 7)
Cursussen en congressen
Info bij: www.kluwerfinancieelmanagement.nl/opleidingen
en www.kluwersalarisadministratie.nl/opleidingen
(pagina 40)
Interview, bedrijf geïnterviewde
http://www.swbhengelo.nl
(pagina 10)
S&O-urenregistratie, app voor
www.tekz.nl
(pagina 6)
Subsidies, aanvragen en informatie
www.agentschap.nl
(pagina 14)
* http://tinyurl.com wordt door de redactie gebruikt in geval
de url’s te lang zijn om (op papier) te publiceren. Deze site
biedt de mogelijkheid om een (zeer) lange url om te zetten
naar een veel kortere.