Al een paar jaar lang duikt het woord geregeld op. In discussies over Europa en haar positie ten opzichte van opkomende economieën als India en China, over onderwijs, veiligheid, het betaalbaar houden van de vergrijzing en de gezondheidszorg, over duurzame oplossingen voor het klimaatprobleem, of anders wel over de toekomst van de hoofdstedelijke voetbalclub Ajax: het magische toverwoord ‘leiderschap’.

1. Geachte toehoorders,
Al een paar jaar lang duikt het woord geregeld op.
In discussies over Europa en haar positie ten opzichte van opkomende
economieën als India en China, over onderwijs, veiligheid, het betaalbaar
houden van de vergrijzing en de gezondheidszorg, over duurzame oplossingen
voor het klimaatprobleem, of anders wel over de toekomst van de
hoofdstedelijke voetbalclub Ajax: het magische toverwoord ‘leiderschap’.
Deze tijd vraagt om leiderschap, heet het dan steeds.
Leiderschap is het antwoord op de vragen en noden van een wereld in
verwarring.
Leiderschap als zodanig kan niet de oplossing van de vele problemen zijn, maar
een sterke leider weet wél door welke excellente wetenschappers,
doelgroepenonderzoekers , communicatieadviseurs en marketingstrategen hij
zich moet laten informeren om tot een heldere visie te komen – op welk
probleem dan ook. En om daarna dat ene plan van aanpak samen te stellen dat
het meest recht doet aan de complexiteit van het probleem en aan de
ontwikkelingen op de lange termijn.
Inzicht, moed en besluitvaardigheid zijn vereisten. Maar openheid is
tegenwoordig minstens zo belangrijk. Zelfs als een leider alles louter op intuïtie
deed, behoort hij daarover transparant te zijn of althans heel goed te doen
‘alsof’. Zichzelf op de borst roffelen is uit den boze, een macho-uitdrukking als
‘gutfeeling’ kan echt niet meer – nee, de leider van vandaag, en idealiter dus van
de toekomst, behoort zich warm, gevoelig, inlevend en soms zelfs kwetsbaar op
te stellen.
Bij beschuldigingen aan zijn adres moet hij met gebogen hoofd door het stof
gaan en niet grappend en grollend naar anderen wijzen.
Echter, bij al zijn successen moet hij juist al die anderen rondom hem de
zogeheten ‘credits’ geven.
Niet alleen als hij of zij op de bühne staat en het woord neemt, maar eerder ook
al, in de lift en op de gang, in het bedrijfsrestaurant of bij de
vrijdagmiddagborrel.
De kracht van het geven van complimenten schijnt enorm te zijn, leren leiders-
in-de-dop tijdens dure, maar door de zaak betaalde seminars, waar ze tevens in
besloten groepjes mogen oefenen op een lekker losse onderhandelingsstijl.
Belonen werkt beter dan straffen, en een werknemer die geregeld iets aardigs
hoort zal de opdrachten zeker niet meer onverschillig afraffelen. Zet hem in een
gezellig, dus bij zijn interesses en karakter passend clubje collega’s, gun hem de
tijd om soms een praatje te maken bij de Cup-a-Soup- machine, of even zijn
Facebook-pagina te checken, en corrigeer hem niet als hij dat zelf graag
‘netwerken’ wil noemen en zichzelf hierin als uitzonderlijk origineel, avontuurlijk
en creatief beschouwt. Biedt hem soms ook eens een cursusje of congresje aan
of geef hem een dagdeel vrij om een thuisstudietje te volgen, en jawel: zijn

2. ziekteverzuim zal afnemen en zijn vrolijke humeur, en dus zijn productiviteit, zal
evenredig toenemen.
Nog zoiets: dat hij soms taakjes moet verrichten die eigenlijk te makkelijk voor
hem zijn, vindt hij helemaal niet erg, integendeel – voor hem is afwisseling vele
malen belangrijker dan de ambachtelijke, sociale en/of intellectuele uitdaging
van een prestigieus, maar misschien zeer langdurig project dat eventueel ook
zou kunnen mislukken…
Waarschijnlijk begrijpt u waar ik naartoe wil.
Toen ik de resultaten uit het onderzoek naar plezier in het werk las, viel mijn
mond open. Wat een brave, kleine, simpele en bijna kinderlijk lage eisen stellen
mensen aan hun werk, willen ze van vreugde of voldoening kunnen spreken!
Beelden van de keurige, kalme jaren vijftig van de vorige eeuw drongen zich op.
De aangeharkte paadjes waarover mannen in regenjas en met hoed op het
gladgekamde haar naar de parkeerplaats liepen, fluitend, klaar voor weer een
dag stevig boekhouden of stofzuigers verkopen, de vrolijk zwaaiende
huisvrouwen achter het raam, genietend in hun glimmende keukens, een kindje
op de arm – zin in een paar uur liefdadigheidswerk met buurtvriendinnen, samen
de zegeningen opsommend van wasmachine, telefoontoestel, gezinsauto en
uitbetaalde vakantiedagen.
Op de radio Que sera, sera van Doris Day.
Vreedzame wederopbouwtijd.
En terwijl er nu in Nederland in uiterlijke zin helemaal niets te ‘wederopbouwen’
valt, lijkt het alsof die montere en tevreden werkhouding weer helemaal is
teruggekeerd.
Wat wil de werkende? Een beetje afwisseling, waardering, ruimte voor
persoonlijke ontwikkeling en een gezellig team. De geldelijke beloning dient
weliswaar in verhouding te staan tot geleverde diensten en tot de beloningen die
anderen met dezelfde functie mogen ontvangen, maar deze materiële waardering
is zeker niet het belangrijkste.
Is dat geen verheugend nieuws? Is dat geen teken dat er toch grenzen blijken te
zijn aan dat wat op ongebreidelde hebzucht begon te lijken – of, mooier nog,
zelfs een teken dat mensen eindelijk zelf ontdekken dat de belangrijkste dingen
en momenten in het leven onbetaalbaar zijn, zoals dit eerder al zo vaak werd
benadrukt in de commercial van een bekende Credit Card company?
En het feit dat zelfstandigen zonder personeel het meest tevreden zijn, op alle
punten, illustreert dat niet prachtig dat mensen niet alleen meer emancipatie en
meer persoonlijke vrijheid verlangen, maar reeds geëmancipeerd zijn en daarbij
gedisciplineerd en zonder structuur van buitenaf met hun verlangde vrijheid
kunnen omgaan?
Zijn mensen dan na eeuwen kauwen op zware, lompe kost, afgewisseld met op
een houtje bijten, eindelijk bij het hemelse toetje aangekomen? Luilekkerland na
de rijstebrijberg? De kers op het evolutietraject van aap naar vrij, volledig
bevredigd, autonoom individu?
Ik moet u teleurstellen. Aan het schattige roze-roomtaartjes-gevoel hield ik een

3. bittere nasmaak en tandpijn over. Want als de onderzoeksresultaten één ding
bewijzen, is het dat de leiderschapstheorieën over tevreden werkende mensen
niet alleen kloppen, maar dat de daarop gebaseerde adviezen ook precies dát
effect sorteren wat beoogd wordt. Ofwel: de slimme trucs, bedacht en aangereikt
door slimme leiderschapsguru’s, werpen hun vruchten af.
Hoe dit bij u is, weet ik niet – maar ik vind dat eng. Nee, doodeng. Sinister, op
het griezelige af.
*
Wat ik in mijn hoedanigheid van moeder nooit goed heb begrepen, is de vreugde
van andere ouders, en soms van leerkrachten, als blijkt dat bepaalde
opvoedtrucjes niet slechts een paar maal aanslaan, maar gedurende een lange
periode kunnen worden ingezet of volgehouden, en bij de kinderen dan nog
steeds hetzelfde gewenste effect sorteren. Ofschoon het altijd leuk is als een
trucje of techniek ook echt wérkt, zou ik me over het kind dat zich de trucjes zo
lang laat aanleunen, toch ernstig zorgen maken. Want dat kind heeft dus niet
door wat er gebeurt – of, misschien nog erger, het wil dat ook helemaal niet
doorhebben.
U zult het met me eens zijn: een kind dat op haar negende nog in sinterklaas
gelooft noemen we heerlijk naïef, maar een kind dat op haar twaalfde nog in het
collectieve leugentje gelooft en niet achterdochtig op onderzoek uitgaat, is zielig.
Of een pragmatische profiteur – en ik weet niet wat erger is.
Gelukkig zet de puberteit veel op scherp. Ouders die jaren prima uit de voeten
konden met de tips van internetfora en uit opvoedbladen, hebben opeens iemand
aan tafel die wil weten ‘Papa, mama, wie zijn jullie nou eigenlijk zelf, los van al
die theorieën en trucjes?’ en sommige pubers zullen net zo lang zuigen, tarten,
schamper commentaar leveren, pijnlijke vragen stellen en grenzen opzoeken,
tot hun ouders inderdaad ten einde raad ‘als zichzelf’ moeten reageren, met een
authentieke vloek of een authentieke huilbui die geen einde kent. Dat is voor
ouders niet leuk. Hun mooi opgepoetste zelfbeeld valt in scherven, ze blijken
minder redelijk dan ze dachten, en van het gelukkige gezin spat de vernislaag
soms zo snel, zo hard, dat de verschillende leden elkaar opeens ook met heel
andere ogen gaan zien en niet meer blind steun zoeken bij elkaar.
Het klinkt wat cru, maar ik vermoed dat pubers onbedoeld soms meer bijdragen
aan de ontwikkeling van de volwassenen om hen heen, dan dat dit omgekeerd
het geval is. Nadat pubers alles wat hen onecht en schijnheilig lijkt, hebben
afgebroken, op zoek naar onze echte idealen, en angsten, en onze broze liefde
en de behoefte daaraan - kunnen we aan een innerlijke wederopbouw beginnen.
Van onszelf. Van onze relaties. Ons gezin.
Van onze persoonlijke geschiedenis, die we graag mooier voorstelde dan ze was.
Ik noem maar wat.

4. Ik besef dat ik hier niet voor een belangengroep van ouders en opvoeders sta.
Maar kijkend naar het onderzoek over tevredenheid met het werk, mis ik het
puberale element.
Je kunt in onze cultuur misschien spreken van wisselingen tussen meer
mannelijke en meer vrouwelijke tendensen in de beleving en vormgeving van
bijvoorbeeld het onderwijs of de werkomgeving, of de benadering van
leiderschap – maar vaak mondt dat uit in een vruchteloze twist over welke van
de twee vormen dan beter zou zijn, en voor wie, en waarom.
Zelf denk ik dat in ieder mens, behalve vrouwelijke en mannelijke elementen, in
ieder geval alle levensfasen naast elkaar bestaan. Je ziet soms in een kleuter al
iets van een wijze bejaarde, en omgekeerd kunnen bejaarden uiterst
kleuterachtig reageren; op een prachtige versierde kerstboom, maar ook op te
weinig vla in hun schaaltje.
Nu goed, het is maar weer een theorietje – waar het mij om gaat, is dat ik na
lezing van dit onderzoek over werk, schrok van de kinderhand die zo gauw
gevuld bleek.
Mensen zijn blij met waardering, maar ze hebben kennelijk geen behoefte aan
inspraak.
Of alleen al aan de zekerheid dat de complimenten oprecht en authentiek zijn, en
niet zijn aangeleerd door een leiderschapsguru.
Zielig? Of betreft het ook hier een vorm van pragmatisch profiteren?
Zelden hoor je werknemers die, na het lezen van stapels leiderschapslectuur, aan
hun medewerknemers uitleggen welk (retorisch) spel er met hen gespeeld wordt,
en met welke verrassingen en leuke, afwisselende events men tevreden wordt
gehouden ten behoeve van de productiviteit. Dergelijke ontmantelzucht lijkt
compleet verdwenen.
Zolang de aandeelhouders de leiders kritisch volgen, hoeven anderen zich niet
druk te maken om het beleid, laat staan dat ze de ambitie koesteren om ooit zelf
van onderop op te klimmen naar een bestuurlijke functie.
Want ook dat valt op: mensen willen in hun werk graag ruimte voor persoonlijke
groei, maar over het omgekeerde lees is niets: dat een bedrijf of instelling juist
groeit dankzij mensen die er in de loop der jaren een band mee hebben
opgebouwd, en er in tal van functies werkzaam zijn geweest, waardoor ze alle
ins en outs kennen en zich intens verantwoordelijk voelen voor de toekomst
ervan.
Mensen lijken zich volledig te hebben neergelegd bij het idee dat een leider
iemand is die bestuurskunde heeft gestudeerd en weet hoe je personeel moet
managen, de concurrentie moet aangaan, je als bedrijf moet blijven
onderscheiden door innovatie en vooruitdenken, en een goed gevoel moet
hebben voor het creëren van vragen op de markt – opdat je daarna meteen met
je nieuwe aanbod kunt komen, suggererend dat jouw bedrijf brengt waar de
mensheid al decennia met smart op wacht.
Dat liefde voor het vak, voor een bepaald product, voor een bepaalde type
werknemers misschien een meerwaarde is, dat wil men nog wel erkennen. Maar
nodig is die liefde minder dan de technische en zakelijke knowhow. Natuurlijk, je

5. mag best een mening hebben, maar geluisterd zal er niet worden. Zeker niet als
je over het goede ouwe verleden begint. Future, daar gaat om. Andere vormen
van communicatie, die door voortschrijdende digitale ontwikkelingen en de
mondialisering van dien niet eens meer in de verte lijken op wat we gewend
zijn… ‘U begrijpt, daar kunnen alleen specialisten iets zinnigs over zeggen – dat
u hier dertig jaar rondloopt legt in zo’n discussie weinig gewicht in de schaal.’ En
dat wordt dan lijdzaam aanvaard.
Vaak lijkt het alsof alleen de zzp’er , die zelf zijn reclame moet maken, zelf zijn
administratie moet bijhouden, die zelf moet kiezen tussen duurzaam en
milieuvriendelijk of goedkoop en vervuilend, die zelf moet nagaan of een
vervolgopleiding zin heeft of dat hij tijd en geld beter in het netwerken kan
steken, nog mag beleven wat het is om iets van trotse binding te voelen.
Met meer dan één aspect van zijn werk.
*
Inmiddels begint duidelijk te worden welke macht consumenten hebben. Of
liever: kunnen hebben, als ze er een beetje hun best voor doen en een band
voelen met een onderwerp.
Werden dertig jaar geleden de geitenwollensokken-idealisten die vegetarisme en
biologische landbouw propageerden nog voor gek verklaard door hun omgeving ,
tegenwoordig is minder vlees eten hip, en verkopen de reguliere supermarkten
bijzonder veel biologische en Fair Trade producten – omdat de consument dat
eist.
Maar als de consument deze macht heeft, waarom gebruikt hij die dan niet veel
vaker, en óók als producent, of als dienst- of zorgverlener op de werkvloer?
Omdat de regels meer en meer van hogerhand worden bepaald en strenger
worden gecontroleerd op naleving? Omdat je wordt afgerekend op meetbare
kwantiteiten, en niet meer op kwaliteit?
Omdat je in je eentje niks kunt beginnen tegen nieuwe eisen en maatregelen en
taakomschrijvingen en beleidsplannen?
Begrijpelijk - maar waarom organiseren mensen zich dan niet?
Al die talenleraren in het voortgezet onderwijs, die klagen dat hun leerlingen
nauwelijks nog aan het leren waarderen van literatuur toekomen, kunnen toch
zelf de handen ineen slaan om daar verandering in te brengen, in plaats van te
monkelen dat het vroeger allemaal beter was?
Of vergis ik me nu? Is de verzakelijking, de verharding, het denken in
rendement, competitie, ‘targets’ en winstmaximalisatie alleen de schuld van een
liberale cultuur waarin marktwerking en leiderschap zielloze toverwoorden zijn
geworden?
Misschien. Maar laten we eerlijk zijn: het kunnen uitbesteden van leiderschap
vinden veel mensen ook wel lekker makkelijk. Het dragen van grote
verantwoordelijkheden en het moeten ontwikkelen van een vruchtbare visie is
immers zwaarder en tijdrovender dan af en toe klagen en kritiek spuien, in de
wetenschap dat je, mits je zelf netjes aan de functie-eisen blijft voldoen, op tijd

6. je geld en je complimenten krijgt. En misschien zelfs een nieuwe plek die beter
bij je reeds opgebouwde ervaring en je behoefte aan zelfontplooiing past.
Wat mij betreft mag er onder werkenden veel meer puberale achterdocht en
onvrede ontstaan. Niet met het werk zelf, niet om de hoogte van de beloning en
andere voorzieningen, niet onderling, tussen collega’s – maar onvrede over al
dat geklets over leiderschap, over al die guru’s, al die theorieën, al die trucjes, al
die seminars, boeken, peperdure workshops en bijscholingscursussen die maar
één ding in de hand werken: namelijk tweedeling.
Tweedeling tussen mensen die tot de leiders behoren, en tot de mensen die
zorgen dat de leiders überhaupt kúnnen leiden, omdat ze hen zo braaf en
tevreden volgen en allang blij zijn dat iemand anders de moeilijke beslissingen
neemt, de aandelen naar de beurs brengt, uitrekent waarom het geen zin geeft
om op schone brandstof over te gaan of de fabrieken uit lage lonenlanden weg te
halen enzovoorts.
Wat lijkt het me een revolutie als mensen zouden zeggen: ‘Stik toch in dat
bedrijfsuitje, dat kerstpakket, dat glimmende personeelsblad, en al die andere
zoethoudertjes. Wat maakt het mij uit dat de kantine een Italian healthfood
afdeling krijgt, en dat er een fitnessruimte naast de garage komt? Het is allemaal
symboolpolitiek ten behoeve van de corporate identity en dus van de omzet –
maar ik neem net zo lief brood van thuis mee, en sporten doe ik al jaren bij mijn
vertrouwde club.’ Om dan te vervolgen: ‘Zorg eerst maar eens dat onze diensten
of producten deugen. Dat we onze patiënten, onze leerlingen, onze klanten of
kijkers weer als mensen zien, in plaats van als doelgroepen of statistische
eenheden in rekensommetjes over kostenposten en rendement.
Zorg eerst maar dat onze grondstoffen zijn gekocht tegen een eerlijke prijs. Dat
we de levensomstandigheden elders niet verstoren, de natuur niet, de bronnen
van inkomsten niet wegnemen of zelfs burgeroorlogen gaande houden enkel
maar om goedkope waar te kunnen blijven bieden… ‘
Het probleem van vandaag is dat er teveel problemen zijn. En ze lijken allemaal
aandacht te vragen, en tegelijk heeft iedereen het gevoel: “Ik heb er te weinig
verstand van, ik kan het in mijn eentje allemaal niet veranderen, ach, overal is
wel wat. En persoonlijk ben ik hier best tevreden.”
De journalist die steeds kortere, niet al te kritische artikelen moet schrijven, over
leuke trends in lifestyle, zonder moeilijke woorden en wel op zo’n manier dat er
veel plaatjes bij kunnen, (‘…want lezersonderzoek heeft uitgewezen… ‘), - die
journalist is al heel blij dát er nog werk is, dat hij voor een kwaliteitskrant mag
werken, dat hij nog vaak complimenten krijgt – en na de opheffing van het
kunstkatern ten minste niet is ontslagen, omdat hij niet met zijn tijd meeging…
Dat journalisten, door massaal akkoord te gaan met dit beleid, zelf bijdragen aan
het steeds dommer worden van de lezers, beseffen ze wel. Maar het tij is niet te
keren, toch?
Bovendien missen ze zelf eigenlijk ook vaak de concentratie voor het lezen van
een achtergrondessay van twee pagina’s….
De onorthodoxe personeelsmedewerkster die mensen mag begeleiden bij hun

7. persoonlijke groei is heel gelukkig dat deze oliemaatschappij haar zoveel vrijheid
en ruimte geeft, dus waarom dan moeilijk doen over de misstanden die het
concern elders in de wereld veroorzaakt?
Alweer: overal is wel wat.
En dan de leiders die de mond vol hebben over duurzaamheid, Change, eerlijke
mondiale welvaartsverhoudingen en groene, klimaatneutrale innovatie zelf: hoe
kan het dat zoveel van hun bijeenkomsten plaats hebben in dure gelegenheden,
waar het prestige geeft als je met je firma een paar exclusieve plaatsen van een
paar duizend euro kunt bemachtigen?
Waar is de puber die ronduit stelt dat zoiets niet klopt?
Ik reikhals naar een tijd waarin twee kreten samenkomen: occupy leiderschap.
Natuurlijk ben ik, net als u allen waarschijnlijk, blij dat zoveel mensen tevreden
zijn met hun werk, hun werkplek, de waardering ervoor, en met hun persoonlijke
ontwikkelingskansen. Maar ik gun ze dat hun kinderhand volwassen wordt, en
groot genoeg om hem aan de ploeg of het stuurwiel te slaan. Ik gun ons dat we
ons allemaal in gelijke mate verantwoordelijk voelen – niet alleen voor ons eigen
leven, maar ook voor deze wereld, voor de natuur en de medemensen die je zelf
niet kent, voor de toekomst van deze planeet en al haar bewoners gisteren,
vandaag en morgen.
Ik ben ervan overtuigd dat veel leiders het geweldig doen, en doordrongen zijn
van de beste bedoelingen – maar na een onderzoek over tevredenheid onder
werkenden, mogen ze niet op hun lauweren gaan rusten. Dat laatste wekt angst
en achterdocht, ten minste bij de puber in mij.
Die heeft steeds meer, steeds onrustiger het gevoel dat het echte werk nog moet
beginnen.
Dat een morele wederopbouw na deze crisis veel meer baat heeft bij
verbondenheid, geloofwaardigheid, oprechtheid, toewijding, een gevoel van
schatplichtigheid en dienstbaarheid, van trouw en hartstocht voor de wereld, van
iedereen – dan om nog meer theorieën en specialistische trucjes ten behoeve
van sterk leiderschap.