De lingua enxalzada a lingua mortificada. Freixeiro Mato

Normalización lingúística historia e socioloxía da educación

A historia e a dignidade do galego
[De lingua enxalzada a lingua morti cada]
Xosé Ramón Freixeiro Mato

Introdución: o reino da Galiza existiu
O percurso histórico da lingua galega non se pode disociar da propia his-
toria da comunidade en que se xerou. E como a historia da Galiza foi obxecto
de ocultamento e manipulación, chegando mesmo á súa negación como rei-
no politicamente relevante na Idade Media para desa forma poder construír o
mito dunha Castela xa dominante na altura, tamén o idioma galego se viu dal-
gunha forma afectado por iso. Aínda que non se puido negar o feito evidente
de ser a lingua das cantigas, porén so a denominación de ‘galego-portugués’
inténtase diluír a súa longa existencia como lingua da Gallaecia, anterior á
propia aparición de Portugal como novo reino peninsular, e tamén se cos-
tuma presentar como lingua sempre en situación con itiva ou subordinada,
primeiro ao latín e logo ao castelán, ignorando o feito de que durante todo o
período medieval gozou da mesma ‘normalidade’ que tiveron o resto dos ro-
mances e que foi a lingua cortesá por excelencia das Cortes cristiás durante
séculos, embora a quixesen facer pasar só por lingua de escravos. Certo é
que, de lingua de vasalos e señores noutrora, pasou a se converter nos últi-
mos séculos en lingua ‘proletaria’, mais non por iso perdeu a súa dignidade
como símbolo esencial da identidade galega.
Ben sabemos —e sabiamos— que os reinos medievais non teñen corres-
pondencia coas nacións actuais e que por tanto naquela altura non se lles
atribuía ás linguas a capacidade simbólica de as representaren nin existía
o concepto de ‘lingua o cial’. Porén, é evidente que os reinos existían, que

Tema 1 2 Aula Virtual da CIG-Ensino


tiñan un nome e que nos seus territorios respectivos se falaban unha ou va-
rias linguas, coincidentes ou non coas que falaban os seus reis respectivos;
e tamén resulta evidente que, sen existir esa declaración de o cialidade para
as linguas, as funcións que hoxe entendemos como propias dunha lingua
o cial —aquela en que se redixían os documentos de compravenda ou alu-
guer, as actas de casamento, os o cios, ordenanzas e mandamentos dos
concellos, os regulamentos de gremios e confrarías, as actas sinodais, as
demandas e preitos, ou calquera outro documento de carácter privado ou
público— se realizaban nunha lingua determinada e non noutra, e que iso
algo quererá dicir. Nomeadamente cando no caso que nos ocupa se preten-
deu ocultar a propia existencia do reino da Galiza —e por tanto tamén de reis
e Cortes galegas— e se tentou presentar a lingua galega como unha lingua
sempre envolta en problemas e sen capacidade para desempeñar funcións
socialmente consideradas relevantes, como se dunha lingua ex initio eivada
se tratase. Face á ocultación ou negación da Galiza medieval e da dignidade
da súa lingua, construíuse un ideal castelanista con base precisamente, en-
tre outros factores, na apropiación ou usurpación daquilo que levaba o selo
galego (Nogueira 2001).
Mais resulta paradoxal que cando hoxe se pretende restituír a verdade
dos feitos históricos e se proclama que o reino medieval da Galiza existiu, e
mesmo que foi relevante, e que a lingua galega foi unha lingua ‘normal’ du-
rante séculos, deseguida se lanzan acusacións de anacronismos históricos e
de visións reducionistas e excluíntes, naturalmente propias de nacionalistas
empeñados en fabricaren unha historia á súa medida. Como se os grandes
estados tiveren dereito a moldearen a historia a seu favor, mesmo a falseá-
rena, en canto ás comunidades políticas e lingüísticas que os integran lles é
negado o dereito a proclamaren a súa existencia e o seu papel na historia.
Cando se nega a existencia do reino da Galiza en determinada altura, non
é para dicir que nese territorio non había unha autoridade rexia. Dise que se
trata do reino de Asturias, de León ou de Castela, aínda que para iso haxa
que falsi car a documentación histórica; e cando se a rma que o galego per-
deu o carácter de lingua de cultura xa no século XIII co reinado de Afonso
X é para acrecentar que foi a lingua castelá a que se converteu na variante
romance de prestixio en territorio galego. A conclusión é clara: se antes non
se escribía en romance, pois o latín era a lingua da escrita no Occidente eu-
ropeo, e se nese século o castelán xa pasa a ser a lingua A da Galiza, entón
o galego foi sempre unha lingua B, primeiro subordinada ao latín e logo ao
castelán. Por tanto, o galego nunca foi unha lingua culta, nin de prestixio, nin
tivo funcionalidade social relevante.
Face a esa visión distorsionadora da historia da Galiza e da súa lingua,
vaiamos aos feitos documentados. A Gallaecia foi durante séculos o reino
cristián alternativo da Hispania musulmá, así recoñecido polos árabes e polo
papado, e con grande presenza en Europa. A pesar de na historiografía o -
cial española o reino da Galiza practicamente non existir ou simplemente
gurar como subsidiario dos reinos de Asturias, León ou Castela, na docu-
mentación medieval aparece constantemente citado, outorgándoselle gran-
de relevancia. Reparemos nalgún feito que nos sinala Miguel-Anxo Murado
(2008: 57-61): os musulmáns referíanse á parte cristiá da península invaria-
belmente como ‘Djalikiyah’ ou ‘al-Yalalika’, topónimo que “a pesar de ser bas-
tante transparente, sempre ha resultado extrañamente difícil de traducir para
algunos historiadores”, pois por exemplo Moyrata na súa Historia general de
España convérteo milagreiramente en ‘Cantabria’, Gayangos traduce “ardhu
al-Jalalkah” —‘a terra dos galegos’— por ‘Galicia y Asturias’, e para o his-
toriador do século XIX Modesto Lafuente ‘Jalikiya’ é equivalente a ‘Reino de
León’; todos os documentos árabes falan de Galiza e de galegos en troca do
mítico ‘reino de Asturias’; inclusive o “famoso don Pelayo” gura na crónica
de al-Maqqari como ‘galego’ e o Cid Campeador aparece noutro texto ára-
be do século XII cuali cado como ‘can galego’; Claudio Sánchez Albornoz,
discípulo de Menéndez Pidal, ao escribir sobre unha carta en que o Papa se

Aula Virtual da CIG-Ensino 3 Tema 1


dirixe a Afonso III como “Adefonsus Regi Gallaeciarum”, titulou o seu traballo
“Sobre una epístola del papa Juan IX a Alfonso III de Asturias”; tamén nos
informa Murado de que á altura do século X, cando Ordoño II decidiu deslocar
para León a capital do seu reino, para os contemporáneos esta era simple-
mente unha cidade da Galiza, “Civitate vocatur Legionis, in Gallaecia” e que
os reis que se asentan nela se empeñan en continuar a se denominaren a si
propios ‘reis da Galiza; e aínda varios séculos despois Lope de Vega sitúa a
acción dunha das súas obras teatrais “en León, en un pueblo de Galicia y sus
cercanías” (Murado 2008: 61). Unha cousa é recoñecermos, como tamén fai
Murado, que na Idade Media non existían as nacións e os estados tal como
hoxe os entendemos, e mesmo que nin aquelas Galiza, Asturias ou León
eran as mesmas de hoxe, e outra cousa moito distinta é falsearmos a docu-
mentación histórica.
Por se a selección de datos que nos trae Miguel-Anxo Murado puider ser
cuali cada de moi ‘nacionalista’ pola súa condición de galego, confrontémola
con outra de procedencia foránea. O hispanista británico Colin Smith (1996)
infórmanos de que en 1088 o papa Urbano II se dirixe por escrito a Afonso
VI, que pasa por ser rei de León e Castela, como “Regi Ildefonso Gallitie”; na
Historia Turpini, libro IV do Codex Calixtinus, recompilado arredor de 1140, o
reino da Galiza inclúe Lamego, Viseu e Coimbra, e nela aparecen expresións
como “Yspaniam e Galleciam”, “tellurem Yspanicam et Gallecianam”, “Hys-
pani scilicet et Galleciani, totam terram Hispanicam e Gallecianam”, dando a
sensación de que, face á parte da península en poder dos mouros, só existe
a Galiza cristiá. Tamén nos lembra Smith que no libro V, Guía de peregrinos,
volta a aparecer a expresión “in Yspania et Gallecia”; que nas chansons de
geste francesas a Galiza ten máis de cincuenta referencias en trinta e cinco
textos, en canto León, como nome de reino ou imperio, case non aparece;
que para o cronista inglés Mateo Paris, que escribe a meados do século
XIII, á altura de 1184 Fernando II é rei da Galiza e non de León; que para os
escritores de Al-Andalus era normal distinguir só entre ‘francos’ (cataláns) e
‘galegos’ (habitantes dos demais reinos cristiáns do norte) etc.
Con esta visión dos feitos históricos coincide a prestixiosa erudita dona
Carolina Michaëlis de Vasconcelos cando a rma: “Houve uma era en que
Gallaecia era nome generico da Hespanha christã, ao passo que Hispania
designava a Mouraria”. E acrecenta que da “fama das terras gallizianas”
hai probas “na poesía epica dos germanos, nas sagas escandinavas, nos
historiadores amengos, nos cantares de gesta da França, na poesia popular
inglesa, nas obras dos trovadores, nos poetas de Italia, nos auctores árabes”
(Michaëlis 1904: 791-3).
Póñanse todos os matices que se quixeren á diferenza entre a époa me-
dieval e a actual, mais o certo é que a Galiza existiu como reino no pasado
e felizmente continúa a existir no presente como unha das vellas realidades
nacionais europeas.

O galego, lingua dos reis da Galiza, de
Portugal e de Castela
Durante os séculos VIII e IX, cando a lingua galega se conforma como
romance diferenciado do latín, todos os reis se titularon reis da Gallaecia des-
de capitais diferentes (Oviedo, Santiago ou León), se ben que moitos deles
desde Afonso II asentaron a súa capital en Santiago ou na parte occidental
da Gallaecia, fortalecendo e estendendo o seu reino, e mesmo chegando no
occidente até Coimbra. No século XI a emperatriz da dinastía galega dona
Sancha divide os territorios entre os seus llos Afonso VI (León), García (Gali-
za) e Sancho (Castela). A lla primoxénita de Afonso VI, dona Urraca, e o seu
marido, Raimundo de Borgoña, gobernaron a Galiza desde 1093 e arredor de
1096 Afonso VI encárgalle o goberno de Portucale (do condado portucalense)
e de Coimbra á outra lla, dona Teresa, casada con Henrique de Borgoña. O



seu llo Afonso Henriques, denominado como ‘o pér do galego” nas crónicas
árabes (Murado 2007: 64), tomou en 1139 o título de rei e en 1143 recoñéce-
se mediante tratado a independencia do novo Estado portugués, con rmada
por Roma en 1179. Portugal surxiu, pois, como unha división da Gallaecia,
segundo tamén recoñece Carolina Michaëlis (1904: 779): “Nessa verdadeira
Galliza medieval (quer comprehenda apenas a orla marítima da península
até ao Porto, quer se estenda até ao Vouga, ou mesmo até Coimbra) entra
sempre o núcleo fundamental de Portugal: o condado portucalense”. Portugal
nace por tanto no século XII dentro do reino da Galiza, que tiña como idioma
o galego, e por conseguinte este tamén pasa a ser a súa lingua, que só pos-
teriormente recibirá a denominación de portugués.
Xa o Padre Feijoo (1984: 92) indicara que o reino da Galiza comprendía
na época medieval unha boa parte de Portugal e que o idioma común non se
formou “promiscuamente” a un tempo nos dous territorios, mais que da Galiza
pasou a Portugal, e non ao revés, porque durante a unión dos dous reinos no
goberno suevo a Galiza era a nación dominante por teren nela o seu asento
e Corte aqueles reis. Por iso tamén un dos lingüistas de máis prestixio do sé-
culo XX, o romeno Eugenio Coseriu (1989: 800), após a rmar que continúa a
ter plena vixencia a denominación de ‘galego-portugués’, acrecenta:

Claro que esto no signi ca que el gallego sea ‘portu-
guès’; signi ca más bien al contrario: es el portugués el
que es ‘gallego’ [...]. Se trata, por tanto, del caso, bastan-
te raro en la historia de las lenguas, de una lengua que,
precisamente en la forma que se difunde y se constituye
en lengua común y gran lengua de cultura, se llama con
otro nombre: ya no gallego, sino portugués.

O galaico occidental ou galego foi a lingua cortesá do reino da Gallaecia
por ser no occidente onde estivo o centro do imperio galaico. O historiador
Pena Graña considera que con Ordoño I (914-924) “comeza o que será a
tónica dominante na historia do reino de Galicia, ao darse o caso de o rei ga-
lego herdar os outros reinos do NW peninsular”, feito que segundo el os his-
toriadores casteláns e leoneses teñen interpretado intencionadamente como
unha absorción do reino galego por León ou Castela; e acrecenta que a par-
tir dese momento “a lingua dos monarcas será o galego. Os infantes serán
criados polos titores das grandes familias galegas e a cultura e diplomática
levarán selo galego” (Pena Graña 1995: 9-10).
Se a principios do século X o galego é a lingua cortesá empregada polos
monarcas, dous séculos despois temos un testemuño documental que nolo
rati ca. Nunha crónica de Frei Prudencio Sandoval, historiador nado en Valla-
dolid a meados do século XVI, nárrase que o rei Afonso VI recibiu en Toledo
a triste nova da morte do seu único llo don Sancho, acaecida na batalla de
Uclés arredor de 1109, “y en la lengua que se usaba dijo con dolor y lágri-
mas que quebraba el corazón: «Ay meu llo! ¡Ay meu llo! ¡Alegría do meu
corazón et lume dos meus ollos, solaz da miña vellez!...»” (Risco 1973: 8).
A principios do século XII o galego, por tanto, era a lingua que se usaba na
Corte de Afonso VI e que usaba o propio rei mesmo nas súas manifestacións
máis íntimas e espontáneas.
Inclusive no século XIII o galego debía ser con seguranza a lingua familiar
de Fernando III e do seu llo Afonso X, como demostra o dominio que este
último posuía dela na súa obra escrita persoal. A vinculación de ambos coa
Galiza ca clara, pois inclusive dunha das cantigas de Santa María deduce
Eugenio López-Aydillo (1923: 44-46) “que don Fernando se criaba también
en el reino de Galicia, de donde, en el momento a que se re ere la cántiga,
lo hizo venir D. Alfonso VIII”; os versos a que se re re son estes: Este menyn
en Castela/ con rey Don Alffonso era/ seu avoó, que do reino/ de Galiza o
fezera/ uijr, e que o amaua/ a gran marauila fera. Acrecenta o erudito que a
estadía de D. Fernando na Galiza durante a súa infancia é un dato importante
para explicar



la difusión y explendor (sic) que durante su reinado
alcanzó la poesía trovadoresca gallego-portuguesa fuera
de Galicia y Portugal, y aun acaso también, en la crianza
de D. Fernando en el primero de aquellos reinos, está la
raíz de la iniciación galiciana de su primogénito D. Alfon-
so, gran propulsor de la escuela gallego-portuguesa.
D. Fernando, criado en Galicia, repitió, como vere-
mos, el caso con su hijo y éste, como su padre, es in-
dudable que en la propia Galicia aprendió el gallego y
sus rimas y cantos característicos, que luego habían de
resurgir oridamente en el precioso Cancionero Marial
(López-Aydillo 1923: 46).

Mais como se pode explicar que os príncipes de Castela fosen educados
na Galiza e en galego sen este ser na altura unha lingua con prestixio político
e cultural? Resulta evidente que o galego era aínda no século XIII a lingua
das Cortes cristiás peninsulares e lingua de cultura por excelencia. Non se
pode a rmar, pois, que nese século o castelán era xa a lingua romance de
prestixio no Occidente peninsular, como hoxe alguén fai desde os posiciona-
mentos lingüístico-ideolóxicos da dereita máis centralista, cando os propios
reis castelás viñan a se educaren na Galiza e en galego e logo usaban esta
lingua como propia nas súas creacións máis persoais. Parece ter razón o
mesmo estudioso a que nos estamos a referir cando suxire que a “maestría
con que el Rey Sabio maneja las formas populares de la poética gallega y
la pureza del lenguage y de los ritmos musicales que emplea” só se poden
explicar desde a súa condición de galegofalante adquirida na propia Galiza,
como acontecera con seu pai Fernando III o Santo (López-Aydillo 1923: 60).
No reinado de Sancho IV, llo e sucesor de Afonso X como rei de Castela
no período 1284-1295, un dos seus eis partidarios, o abade valisoletano
Don Gómez García, rubrica unha cantiga de amigo e outra de amor en ga-
lego da súa autoría como “abbade de Valadolido” con algunha referencia ao
propio rei (López Aydillo 1923: 119). E a un bisneto do Rei Sabio, o tamén
rei de Castela Alfonso XI (1311-1350), aínda se lle atribúe unha cantiga de
amor en galego e é autor doutra canción en castelán chea de galeguismos, o
que vén a demostrar que ben avanzado o século XIV e mesmo durante o XV
o galego, a pesar da decadencia da escola lírica galego-portuguesa, aínda
continuaba a ser lingua lírica cortesá e lingua non estraña para os reis de
Castela e para a nobreza peninsular; nesa altura o castelán só comezaba a
despuntar na lírica:

El primer testimonio en castellano, aunque indeleble-
mente impregnado de galleguismos como toda la lírica
del Cancionero de Baena en esta lengua, lo debemos a
Alfonso XI, cuya canción En un tiempo cogí ores pode-
mos datar hacia 1330; pero en una fecha tan tardía como
1400-1410 aún podemos encontrar a un noble vasco,
Pero Vélez de Guevara, de padre guipuzcoano y madre
castellana, componiendo una magní ca cantiga de es-
carnho con un excelente conocimiento del gallego y de
sus convenciones retóricas, genéricas y métricas (Bel-
tran 2005: 334).

González López (1978: 185) sostén que o galego-portugués foi a lingua
culta do reino de León nos primeiros séculos da Reconquista e que puido ter
sido a lingua común de todo o occidente peninsular. Menéndez Pidal (1950:
447), empeñado en resaltar o papel preponderante de Castela e do seu idio-
ma seguindo o ideal castelanista que profesaba, fala da loita entre o galego
e o castelán pola hexemonía lingüística no reino de León, sen poder ocultar
totalmente o importante papel que a Galiza tivo, pois segundo el nela adoi-
taban educarse os príncipes. O mesmo Castelao (1961: 51) ten reparado en
que o galego chegou a ser “língoa lírica e cortesán de Castela”.



Debido á relevancia política da Galiza durante un longo período his-
tórico, pódese deducir que o galego non apenas foi unha lingua moi valorada
na lírica como tamén gozou de prestixio como lingua de comunicación oral
por ser a lingua cortesá por excelencia. Paradoxalmente, algúns criticárona
e aínda a critican por ser lingua vulgar ou pouco re nada, como a rma quen
foi prestixioso xurista e presidente da Real Academia Galega:

Contemprando á luz dista perspeitiva histórica a
esgrevieza e dinidade de que entón gozaba a lingua
galega, ca un, máis que doido, abraiado de que a isa
mesma lingua, pervivente ao longo dos séculos, pre-
tenda negárselle hoxe, por algúns moito menos outos
varóns, o pan e o sal, e poda ser tida por outros como
‘pouco na’ (Sebastián Risco 1973: 9).

O contínuum lingüístico galego-portugués e
a súa proxección peninsular
A división política da Galiza en dous reinos, consolidada a meados do
século XII, non rompe a unidade lingüística, continuando a lingua a ser a
mesma a ambos os lados do Miño. Ora, a partir da segunda metade do sé-
culo XII a política portuguesa deslócase de nitivamente cara ao sur, até se
estabelecer nalmente Lisboa como capital do reino; o galego de Portugal
convértese así en lingua protexida polos reis e, cada vez máis, irase trans-
formando nun poderoso instrumento cultural e mesmo político. O modelo
lingüístico que se vai ir conformando na Corte lisboeta non será o do norte,
mais o do sur, máis in uído polas falas mozárabes, e, convertido en lingua
o cial do Estado, acabará por se denominar portugués, perdendo o nome
de galego, indicador da marca de orixe. Como consecuencia dos descubri-
mentos, en que Portugal participou como grande potencia colonizadora, o
(galego)portugués vaise estender por diferentes continentes, até chegar a
ser tamén unha das linguas máis faladas no mundo.
En canto Portugal, “gallego-português nas suas origens”, “integrado com
sangue mozarabico”, se vai converter lentamente nunha “nacionalidade
nova, como genio seu e missão individual” (Michaëlis 1904: 780), a Galiza
constitúe un reino que vai ir cando sen rei exclusivo e sen unha Corte
que potencie o idioma. Cando Compostela alcanza un grande esplendor,
durante o século XII, a lingua escrita era aínda o latín, e cando no século
XIII aparece unha brillante literatura en galego, a Galiza xa vai camiño de se
someter politicamente ao reino de Castela, aínda que se mantén como reino
independente até 1230, cando comeza a hexemonía de Castela na coroa
centro-occidental, conservando “a súa identidade de reino, como nos lon-
gos séculos da independencia, a pesar de os reis que a dominaban séreno
tamén de Castela” (Nogueira 2001: 249). Mais debe car claro que o galego
vai entrar en crise após o período medieval, por exemplo, en Pontevedra,
mais non en Braga, onde, baixo a denominación de portugués, se continua-
rá a cultivar oralmente e por escrito con total normalidade.
Transcorrido o período do galego medio ou séculos escuros (XVI-XVIII),
ao intentar recuperar o uso escrito do noso idioma no século XIX, xa se terá
perdido o vínculo coa primitiva lingua galega na súa forma escrita, reapa-
recendo agora un galego literario gra camente, e tamén nalgúns aspectos
léxicos e morfolóxicos, inserido no ámbito da cultura española. Este será o
galego moderno, que se caracteriza polo polimor smo, consecuencia direc-
ta da carencia dunha entidade encargada de rexer ou regular o idioma. Se a
cuestión da identidade entre galego e portugués na actualidade é polémica,
a se daren argumentos nunha ou noutra dirección, parece evidente que
durante toda a época medieval existe unha clara unidade lingüística galego-
portuguesa, a pesar de certas preferencias a un lado ou a outro do Miño,
que nunca nos deben impedir falarmos dunha única comunidade lingüística.



Para Carolina Michaëlis (1904: 780-1), a esa esencial “uniformidade da lin-
gua”, que ela estende “desde o extremo da Galliza até o extremo do Algarve”,
uníase unha “grande semelhança nos modos de viver, sentir, pensar, poetar
-uniformidade e semelhança que fallam eloqüentemente a favor da af nidade
primitiva de lusitanos e gallaïcos”.
Nesa lingua común galega (e portuguesa) cultívase na Idade Media con
grande brillantismo a poesía lírica; é a época de esplendor da escola trobado-
resca, que dá lugar ás cantigas conservadas desde os inicios do século XIII.
Na mesma altura documéntanse os primeiros textos en prosa tabeliónica,
embora sexan un pouco posteriores aos líricos. Desde a segunda metade
do século o galego comeza igualmente a ser utilizado na prosa literaria de
carácter narrativo. Durante os séculos XIII e XIV podemos falar dunha prosa
común galego-portuguesa, mais desde a batalla de Aljubarrota (1385) Por-
tugal vai seguir unha vía de clara a rmación nacional re ectida na prosa,
afastándose así da prosa galega.
A identidade lingüístico-cultural que re icten as cantigas trobadorescas
galegas e portuguesas (galego-portuguesas), posta de manifesto polos seus
estudiosos, e pola cal non achamos máis diferenzas entre os textos dun tro-
bador de Lisboa e outro de Compostela que as derivadas do propio estilo
persoal do autor, hai que a pór en estreita relación con esa identidade política
‘galega’ dos dous reinos, resaltada tamén por Castelao (1961: 346):

Imos supor que houbo dúas Galizas -a que se foi e
a que se quedou, a que se axuntou con Castela e a que
enxendrou a Portugal-; pero é induvidable que ambas as
dúas tiñan un mesmo mecanismo sonoro, un mesmo xei-
to tonal e rítmico, unha mesma língoa, unha mesma arte
e unha mesma cultura; en n, unha mesma alma patria;
e, polo tanto, a división de Galiza en dous Condados, que
dispois se convertiron en Reinos diferentes, non autoriza
a distinguir dúas modalidades creacionistas, según estas
se produxesen nunha ou noutra beira do río Miño, pois
a nación galega chegaba até o Douro, e todo canto se
veu chamando ‘galaico-portugués’ é realmente e unica-
mente ‘galego’. Don Dinis de Portugal non era, de certo,
un rei de Galiza; pero como trovador foi tan galego como
seu abó, o Rei Sabio de Castela, cando este compuxo
as Cántigas.

Tal identidade evidénciase ao comprobarmos que moitos dos altos car-
gos do goberno portugués mantidos por Afonso Henriques eran nobres con
posesións e raíces familiares ao norte do Miño, o que leva o historiador por-
tugués José Mattoso (1992: 180) a a rmar que “as relações familiares entre
os nobres dos dois lados da fronteira, e as fáceis oscilações dos senhores
entre os dois reinos, mostram uma perfeita ósmose entre as nobrezas galega
e portuguesa, senão uma verdadeira identidade”. As fronteiras non estaban
aínda consolidadas no século XII, a se produciren constantes invasións dos
reis de Portugal ao norte do Miño e in uíndo os reis galegos en Portugal, sen
que esa rivalidade fronteiriza conxuntural impedise “as intesas trocas cultu-
rais entre Portugal e a Galiza de que a poesia trovadoresca é expresão bem
conhecida”, segundo tamén a rma Mattoso (1992: 187), quen subliña o im-
portante papel da nobreza galega no dominio da cultura cortesá dos séculos
XIII e XIV, acrecentando que a nobreza portuguesa “só para o m do século
XIII parece ir emergindo lentamente para uma consciência da sua diferença
em relação com a galega” (Mattoso 1992: 194).
A lingua das cantigas medievais chegou a se converter en lingua lírica de
todos os reinos cristiáns da península, coa excepción de Cataluña. Xa é ben
coñecida a a rmación do Marqués de Santillana de que todos os trobadores,
ben fosen casteláns, andaluces ou da Estremadura, compuñan as súas can-
tigas en lingua galega ou portuguesa. A explicación haberá que a procurar no
poder que anteriormente alcanzara a Gallaecia e no prestixio da súa lingua,



que faría que a cultura, nesa altura posta de manifesto a través da lírica, se
expresase no idioma cortesán por excelencia. Téñase en conta tamén que
Salamanca foi unha universidade instituída polo rei galego Afonso IX (1188-
1230) e administrada durante séculos por Compostela, sendo tamén os seus
profesores case todos galegos. Mais, aínda a nos circunscribirmos aos lími-
tes territoriais da Galiza actual, ao norte do Miño, é de resaltar a importancia
do elemento galego na escola lírica trobadoresca, como puxo de manifesto o
profesor Rodrigues Lapa:

Quando dizemos ‘o nosso lirismo’, pretendemos sig-
ni car o lirismo galego-português. E, se repararmos bem,
fora de toda a preocupação nacionalística, as primeiras
manifestações da arte trovadoresca e até os maiores tro-
vadores, tirante D. Dinis, acusam o predomínio evidente
do elemento galego sobre o elemento português, o que
pode fazer supor que o foco irradiador da nova poesia
esteja sobretudo na região de Além-Minho. Pelo menos,
a procedência averiguada da maior parte dos trovadores
assim o indica (Lapa 1977: 110).

Ora, falarmos da importancia da compoñente galega no lirismo trobado-
resco en nada altera a substancial unidade cultural e a homoxeneidade lin-
güística, estilística, retórica, métrica ou musical que con ren a este corpus
lírico conservado a denominación de lírica trobadoresca galego-portuguesa,
re exo cabal da unidade política e cultural do antigo reino da Gallaecia a que
esta lírica serve e de que deriva. No entanto, cara a meados do século XIV a
escola lírica galego-portuguesa entra en decadencia, a que tamén non pode
ser totalmente allea a evolución da situación política na antiga Gallaecia. A
partir do reinado de Fernando III (1230-1252) o reino da Galiza, a conservar
sempre o seu propio carácter, viuse integrado na coroa de Castela-Toledo-
León, iniciando moi lentamente o camiño da decadencia política e económi-
ca, que nalmente tamén acabará por se converter en decadencia cultural. A
unión de Castela e León, coa crecente in uencia de Toledo como centro da
cultura a substituír en parte Santiago de Compostela, vai ir pouco a pouco di-
solvendo a realidade política galega na coroa de Castela, aínda que isto non
se logrou até o século XVI (Pena Graña 1995: 15).
O galego foi a lingua normal entre os habitantes do país tamén durante a
Baixa Idade Media, pois era falado por todos os estamentos sociais e tamén
empregado por escrito en todo o tipo de documentos, tanto privados como
o ciais, segundo xa nos deixou dito Ferro Couselo (1958: 251). A posterior
perda da normalidade afecta o galego(portugués) da Galiza, mais non o (ga-
lego)portugués de Portugal. Será a partir de nais do período medieval cando
as naturais diferenzas lingüísticas de aquén e alén Miño se vaian agrandando
e, en canto a literatura na lingua propia practicamente desaparece en terri-
torio galego, brilla con forza en Portugal. Tanto nese país como en Castela,
unha Galiza isolada, dominada e abandonada á súa sorte será obxecto de
burlas e menosprezo, e con ela o seu idioma propio.

A (re)negación do galego en Portugal
De lingua cortesá e lingua lírica peninsular, a partir da ‘doma e castración’
da Galiza no reinado dos Reis Católicos —e por tanto a partir da súa total
submisión a Castela— o galego vaise ir convertendo progresivamente nunha
lingua esquecida ou mesmo desprezada polos seus veciños, tanto no reino ir-
mán de Portugal como no invasor castelán. En moitos dos primeiros traballos
de natureza lingüística desenvolvidos en Portugal, e posteriormente tamén
no Brasil, é habitual a referencia á orixe da lingua portuguesa e mesmo de
Portugal, mais nin sempre se fai alusión ao galego e á Galiza para a explicar.
Na realidade, tanto nos traballos quiñentistas de Fernão de Oliveira como de
João de Barros e de Gândavo tratan os binomios latín/portugués e portugués/



castelán (Buescu 1984: 128-35), mais ignoran en liñas xerais o galego e a Ga-
liza, a que se referirá Duarte Nunes de Leão posteriormente na súa Origem
da lingoa portuguesa, de 1606, mais de forma pexorativa (Leão 1983: 219-
20), provocando a contundente réplica de Sarmiento no século XVIII. O que
acontece é que os gramáticos e historiadores portugueses quiñentistas pro-
curan unha orixe prestixiosa para a lingua do seu país, que queren presentar
como a primeira lingua peninsular en competencia co castelán (Buescu 1984:
201-207) e nesa altura tanto a Galiza como o galego, subordinados a Castela
e á súa lingua, perderan o prestixio da época medieval e eran mesmo obxec-
to de burla nos dous reinos peninsulares veciños: “Com mais força, se isto é
possível, do que em Castela também em Portugal se espalha na literatura e
entre o povo a imagem vil do galego” (Vázquez Corredoira 1998: 88).
Aínda que o galego no século XVIII continuaba sumido nese longo silencio
literario que supuxeron os séculos escuros, apareceron voces importantes
que saíron na súa defensa e tentaron a súa digni cación como idioma. Nese
proceso de reivindicación da lingua galega inevitabelmente tiña de xurdir o
tema do portugués e a súa relación co galego. O Padre Feixoo ocupouse
desta cuestión no tomo primeiro do seu Theatro crítico ao tratar do “Paralelo
de las Lenguas Castellana y Francesa”. Na sección sexta do discurso XV
(reproducido facsimilarmente en Verdelho 2000: 773-89) Feixoo a rma que
a “Lengua Lusitana, ò Gallega” é un dialecto da latina e non subdialecto ou
corrupción da castelá; é, por tanto, unha lingua neolatina en igualdade de
condicións coas demais. Estabelecido este principio, dedica o frade bieito un
“Corolario” a tratar das relacións entre galego e portugués, onde comeza por
rea rmar “que el Idioma Lusitano, y el Gallego son uno mismo”, e logo acre-
centa que o reino da Galiza comprendía naqueles tempos “buena porcion de
Portugal, pues se incluia en èl la Ciudad de Braga”; e termina o seu corolario
a rmando que ese idioma pasou da Galiza a Portugal

porque durante la union de los dos Reinos en el go-
vierno Suevo, Galicia era la Nacion dominante, respec-
to de tener en ella su assiento, y Corte aquellos Reyes.
Por lo qual, assi los Escritores Españoles, como los Es-
trangeros, llaman à los Suevos absolutamente Reyes de
Galicia, atribuyendo la denominacion à la Corona, por la
Provincia dominante [...]. Siendo, pues, durante aquella
union, el Reino de Galicia assiento de la Corona, es claro
que no pudo tomar el Idioma de Portugal, porque nunca
la Provincia dominante le toma de la dominada, sino al
contrario (en Verdelho 788-9).

Esa referencia de Feixoo, que secundarizaba o portugués con ánimo de
promocionar o galego, non tardou en provocar a correspondente resposta
onde se a rma a superioridade do portugués a respecto do castelán e do ga-
lego. Ao ano seguinte —en 1727— apareceu publicado en Madrid o Discur-
so Philologico Critico sobre el Corolario del Discurso XV del Theatro Critico
Universal... (véxase reprodución facsimilar en Verdelho 2000: 791-806), da
autoría de Martinho de Mendoça, que se encontraba en Madrid formando par-
te dunha embaixada real de Portugal. No seu discurso unhas veces fala de
portugués ou galego e outras de portugués e galego, proclama o superior es-
tatuto do portugués a respecto do castelán e terminar cunha descuali cación
contundente do galego; tamén descuali ca Feixoo por escribir en castelán
e centra a súa crítica ao galego por non posuír uso escrito na época e, indi-
rectamente, por carecer de apoio político como lingua o cial, ignorando os
condicionamentos sociolingüísticos que conduciron a esa situación. O Padre
Sarmiento responde de forma indirecta a estes argumentos na súa Demons-
tración crítico-apologética de 1732, onde rexeita a confusión entre lingua fala-
da e lingua literaria e argumenta que uns séculos atrás tampouco había nada
escrito en castelán e que en América non se escribía cousa ningunha cando
a descubriron os europeos, sen que por iso se poida negar a existencia das
linguas. Non hai dúbida, de todas as formas, de que a práctica desaparición



do galego escrito durante os séculos escuros foi un argumento
utilizado na súa contra.
Sarmiento, no seu intento por coñecer o galego, comeza a
acudir aos estudos e vocabularios de autores portugueses e vai
adquirindo consciencia de que estes descoñecen totalmente o
galego e a Galiza, de modo que os seus comentarios se torrnan
cada vez máis acedos. A ignorancia do galego por parte do Pa-
dre Bluteau irrita Sarmiento, que mesmo chegou a escribir: “Lo
que más fuerza me hace es que en los 10 volúmenes del P. Blu-
teau, no se hallan 6 etimologías que sean pasaderas” (Sarmiento
1998a: 145). Mais a súa animadversión contra Portugal vai ultra-
pasar o ámbito da razón lingüística nas obras escritas após a súa
viaxe de 1754 á Galiza e nisto debeu ter moita importancia o co-
ñecemento da obra de Duarte Nunes de Leão, ao descubrir que
este non só ignora o galego, mais que ofende os galegos coas
seguintes palabras da Origem da lingua portuguesa, de 1606: “Da
qual língua galega a portuguesa se avantajou tanto, quanto na
cópia como na elegância dela vemos. O que se causou por em
Portugal haver reis e corte que é a o cina onde os vocábulos se
forjam e pulem e donde manam para os outros homens, o que
nunca houve em Galiza” (Leão 1983: 219-220). Aquí pode estar a
orixe da actitude tan dura de Sarmiento a respecto de Portugal, pois non é
apenas que Nunes de Leão considere inferior a lingua galega á portuguesa,
mais tamén nega a existencia mesma do reino da Galiza. Nas obras de Sar-
miento achamos cumpridas mostras da contundencia con que descuali cou o
autor portugués e por extensión os portugueses en xeral. Na carta ao Padre
Terreros faille unha crítica mesurada:

Así, la lengua portuguesa pura no es otra que la ex-
tensión de la gallega, y que después se cargó de voces
forasteras, moriscas, africanas, orientales, brasileñas,
etc., como se puede ver en Bluteau. Y si a este origen del
puro portugués hubiese atendido Duarte Núñez no nos
dijera que tales y tales voces eran antiquísimas y pecu-
liares de Portugal. Las voces saudades, magoa y mixiri-
queiro, que creo pone por ejemplo, son latinas y siempre
han sido gallegas (Sarmiento 1974: 30).

Mais en Elementos etimológicos según el método de Euclides a crítica a
Duarte Nunes convértese en despiadada, sen aforrar cuali cativos do máis
groso calibre: “Pero el portugués Duarte Nuñez de Leon, en su librejo Origem
da Lingua Portuguesa, apuró todos los modos que se podrán soñar de ser ri-
dículo, falso, ingrato, impostor, y como hoy diría un portugués, fanforriñeyro”.
Pregúntase se será críbel que “ese Duarte escriba en el citado librejo, que
la lengua portuguesa tiene muy poco de la castellana y nada de la gallega?”
E a seguir acrecenta que Duarte Nunes “escribía para brasileños, guineos,
mandingos, y monicongos, no para los castellanos y gallegos racionales que
tienen dos dedos de frente” (Samiento 1998a: 144). Admite que, após as
conquistas africanas, os portugueses incorporaron moitas voces exóticas que
nunca foron galegas nin portuguesas, mais, a se centrar xa nas etimoloxías,
volta a descuali car Nunes de Leão por dar por só portuguesas e de orixe
descoñecida voces plenamente galegas e de orixe claramente latina:

Y es para reír leer en Duarte, que cuenta 800 voces
privativas portuguesas, que no se les sabe su origen. En-
tre ellas pone mixiriqueyro, màgoa y saudade. En esto se
palpa cuan alcanzado andaba el dicho Duarte Nuñez de
la lengua latina, y que como era de Evora, jamás había
oído hablar a los gallegos las tres voces, que el creyó
eran ephesias, para hacerlas privativas de Portugal, son
purísimas gallegas, y que hoy se hablan en lo más reti-



rado de Galicia hacia el norte; y también son de purísima
latinidad, de la cual se derivaron al gallego. Y si estuvie-
se despacio, haría ver lo mismo de las más de las 800
voces.
Desengáñense los portugueses que mientras no se
dediquen a saber la lengua gallega pura, ya la vulgar que
se habla, ya la que consta de los escritos antiguos, con
más que mediana inteligencia del latín primitivo, y del
latín de la Media Edad, en los instrumentos góticos, no
darán jamás palotada en el origen de su lengua; prescin-
diendo de sus voces de conquistas (Sarmiento 1998a:
144-145).

Na realidade, o que exaspera Sarmiento é que os portugueses queiran
ignorar a Galiza e o galego, ou que reneguen dela: “Los portugueses quieren
ser aborígenes y autóctonos, esto es, hijos de la tierra y que nada tienen de
otras naciones. Pero para probar esto han llegado al desatino de excluir a los
gallegos. Ni lengua, ni nobleza, ni pobladores, ni conquistadores, nada, nada,
se les comunicó de Galicia. Y para hacer más ridículo todo cuanto embarran
de papel sobre esto, dicen que todo aquello lo tomaron los gallegos de Por-
tugal” (Sarmiento 1998b: 155-156). Tamén lembra Sarmiento a importancia
das familias nobres galegas na historia de Portugal e reivindica como galegas
as terras entre o Douro e o Miño: “Las familias del Nobiliario del Conde Don
Pedro, todas son, o de Galicia, como está hoy reducida, o de Entre Duero y
Miño, que ha sido, es y será siempre parte de Galicia, sin tocar en la Lusita-
nia, como consta de todos los geógrafos antiguos” (Sarmiento 1998b: 181).

A imposición do castelán na Galiza e o
desprezo desta en Castela
Hai uns cantos anos, en plena etapa de efervescencia do espírito recen-
tralizador do goberno estatal con Aznar como presidente, desde as máis altas
instancias o ciais españolas intentouse, con escasa fortuna, asentar a idea
de que o castelán nunca fora un idioma de imposición, mais de encontro e
libre aceptación. Evidentemente, tal fasidade histórica foi de inmediato posta
en relevo desde diferentes instancias periféricas, nomeadamente desde a
Galiza, Euscadi e Cataluña, obrigando aqueles que nun principio adheriran
a tal aserto a matizaren, dunha forma ou doutra e non sen indisimulada in-
comodidade nalgún caso, o seu contido, até, cando menos implicitamente,
recoñeceren a existencia dunha evidente imposición lingüística da, durante
séculos, única lingua o cial do Estado, feito que para todas aquelas persoas
con algún coñecemento da historia resulta obvio.
O galego viviu un longo período −arredor de setecentos anos− de norma-
lidade lingüística durante a época medieval. Baixo o reinado dos Reis Cató-
licos vaise consumar a imposición de nitiva do castelán, sen necesidade de
promulgación de leis expresas de prohibición do galego. A partir de 1480 os
escribáns públicos galegos han de ser examinados polo Real Consejo en
Toledo, a mudaren desa forma os seus formularios galegos polos casteláns,
feito que Ferro Couselo (1958) considera determinante para a desaparición
do galego da escrita e que tacitamente vén a supor a supresión do carácter
'o cial' —entre aspas— de que até entón na práctica gozaba o galego. Como
a rma Francisco Rodríguez (1991: 63) o galego "queda excluído da categoría
de língua 'nacional', isto é, de língua de Estado, precisamente porque este
se articula sobre a base de domínio dunhas oligarquias, con valores culturais
especí cos, sobre povos heteroxéneos”.
Esta medida vai acompañada doutras moitas de carácter sociopolítico,
que van contribuír para a imposición do castelán sobre o idioma propio do
país. Por exemplo, a nobreza galega máis poderosa é atraída á Corte ou cas-
tigada duramente se se nega a abandonar o país; e concédeselles bula papal
aos bispos de Ávila, Segovia, Córdoba e León con dereito de visita sobre os



mosteiros galegos, moitos dos cales son suprimidos, terminando os restantes
por pasaren en pouco tempo a depender de mosteiros casteláns e mesmo
chegando a limitar neles a presenza de frades galegos, que van marchar
para Castela. Desta forma debilítase, até a de nitiva anulación, o poder ga-
leguizador da nobreza e da igrexa galegas, substituídas por xentes foráneas
que dan as costas á lingua dos seus súbditos. Porén, o pobo galego no seu
conxunto continuará a desenvolver a súa vida en galego nunha situación de
monolingüismo case absoluto até comezos do século XVI, en que a coloni-
zación política a que o país estaba sometido por parte de Castela comeza a
dar os primeiros froitos signi cativos tamén no que respecta á escrita do idio-
ma, terminando así un longo período de normalidade lingüística e iniciándose
outro de con itividade que abre un lento proceso de substitución do galego
polo castelán. Con ito lingüístico e diglosia van unidos e ambos poden consi-
derarse xa activados na Galiza no inicio mesmo do século XVI.
Non hai nesta altura unha norma que impoña o castelán ou que prohíba o
galego, mais si unha imposición do castelán pola vía dos feitos, consecuencia
dunha clara vontade de sometemento político dun territorio con lingua e cul-
tura de seu. A clase dominante foránea que se instala na Galiza no reinado
dos Reis Católicos nin sabe o galego nin ten intención de o aprender, máis
ben todo o contrario: trae consigo unha consigna de imposición do castelán,
como corresponde a un proceso de dominio e colonización política sustenta-
do nunha concepción imperialista do poder; o afán expansionista de Castela
procura a asimilación lingüístico-cultural como fórmula de consolidación do
seu dominio sobre os territorios peninsulares sometidos aos seus designios.
Véxanse só dous testemuños a modo de exemplo. O primeiro achéganolo
Pensado (1982: 86-7):

Casi cerrándose el s. XV el aprovechado y agorero
Micer Gonzalo de Santa María, que ya olisqueó antes que
Nebrija el contubernio de lengua e imperio, sabía poner-
se al día en el prólogo de su obra Las Vidas de los Santos
Religiosos (incunable burgalés de entre 1486 y 91), como
muestran estas palabras: «E porque el real imperio que
hoy tenemos es castellano, e los muy excellentes rey e
reyna nuestros senyores han escogido, como por assien-
to e silla de todos sus reynos el reyno de Castilla, deliberé
de poner la obra presente en lengua castellana, porque
la fabla comunmente, mas que todas las otras cosas, si-
gue al imperio... Hay allende esso en la misma Castilla,
como son diversos reinos en uno ayuntados, algunas tan
groseras y ásperas lenguas como es Galizia, Vizcaya,
Asturias e Tierra de Campos, que ni aquellas, ni lo muy
andaluz es hovido por lenguaje esmerado».

No ha pasado mucho tiempo para que se cambie de
perspectiva en la valoración del gallego, para que se rom-
pa el encanto de la cción de lengua poética y aparezca
la realidad de una lengua grosera y áspera. Gonzalo Gar-
cía de Santa María lo proclama desde Burgos, corazón
de Castilla, y el malagueño Bartolomé Sagrario Molina
desde Mondoñedo, y en la propia Galicia.

O segundo testemuño é o xa tantas veces citado de Nebrija no prólogo
da súa Gramática de la Lengua Castellana, que en 1492 dedica a Isabel a
Católica e que comeza así: “Cuando bien comigo pienso, mui esclarecida
Reina, i pongo delante los ojos el antigüedad de todas las cosas que para
nuestra recordación e memoria quedaron escriptas, una cosa hállo e sáco por
conclusión mui cierta: que siempre la lengua fue compañera del imperio; e de
tal manera lo siguió, que junta mente començaron, crecieron e orecieron, e
después junta fue la caida de entrambos” (Nebrija 1980: 97).
Os dous testemuños veñen a deixar en evidencia que a imposición da
lingua castelá acompañaba, como máis un medio de dominio dos pobos con-



quistados, a política imperialista de Castela. E a Galiza non foi nisto unha
excepción, máis ben un dos primeiros campos de experimentación do impe-
rialismo político e lingüístico castelán, que practicou aquí unha política asimi-
lacionista que só douscentos anos despois poderá levar a cabo en Cataluña,
feito que explica en boa parte as diferenzas actuais entre galego e catalán
canto ao seu status social. Como xa se dixo, non existe unha disposición ta-
xativa que prohíba o uso do galego e impoña o castelán no tránsito da época
medieval á moderna, para alén da obriga de os escribáns se teren de exa-
minar en Castela. As leis e decretos na procura da uniformización lingüística
vanse promulgar máis tarde, no século XVIII. Ora ben, tal dispositivo legal
vai ser a consagración o cial dun longo proceso anterior de asimilación e de
represión levado a cabo durante os séculos XVI e XVII, partindo do reinado
dos Reis Católicos, cuxa política a respecto da Galiza ca elocuentemente
de nida na xa tan citada “doma e castración” a que tamén ten aludido Cas-
telao (1961: 371). Semella evidente que feitos como a decapitación ou exilio
forzoso da nobreza galega rebelde ao poder castelán, a utilización de recur-
sos económicos do país como despensa estatal, o roubo do voto en Cortes
ou a imposición de cargos públicos alleos “con guran un rosário de accións
políticas que terán como correlato inevitábel a imposición do español, mesmo
que esta non apareza escrita en nengun papel legal até moito máis tarde”
(Garcia Negro 1991: 208).
Galiza afronta o nal da Idade Media e o paso do reinado dos Reis Católi-
cos ao dos Austrias convertida nunha provincia case tan remota como as ul-
tramarinas, segundo expresión de Vázquez Cuesta, e representada perante
o poder central pola provincia de Zamora, unha vez privada do dereito ao voto
en Cortes, que logo terá de recuperar pagando unha forte cantidade de diñei-
ro; economicamente a Galiza vai ser saqueada polo sco, tendo que soster
as cada vez maiores necesidades dunha nobreza estabelecida na Corte e
duns bispos maioritariamente foráneos e absentistas. En canto boa parte da
nobreza galega ten de loitar ao servizo dos reis de Castela tanto na península
como fóra dela, a Galiza é gobernada por xente forasteira, sendo vítima peri-
ódica da fame e das pestes, coa súa populación castigada ademais pola leva
de soldados, a emigración e os saqueos dos piratas nas súas costas; durante
o reinado dos Austrias a Galiza vai andar ao ritmo que lle marquen intereses
alleos, encerrada en si mesma e sen poder desenvolver a súa propria perso-
nalidade política nin cultural (Vázquez Cuesta 1980: 706).
No plano lingüístico vaise identi cando o galego cunha maneira ‘natural’
de falar, sen relación ningunha coa cultura, e vaise abrindo paso a crenza de
que é unha forma corrupta do castelán, chegando a se explicar tal suposta
corrupción como se dunha eiva ou tara mental se tratase. E todo isto derivado
dunha situación socioeconómica que levaba os nosos paisanos a teren de se
deslocar á Corte castelá para realizaren aqueles traballos máis desprestixia-
dos, cal habitantes dunha colonia que van á metrópole para desempeñaren
os o cios máis ruíns. De aquí non resulta difícil deducirmos as conseguin-
tes burlas e escarnios xeneralizados contra as persoas galegas, que mes-
mo acabaron por se re ectir na literatura española dos chamados séculos
de ouro: Lope de Vega, Tirso de Molina, Quevedo, Calderón, Góngora etc.
A este último corresponden os seguintes versos: Oh, montañas de Galicia,/
cuya, por decir verdad,/ espesura es suciedad,/ cuya maleza es malicia,/ tal,
que ninguno codicia/ besar estrellas pudiendo,/ antes os quedais haciendo/
desiguales horizontes;/ al n, gallegos y montes,/ nadie dirá que os ofendo. A
unha composición anónima da mesma época pertencen estoutros referidos
tamén a Galiza: Reino infeliz, país desventurado,/ de España muladar, rincón
del mundo,/ entre tinieblas siempre sepultado,/ áspero, duro clima, templo
airado,/ infeliz, bárbaro trato, signo inmundo.
Pegerto Saavedra (1992: 26), a comentar uns versos de Quiñones de Be-
navente (No salen tantas ores en diez mayos/ como en Galicia mozas y
lacayos), explica tal concepto pexorativo do galego “debido principalmente a
que os nosos paisanos que habitaban na corte ocupábanse dos traballos máis



viles”, e acrecenta: “Os criados galegos son notados de aforradores (camiñan
descalzos para non gasta-los zapatos), pouco constantes, borrachos, sucios
e interesados; e as criadas, de ladroas, feas, cos pés disformes, maliciosas
e borrachas”. Como se ve, as mulleres galegas non se libraron, de certo, das
burlas e do desprezo, como sinala Murado (2008: 71-72) con exemplos ben
ilustrativos: “La mujeres de Galicia llevan vestidos extravagantes, y son de na-
tural feas y con poca vergüenza” (J. B. Confalonieri, 1594); Ay, gallega, rolliza
como un nabo,/ Entre puerca y mujer, que baja al río (Lope de Vega); Bien es
que seas gallega/ Como sardina arencada.../ Y tienes tan grande gala/ En el
mal, que no se iguala/ Ninguna en tus malas tretas (Jaime Orts, 1594); “No le
faltará una moza gallega que le quite los zapatos, que aunque tiene las tetas
grandes, es ya cerrada de años, y como vuesa merced no cierre la bolsa, no
haya miedo que cierre los brazos” (Quijote de Avellaneda); etc.
Outra composición de Bartolomé de Villalba, de 1577, di así: Erízame el
cabello el pensamiento/ de nombrar al gallego riguroso;/ lobo le apodo que
es, y fraudulento,/ y que continuo es cruel y sanguinoso./ En holgar y robar
tiene contento;/ holgazán, fementido y muy glorioso,/ haragán, como el lobo
carnicero,/ y lo que de él más siento no re ero... E xa circulaban refráns como
“antes puto que gallego”, “no fíes en perro que cojea ni en amor de gallega”
ou “ni perro negro, ni mozo gallego”; lembremos que aínda en edicións do di-
cionario da Real Academia Española dos anos cincuenta do século XX gura-
ba “mozo de cuerda” entre as acepcións do vocábulo “gallego”. Por iso Cas-
telao (1961: 239) a rma que os escritores casteláns da altura se dedicaron
“a luxar o nome e o creto dos galegos, creando un ambente emponzoñado
contra Galiza e negándonos, inclusive, a calidade de hespañoes”, pois para
eles a Galiza era “un país de salvaxes colonizados”, sen que ningún escritor
castelán fose “capaz de sair â nosa defensa, cando incluso se defendía aos
indios que non se deixaban asimilar”.
Aínda na primeira parte do século XIX o liberal e europeísta Mariano José
de Larra mantén que o galego “es un animal muy parecido al hombre, in-
ventado para alivio del asno”, e Mesonero Romanos describe nun dos seus
relatos un mozo galego emigrante en Castela como “casi humano”, segundo
recolle García Negro (2001: 32), quen, após nos lembrar un aserto de Edu-
ardo Blanco-Amor —”Botei cuarenta anos da miña vida demostrando que os
galegos éramos seres bípedos”—, a rma que o “castigo in ixido á Galiza,
após deixar de ser reino hexemónico e competitivo no cuadro político da Pe-
nínsula Ibérica, é o próprio do trato que se dá ao vencido que foi en extremo
rebelde e independente” e que a monarquía castelá “ensaia cos galegos,
antes do que cos habitantes de América, os métodos de domesticación e
redución próprios de toda política colonizadora”, que “se desvelan en toda a
sua crueza racista e punitiva”. Esta literatura antigalega e xenófoba continua-
ría até o século XX e ten un bo expoente na xeración do 98, se ben que agora
pasamos, en expresión de Garcia Negro, dun “racismo directo” a un “paterna-
lismo comprensivo”, por exemplo en textos de Ortega y Gasset, Unamuno ou
Azorín. E aínda a Real Academia Española esperará a 2013 para retirar do
seu dicionario, por obsoletas, as acepcións quinta —“tonto”— e sexta —“tar-
tamudo”— da voz “gallego”, que só en sétimo lugar recibe a de nición de
“lengua de los gallegos”; disto pode deducirse que se os galegos deixarmos
de ser parvos e tatexos é posíbel que a nosa lingua ascenda á quinta posición
na clasi cación académica, sempre e cando para 2013 non quixeren declarar
obsoleta a propia lingua galega á vista dos últimos datos estatístcos e da po-
lítica lingüística emprendida polo actual goberno do PP na Xunta.

Racismo, imperialismo e xenocidio
lingüísticos
Os exemplos anteriores son unha boa mostra do imperialismo lingüísti-
co e tamén en concreto do racismo lingüístico, isto é, o racismo aplicado



ás linguas. O dominio dunha lingua a expensas doutras como consecuencia
da conquista militar, política ou económica foi cuali cado por Calvet (1993)
como ‘colonialismo lingüístico’ e ‘glotofaxia’, a se basear na experiencia do
imperialismo racista de Occidente. Para Moreno Cabrera (2008: 144-145) a
ideoloxía nacionalista colonial ten como desenvolvemento lóxico a ‘ideoloxía
nacionalista imperialista’, que no plano lingüístico acabou por dexenerar “de
modo casi inevitable en una especie de megalomanía, de delirium tremens,
que abarca en sus ensoñaciones imperiales” a totalidade da humanidade,
como aconteceu coa “construcción del mito del español como idioma univer-
sal”. Phillipson (1992: 47) fala directamente do imperialismo lingüístico do
inglés (English linguistic imperialism) e considérao un subtipo do ‘lingüicidio’
(linguicism).
No entanto, con ser hoxe o dominante, o imperialismo do inglés non é o
único. De facto, a idea de que a imposición do idioma é consubstancial co do-
minio político vén de lonxe, como demostra a gramática de Nebrija antes alu-
dida, tanto coa manida equiparación de lingua e imperio como ao considerar
bárbaras as persoas que non falan a súa lingua, nun exemplo de racismo lin-
güístico, como o cuali ca Freitas Jovino (2008: 76); e como demostran tamén
os procesos de colonización de América, África e Asia. Outra mostra máis
próxima da actualidade é que os países colonizadores e imperialistas crea-
ron institucións para estenderen o seu dominio lingüístico polo mundo, como
The British Council, Alliance Française, Goethe Institute, Instituto Camões ou
Instituto Cervantes, que neste caso, como nos dous anteriores, non está de-
dicado precisamente ao estudo da vida e da obra do grande escritor (Moreno
Cabrera 2008: 146), mais si a estender o dominio do español no mundo como
representante institucional “de una ideología nacionalista castellanocéntrica
dirigida desde Madrid y asumida en parte en el mundo hispánico, claramente
evidente también en la RAE [Real Academia Española]” (Moreno Cabrera
2008: 158).
Desa ideoloxía castelanocéntrica —mellor diriamos imperialista que na-
cionalista para non confundirmos— é un bo exemplo a seguinte cita con que
termina a narración da historia dunha emigrante que chega aos Estados Uni-
dos e é recluída durante case medio século nun psiquiátrico:

Y pasan 48 años; en 1969 una enfermera de origen
lituano entra a prestar servicio en aquel hospital. Y un
día oye musitar algo a la enferma y descubre, sorpren-
dentemente, que lo que está hablando es lituano. Casi
recién llegada, como inmigrante, a los Estados Unidos,
sin saber una palabra de inglés ni de ninguna otra len-
gua, aquel ya lejano día de 1921 había perdido a su hijo
de pocos años y de ahí su desaparición. La historia es
sobrecogedora y siniestra. Y siniestros son todos esos
movimientos y esfuerzos, ahora frecuentes, por recluír a
las gentes en las lenguas minoritarias, por alentar de un
modo u otro el espíritu de campanario, por querer trans-
mutar la babelización de maldición bíblica en bendición
cultural. […] Dijimos que los 300 millones del programa
televisivo podrían ser my bien, hoy por hoy 275. Los su-
cientes para que ninguno de nosotros pueda correr el
peligro de vivir la aterradora historia de la joven lituana,
esos 48 años de irremediable soledad lingüística. A cual-
quiera de nosotros, antes de las 48 horas, nos la hubiera
remediado, con toda seguridad, alguna enfermera puer-
torriqueña (Salvador 1987: 66).

Mais por que detérmonos no español e non falarmos xa directamente o in-
glés? Así non dependeriamos da eventualidade da enfermeira portorriqueña.
Aliás, en Porto Rico, perante o avanzo do inglés, que xa se convertera en
lingua habitual de moitos dos seus habitantes, reforzouse o español como
lingua o cial na procura da súa protección e preservación. Lonxe de protes-
taren por tal ‘imposición’, as persoas que defenden esta lingua das pretensas



ameazas do galego, do catalán ou do éuscaro, ben como os membros da
RAE, aplaudiron a medida con entusiasmo.
Na realidade, como a rma Edwards (1994: 104), todos os países imperia-
listas trataron de imporen o seu idioma por medio de diferentes estratexias; e
España, que estendeu os seus dominios por outros continentes, non foi unha
excepción. Mais cando esa expansión se iniciou, a nais da Idade Media,
non estaban uni cados os diferentes reinos peninsulares e Castela, cada vez
máis hexemónica na altura, tivo de conquistar e colonizar o reino da Galiza,
entre outros, para asegurar o seu dominio peninsular. Foron os tempos da
‘doma e castración’ de que fala Castelao (1961: 37) —“Galiza cou sometida
a un réxime de colonia conquistada e indina de exercer dereitos políticos.
Os Reis Católicos domaron a nobreza e castraron ao povo”— ao se facer
eco das palabras do propio historiador o cial dos Reis Católicos, o arago-
nés Jerónimo Zurita, ou da conversión na práctica da Galiza nunha provincia
case tan remota como os territorios coloniais de ultramar, segundo expresión
de Vázquez Cuesta antes citada, como inicio dun proceso de asimilación e
represión lingüística aínda vigorante no século XX (Freitas Jovino 2008) e
que, por outras vías e con novas estratexias, continúa na actualidade como
exixencia dun capitalismo económico que procura novos mercados no mundo
a través do dominio cultural sen renunciar aos que xa posúe:

El dominio lingüístico colonial se muestra insu ciente
ante las crecientes demandas de un mercado cada vez
más internacionalizado, globalizado y en continua expan-
sión capitalista. La relación entre el nacionalismo lingüís-
tico moderno y el capitalismo lleva a que los desarrollos
de éste en su etapa imperialista arrastren a aquél hacia
posiciones de imperialismo lingüístico, que lo llevan ne-
cesariamente a una desenfrenada carrera para alcanzar
a otros imperialismos culturales más poderosos con los
que necesariamente ha de chocar de una forma u otra.
La frenética carrera hacia el dominio cultural del mundo
o, al menos, de una parte importante de él, es consustan-
cial a la lógica del imperialismo y conlleva una feroz con-
currencia que tiene como marco el mercado capitalista de
las multinacionales (Moreno Cabrera 2008: 171-172).

Como a rma Constenla (2003: 53), os estudos poscoloniais circunscrí-
bense a nacións e comunidades non occidentais que no pasado foron vítimas
do colonialismo e do imperialismo de Occidente, cuxa agresión supuxo un
violento choque cultural “razoabelmente magni cado pola distancia”, e cos-
tuman deixar fóra outros casos de dominación político-cultural, moitas veces
tamén de carácter violento, que se produciron en espazos máis próximos dos
estados coloniais ou mesmo dentro deles, embora na súa periferia, enmarca-
dos no que Lafont ten denominado ‘colonialismo interior’ e que Constenla no
caso concreto da Galiza e do galego cuali ca de ‘colonialismo ou imperialis-
mo político e lingüístico’:

Aplicando esta análise empírica á situación máis
próxima e que máis directamente nos afecta, a de Ga-
liza, deberiamos considerar a situación aínda colonial,
do punto de vista político, que sofre o noso país e que,
en termos culturais e lingüísticos, produce a situación de
subordinación e substitución do noso idioma, o galego,
por outro —cando menos— externo. Unha situación que,
debemos reiterar, ten unha raíz de carácter político, ten
como inicial unha dominación política, unha imposición
política e, polo tanto, pódese encadrar nun contexto de
colonialismo ou imperialismo político e lingüístico, ba-
seado no principio de asimilación de carácter violento”
(Constenla 2003: 54-55).



O imperialismo lingüístico español vén actuando na Galiza desde ns do
século XV e comezos do XVI, cos resultados negativos para o galego que
hoxe saltan á vista e que se poden contrastar no Mapa sociolingüístico de
Galicia 2004, elaborado polo Seminario de Sociolingüística da Real Acade-
mia Galega. Mais, por veces con diferentes formas e estratexias, continúa a
actuar na actualidade con discursos que desde a capital do reino procuran
acabar coa diversidade lingüística e cultural do Estado; un recente “Mani es-
to por la lengua común” é unha boa mostra, ben como algunhas outras cam-
pañas de medios de comunicación madrileños, dalgunha fundación política
da dereita máis centralista que pretende asañarse co galego ou inclusive de
asociacións galegas encirradas e apoiadas desde Madrid.
O racismo e o imperialismo lingüísticos provocaron historicamente a morte
de moitas linguas e outras moitas están en vías de extinción neste momento
pola súa culpa. A grande investigadora sobre os dereitos lingüísticos como
parte fundamental dos dereitos humanos, Tove Skutnabb-Kangas, a rma
que non hai nada natural na morte das linguas (there is nothing ‘natural’ in
language death), pois ten causas que poden ser identi cadas e analizadas.
Segunda ela, o ‘lingüicidio’ (linguicide) ou ‘xenocidio lingüístico’ (linguistic
genocide) practícase por todo o mundo por métodos directos (leis, cárcere,
tortura, asasinatos ou ameazas) ou indirectos (por vía ideolóxica e medios
estruturais como a educación). Centra o tema nomeadamente no ámbito edu-
cativo e opina que moitos dos sistemas de educación do mundo cometen un
xenocidio lingüístico e cultural ao obstaculizariren o uso da lingua minorizada
na actividade diaria nas aulas. O proceso de redución da diversidade cultu-
ral e lingüística do mundo revela unha ideoloxía baseada en diversos mitos,
un dos cales é que a concesión de dereitos lingüísticos e culturais conduce
inevitabelmente á desintegración dos estados actuais. O que ela denomina
reducionismo monolingüista convértese, desta forma, nunha ideoloxía utiliza-
da polos estados-nación para racionalizaren o xenocidio lingüístico, especial-
mente na educación, prohibindo o exercicio dos dereitos humanos lingüísti-
cos dunha minoría coa escusa de que primeiro reclaman a autodeterminación
interna por vía cultural e a autonomía e despois queren a autodeterminación
externa e por tanto a conversión nun estado independente; non podo deixar
de reproducir as palabras textuais da autora:

By denying them linguistic rights and by bringing about
homogeneization through linguistic and cultural genocide
in education and elsewhere, states claim that they are
seeking to eliminate the threat of groups that may even-
tually demand self-determination. To deny minorities tho-
se human rights that are most central to their reproducing
themselves as distinctive groups —namely, linguistic and
cultural human rights, and especially educational langua-
ge rights— while observing (or appearing to observe) se-
veral of the basic human rights for all its citizens, including
minorities, is a covert way for a state to make languages
disappear at the same time that it retains its legitimacy
in the eyes of (most of) its citizens and the international
community. Covert linguicide of this type appears to be
extremely effective (Skutnabb-Kangas 2001: 402).

Por razóns similares ás aquí expostas, a sociedade galega foi obxecto dun
xenocidio lingüístico no sentido que lle dá a esta expresión Skutnabb-Kan-
gas, pois a súa lingua foi eliminada e prohibida no sistema educativo durante
séculos, de maneira que até hai aproximadamente tres décadas as crianzas
monolingües en galego recibían toda a educación en español e eran reprimi-
das por usaren o galego, e na actualidade, cando se intenta restabelecer a
presenza desta lingua no sistema educativo, desde aqueles mesmos poderes
que antes prohibían o uso da lingua propia denúnciase tal intento como im-
posición e invócanse os mesmos dereitos lingüísticos que negaron con an-
terioridade. Eis a perversión dos discursos e a manipulación dos conceptos,



de que xa nos advertiu o profesor Moreno Cabrera na súa exemplar obra La
dignidad e igualdad de las lenguas. Perante unha situación de desigualdade,
para este autor resulta evidente que se deben promover políticas que axuden
de forma especial o máis débil e, de se tratar dunha situación de desequilibrio
entre linguas, é obrigada a protección da minoritaria; mais, cando esta se der,
de seguro que xurdirá o discurso da imposición e a invocación de dereitos.
Estas son as súas palabras admonitorias:

Con todo, no hay que ser ingenuos: la ocupación de
nuevos espacios y ámbitos por parte de las lenguas mi-
noritarias supondrá necesariamente el cese del predomi-
nio de la lengua dominante en esos espacios y los ha-
blantes e instituciones que la promueven harán lo posible
para no dejar esa posición predominante: nadie renuncia
al dominio de buen grado. En estos casos hablarán de
imposición y de violación de derechos (Moreno Cabrera
2000: 225).

Estas palabras describen perfectamente o que pasou e está a pasar na
Galiza, primeiro cando hai case tres décadas se implantou a materia de lin-
gua galega como obrigatoria no ensino primario e secundario, e a partir de
2007 cando o goberno bipartido entre socialistas e nacionalistas promulgou
un decreto que obrigaba a impartir un mínimo do 50% das materias nesta lin-
gua en desenvolvemento do plano xeral de normalización aprobado en 2004
por unanimidade no Parlamento galego. Neste ano 2009 acaba de gañar
as eleccións o Partido Popular após unha campaña en parte baseada nese
discurso de imposición lingüística, que xa levaba algúns anos en circulación,
e na falta de liberdade de elección de lingua tanto dos pais e nais como
das propias crianzas, a se inventaren así ese partido e algunha das súas
asociacións afíns un dereito individual inexistente. Os planos dos lingüicidas
avanzan, pois, segundo as previsións dos sociolingüistas, tamén na Galiza. E
o galego, noutrora enxalzado como lingua da Corte e hoxe morti cado como
lingua das cortes, agarda a súa vez no corredor da morte, a onde o racismo
e o imperialismo lingüístico o conduciron, pendente tan só dun indulto que
unicamente nesta altura o pobo galego no seu conxunto lle pode conceder.
Por outros valedores xa non paga a pena esperar.

Conclusión
O galego é a lingua natural e propia da Galiza, como mesmo proclama a
legalidade vixente, mais tamén como nos demostra a historia; igualmente,
está estendido polo mundo co nome de ‘portugués’, embora moitos falantes
non se recoñezan neste. Foi lingua normal no seu propio territorio durante
setecentos anos e leva os últimos quiñentos loitando por sobrevivir á forte
presión da lingua o cial do Estado, que tamén foi a única o cial na Galiza
neste período. Esa o cialidade foille negada ao galego até hai non máis de
trinta anos. Mais o recoñecemento de lingua o cial que agora se lle deu non é
pleno nin igualitario a respecto do español, de modo que a súa é unha coo -
cialidade subalterna, como ben a cual cara o profesor Carvalho Calero, por
as persoas galegas termos a obriga constitucional de coñecermos a lingua
estatal mais non a nosa lingua propia. Esta coo cialidade vese agora inclusive
máis rebaixada, ou mellor anulada na práctica, polas primeiras disposicións
anunciadas polo novo goberno, que mesmo eximen as persoas aspirantes ao
funcionariado de demostraren o dominio do galego. Que coo cialidade pode
ter unha lingua que un servidor público non ten a obriga de coñecer?
Non deben car moitas dúbidas a respecto da imposición do castelán na
Galiza, así como da represión e silenciamento do galego, que obedece a
un proceso duns quiñentos anos de antigüidade. A precocidade con que a
súa persecución se manifestou con relación ao catalán, por exemplo, ex-
plica tamén a situación actual diferenciada canto a uso e valoración social



de ambas as linguas. É certo que a conciencia lingüística da Galiza é hoxe
menor, mais tal situación non é casual nin responde a unha libre decisión da
cidadanía galega; máis ben é consecuencia dun longo e traumático proceso
histórico de colonización política, económica e cultural que deixou pegadas
na mentalidade individual e colectiva aínda agora difíceis de borrarmos. Certo
é igualmente que mudou o marco legal nos últimos tempos nunha dirección
en principio favorábel para o galego. No entanto, tamén é ben certo que tal
marco é insu ciente e, alén diso, nin tan sequera se respecta por parte de
quen ten a obriga legal de o facer. Aínda hoxe son evidentes os atrancos
para o uso consciente da lingua galega en todas as circunstancias dentro da
Galiza e aínda hoxe se están a producir casos de imposición lingüística do
español e de represión do galego.
Galego e castelán partillan espazo na Galiza, mais non conviven harmo-
nicamente, como se nos pretende facer ver. O castelán foi usurpando his-
toricamente os usos que posuía o galego. Este hoxe só poderá mellorar a
súa presenza social en base a recuperar usos que aquel lle arrebatara. Mais
cando o galego intenta recobrar usos perdidos, por exemplo en notarías e
tribunais de xustiza, automaticamente xorde un problema. Na Galiza exis-
te, por tanto, un con ito lingüístico que permanece oculto ou latente cando
as persoas galegofalantes renuncian ao uso da súa lingua en determinados
contextos ou cando fan deixación dos seus dereitos lingüísticos, mais que se
activa en canto pretenden exercitalos.
En consecuencia, a normalización da lingua galega non é ningunha ‘anor-
malidade’, ningún capricho nin ningún paradoxo. É pura e simplemente unha
necesidade e unha obriga que temos con nós mesmos, coa nosa historia, coa
nosa dignidade e cos nosos devanceiros, inclusive con toda a humanidade,
ben como unha condición sine qua non para que a Galiza continúe a existir
como pobo diferenciado e as persoas galegas como seres máis dignos, libres
e prósperos.


De lingua enxalzada a lingua mortificada. Freixeiro Mato

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to De lingua enxalzada a lingua mortificada. Freixeiro Mato

Similar to De lingua enxalzada a lingua mortificada. Freixeiro Mato (20)

More from Marlou

More from Marlou (20)

De lingua enxalzada a lingua mortificada. Freixeiro Mato