1. ДУТС-КГД-III
Гүйцэтгэсэн: Г.Лхагвадорж
Т.Лхагвасүрэн
Х.Мандахбаяр
М.Мөнхжин
Ж.Нармандах

2. I.МОНГОЛЧУУДЫН УГСАА ГАРВАЛЫН ТУХАЙ


Монголчуудын өлгий нутаг, гарал
үүслийг судлахад хамгийн түрүүнд
хүний үүсэл гарлын тухай авч үзэх
хэрэгтэй. Хүний гарал үүслийн
тухай шинжлэх ухааны зүгээс
хамгийн оновчтой баталгаатай онол
нь Ч.Дарвины онол юм. Хүн эрт
цагийн хүн дүрс бичнээс үүссэн гэх
энэ онол нь цаашид хөгжин хүн
үүссэн газар нутгийн байдлаас
хамааран нэг төвт онол болон олон
төвт онол үүссэн.
Хүний дээд өвөг Төв Азиас
гаралтайн тухай онолыг
М.Ф.Нестурх “Хүн төрлөхтөний
ууган эх орны тухай, Хүн
төрөлхтөний уг үүсэл” номондоо
“Энэ нь эрт цагт бичнээс хүн үүсэх
үйл явцад түлхэц өгөхүйц
байгалийн хүчин зүйл нөлөөлж
болох газар нь Төв Ази юм” хэмээн
онцолсон байна.

3. МОНГОЛЧУУДЫН УГСАА ГАРВАЛЫГ
ТАЙЛБАРЛАСАН АРГА ЗҮЙН 3 ХАНДЛАГА



1-рт Монголчуудын угсаа гарлыг Хүннү, Дунхугаас
улбаалж тайлбарладаг. Энэхүү хандлагыг Монголын
олонхи судлаачид дэмждэг.
2-рт Зөвхөн Дунху-г Монголчуудын өвөг хэмээгээд
Дунхугийн системд Сяньби, Ухуань, Муюн, Тоба,
Жоужань, Тогоон, Кидан, Шивэй зэрэг аймгуудыг
хамааруулж үзэх хандлага. Эдгээр судлаачид Хүннүг
түрэг хэлтэн хэмээн үздэг бөгөөд гол төлөв Хятад
судлаачид байна.
3-рт Монголчуудыг Шивэйгээс гаралтай хэмээн
үзэхдээ өмнөх үеийн бусад аймаг улсуудтай
холболгүйгээр тусгайд нь авч үзэх хандлага. Дээрх
судлаачид XIII зууны Монголчууд Эргүнэ болон Амур
мөрний хавиас нүүдэллэн ирж, Түрэг угсааны
аймгуудыг баруун тийш шахсан хэмээн үздэг.

4. МОНГОЛЧУУДЫН УГСАА ГАРВАЛЫГ ТАЙЛБАРЛАЖ
БУЙ САНАЛУУД
Хүннү
Сяньби
Дунху
Сяньби
Жужан
Жужан
Кидан
Хамаг
Монгол
Кидан
Их
Монгол
Хамаг
Монгол

5. Хүн төрөлхтөнийг арьс өнгөний ялгаагаар нь
“Монголжуу”, Европжуу, Негржүу гэсэн гурван
үндсэн бүлэгт хуваадаг.
 Монгол хүний нэг онцлог бол Монгол хүн бүр
хөх толботой төрдөгт байдаг. Хөх толбо нь
дэлхий дээр Монгол улс, БНХАУ-ын
ӨМӨЗО, Афганистаны Хазарстан, ОХУ-ын
Халимаг улс, Буриад улс, Солонгос, Унгар улсын
мөн зарим нутагт амьдардаг хүмүүс болон
Америкийн Индианчуудын дунд ажиглагддаг.


6. 

Монголчуудын удам угсааг хөөж үзвэл
Хятадын зарим түүхчид эртний Ся улсын
хаан Зе нь маш хэрцгий догшин байсан
учир улс оронд нь бослого гаран төрт улс
эргэж Шан улс тогтсон гэх бөгөөд
хуандигийн хүү Хунь Юй хойд нутагт
цөлөгдөн мал адгуулан аж төрж улмаар
Хүннү улсын үүсэл тэр болсон гэх
таамаглал байдаг байна.
Шарын шашин Монголд хүчтэй нөлөө
үзүүлсэн үеийн түүхчид Монголчуудыг
Энэтхэг, Төвдийн хаан Хүзүүн болон
Алтан сандалт хаадын удам гэж бичсэн
байдаг.

7. Төв азийн өндөрлөгт олон хүчирхэг овог
аймаг, төрт улсууд мандан бадарч бутран
сарниж байсны нэг нь бидний өвөг дээдэс болох
хүннүчүүд буюу Хүннү гүрэн юм. Түүхэнд
тэмдэглэгдэх болсон цаг хугацаа нь МЭӨ II зуун.
 Хүннүчүүдийн хүчирхэг шаньюй Модуны үед
газар нутгийг гурав хувааж төв хэсгийг өөрөө
захиран зүүн, баруун хэсгийг Жуки ван, Лули
вангаар захируулж тэдний доор мянгад, зуутын
ахлагч ноѐд түшмэдүүд байсан нь хожимын
нүүдэлчид энэ аргыг шууд авч хэрэглэж байжээ.


8. Хүннүчүүд Монгол хэлтэн байсан гэж К.
Ширатори, И.Шмидт, П.Паллас, Н.Бичүрин, Ф.Бе
ргман нар үзэж байгаа бөгөөд Монгол
судлаачдын дийлэнх олонх нь Хүннү-чүүдийг
Монгол хэлтэн, Монгол угсаатан байсан гэж
тооцох болжээ.
 Үүний баталгаа нь Хүннү гүрнийг залгамжилж
гарч ирсэн төрт улсууд болох Сяньби, Нирунчууд
Монгол хэлтэн, Монгол угсаатан байсныг Эртний
хятадын түүхийн бичиглэлүүдэд тодорхойгоор
дурдсан байдаг.
 Хүннү гүрэн бутарсны дараа хүннүгийн түм гаруй
өрх Сяньбичуудтай нэгдсэн нь тэднийг хэл
соѐл, угсаа гарвалаар тун ойр байсныг
харуулдаг.


9. МОНГОЛЧУУДЫН ТАРХАЛТ

10. “МОНГОЛ” НЭРИЙН ТУХАЙ:
Монгол нэрийн талаар олон санал байдгаас
ерөнхийд нь:
 Зонхилох овгийн нэрнээс үүдэлтэй.

Газар усны нэрнээс үүдэлтэй.

Хүний нэрнээс үүдэлтэй.

11. 1. Хятадын түүхийн эх сурвалжид Монгол
гэдэгтэй адил аялгуу ханз үсэг нь Тан улсын үед
(618-907) Мэн-У, Мэн-Ва, Мэн-Гу гэсэн янз
бүрийн хэлбэрээр бичигдэн үлджээ.
 2.Ихэнх судлаачид Монголын олон овог
аймгуудын нэрийн гарлыг тэдний нутагладаг гол
ус, уул нурууны нэрнээс мөшгөн хайх боломжтой
хэмээн үздэг.
 3.Монголийн нэрт түүхч Г.Сүхбаатар Монгол
гэдэг нэр нь Тоба улсын хаанд баригдсан
Мугулюй /Мухар/ хэмээх хүний нэрний үндэс
байж болох юм гэж үзсэн.


12. II.МОНГОЛ УГСААТАН ТҮҮНИЙ
ТАРХАЦ, НҮҮДЭЛ


Төв азиас түүхэн үе бүрүүдэд тодорхой
давтамжтайгаар хүчтэй тэсрэлт болж олон
үндэстэн, угсаатан төдийгүй дэлхийн түүхийг
тодорхойлж байсан Монгол, Түрэг, Манж-Хамниган
тэр хүн ам цөөхөн угсаатнуудыг “Супер Этнос” гэж
тодорхойлсоны учир?
Энэ 3 угсаатан 2200 гаруй жилийн турш бүгд
хөгжлийн том тэсрэлтүүд хийн бүгд Төв азиас
гадагшаа нүүдэллэн явснаас өнөөдөр Түрэг нь 150
сая болтлоо өссөн бол Монгол угсаатан хамгийн
хүчирхэг Их Гүрнийг 200 гаруй жил байгуулсан ч 10
саяулаа л өнөөгийн үед иржээ. Харин Хятадад 2
хүчирхэг гүрнийг байгуулсан Манж-Хамниган нарын
гол мөхлөг/цөм/ нь 20-р үед бүрмөсөн
Хятадчилагдсан байна.

13. Өнөөдөр дэлхий дахинд 10 сая груй хүмүүс өөрсдийгөө
Монгол туургатан гэдэг.
Монгол угсаатны нүүдэл, тархацыг Эх газар доторхи, Эх
газараас гадагш гэж 2 ерөнхий хэв шинжид хувааж болно.
Монгол угсаатны тархалтыг дараах үед хувааж болно.
 1. Эртний өвөг Монголчуудын нүүдэл.
 2. Дундад эртний буюу 13-15-р зууны Монголчуудын
нүүдэл.
 3. Монголчуудын бутралын үеийн их нүүдлүүд. /16-18
зууны үе/
 4. 20-р зууны үеийн Монголчуудын нүүдэл.
 - Богд хаант улсын үеийн Монголчуудын шилжилт
хөдөлгөөн.
 - “Социализмын үеийн” Монголчуудын шилжилт
хөдөлгөөн.
 - Орчин үеийн Монголчуудын хөдөлгөөн

14. 1. ЭРТНИЙ ӨВӨГ МОНГОЛЧУУДЫН НҮҮДЭЛ




Монгол угсаатны өвөг Хүннүчүүд МЭӨ 98 онд БаруунӨмнөд Хүннүчүүд болж 2 салсны дараа Баруун Хүннүчүүд
олон жилийн ган, зуданд нэрвэгдэн Өмнөд Хүннүчүүдэд
шахагдан Баруун зүг Их нүүдэл хийсэн нь/МЭ93/ Төв азиас
нүүдэлчдийн нүүсэн хамгийн анхны том хэмжээний Их
нүүдэл байжээ.
Хүннүчүүд 300 гаруй жил 10.000км замыг туулсан байна.
Дундад Азид нэвтрээд зарим хэсэг нь өөр угсаатантай
холбогдон Умар зүг нүүдэллэн Өнөөгийн Саха буюу Якут
угсаатан болсон бол Эфталитын хаант улсын/МЭӨ3-МЭ4
зуун/ умард мужид өнөөгийн Узбект зарим хэсэг нь
үлдснийг түүхийн эх сурвалжид “Цагаан Хүннүчүүд” гэж
тэмдэглэгдэх болсон.
Үлдсэн Хүннүчүүд нь Атиллагийн удирдлагаар улс
байгуулж 453 он хүртэл Дунай, Балканы хойгт нутаглаж
байсан бөгөөд өнөөгийн Болгар угсаатан төлөвшихөд өвөг
дээдэс нь болсон гэж судлаачид үздэг.

15. 2. ДУНДАД ЭРТНИЙ БУЮУ 13-15-Р ЗУУНЫ
МОНГОЛЧУУДЫН НҮҮДЭЛ
Энэ үед Монгол угсаатан дэлхийг байлдан дагуулж
тархан суусан. Үүнд:
 Цагаадайн хаант улс. 1219-1225 оны их аян дайны
дараа цөөн тооны Монгол “Даргач” нар Дундад Азид
сууж байсан ба Өгөөдэй нь Хаан эцгийн гэрээслэл
ѐсоор Цагаадайд Дундад азийг захируулснаар энэ
улсын үндэс суурь тавигдсан.
 1390-ээд он болоход Монголчууд Исламын шашинд
орж соѐл заншилаа алдсан ч умард Афган, Дундад
азийн зүүн хэсгээр байсан Монголчууд өөрсдийгөө
нүүдэлчин Моголчууд гэж онцгойлон үздэг байсан.
Тэд өнөөгийн Хазар Моголчууд. Одоо Афганы
Герат, Бадакшин, Майман мужид аж төрдөг бөгөөд
Исламын болон Буддын шашин чөлөөтэй шүтдэг эрх
чөлөөтэй нүүдэлчид. 20.000 гаруй Хазар
Монголчууд байна.

16. 3.МОНГОЛЧУУДЫН БУТРАЛЫН ҮЕИЙН ИХ НҮҮДЛҮҮД
/16-18 ЗУУНЫ ҮЕ/



Монгол нутаг дээр зөвхөн Тулуйн угсааны Аригбөх,
Хубилайн хааны шууд угсааны Монголчууд үлдсэн.
1368 онд Монголчууд Бээжингээс хөөгдөхөд маш
цөөн Монголчууд ирсэн байна.
Тэр үед Ляо дуны хойгт Урианхайн Мажигаар
удирдуулсан 20.000 урианхай цэрэг, Юнань мужид
100.000 Монголчууд, Ганьсу мужид 20.000 Монгол
тус тус байсан. Тэд одоогийн БНХАУ-ын нутгийн гүнд
байгаа Монголчууд юм.
Жиш: Ганьсу мужид өөрсдийгөө Шарайголын
Монголчууд гэдэг Дунсяны Монголчууд 374.000,
Ганьсу, Чинхай мужид 122.000 Бао-ний Монголчууд,
Юнань мужид 100.000 мянган өөрсдийгөө Монгол
гэдэг Юнаны Монголчууд байна.

18. МОНГОЛ УГСААТАН

Монгол бүлгийн төрөлх хэлтэй бүлэг ард түмэн, 11 сая хүнтэй угсаатан.

Монгол улсын хүн амын 2010 оны улсын тооллогын дүн:
Үүнд Монгол улсад оршин суугаа Монгол улсын харъяат 2,631,117 хүнээс
Халх 2168141, Дөрвөд 72403, Баяд 56573, Буриад 45087, Захчин
32845, Дарьганга 27412, Урианхай 26654, Дархад 21558, Өөлд
15520, Хотгойд 15460, Торгууд 14176, Мянгад 6592, Барга 2989, Үзэмчин
2577, Элжигин 1340, Сартуул 1286, Цаатан 282, Харчин 152, Цахар
132, бусад 601 дүнг нэгтгээд 2,516,949 монгол угсаатан байна гэж тооцжээ.
Үүн дээр монголоор хэлэлцэгч, өөр угсаат Хотон 11304, Хамниган
537, Чантуу 260-г нэмнэ.

БНХАУ-ын хүн амын 2010 оны улсын тооллогын дүн:
Үүнд 5981840 Монгол, 621500 Дуншян, 289565 Цагаан монгол, 131992
Дагуур, 20074 Баоань, 2800 Монголжин хэлт шар ёгорын нийлбэр
7047771 монгол угсаатан байна гэж тооцсон.

ОХУ-ын хүн амын 2010 оны улсын тооллогын дүн:
Үүнд 461389 Буриад, 183372 Халимаг, 2986 Монгол байна гэж
бүртгэжээ. Хооронд нь нэмж 647747 монгол угсаатан байна гэж тооцсон.

19. МОНГОЛ УЛС БА БНХАУ-ЫН ЗАСАГ ЗАХИРГААНЫ НЭГЖҮҮД
МОНГОЛ ОВОГ АЙМГУУД, ЯСТАНГУУД
БНХАУ ДАХЬ МОНГОЛ ҮНДЭСТЭНИЙ ӨӨРТӨӨ ЗАСАХ НЭГЖҮҮД

20. ХАЛХ
Халхчуудын өвөг дээдэс нь VIII-XII зууны
үед Хэрлэн, Онон, Туул гурван голын
саваар төвлөрөн нутаглаж байсан ба XIII
зууны эхээр монголын нэгдсэн тулгар төр
улс байгуулагдахад гол цөм нь болж
тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэсэн ягуурын
монгол аймгуудаар бүрэлдэн тогтсон.
 2010 оны тооллогоор Монгол Улсад
оршин суугаа 2,168,141 хүн (суурин хүн
амын 82.4%) Халх гэж бүртгэгдсэн.
Нэрийн гарал:
«Халхавч», «бамбай» зэрэгтэй ойролцоо
утгатай «халх» (нарны халх, галын халх ...)
гэх Монгол үгнээс нэр өгөгдсөн гэж үздэг.
Зарим Монголч эрдэмтдийн дэвшүүлсэн
Халх голын нэрнээс юм уу эсвэл "Халк"
(«ард түмэн») гэх Түрэг үгтэй холбоотой.


21. ДӨРВӨД



Монгол үндэст ястан, язгуурын Ойрд
аялгуут Монгол хэлтэн ард түмэн.
Дөрвөд нь 1400-1755 оны хооронд
тогтносон Дөрвөн Ойрдын дөрвөн гол
аймгийн нэг.
Монголд Дөрвөдийн яст гэж 72,403 хүн
бүртгэгджээ. Мөн Орос дахь
Халимагуудын 30-аад хувь албан
бусаар Дөрвөд гэгдэж, Хятад дахь
Монголчуудын дотор Дөрвөд, Дөрвөн
овогтон бий.
Увс аймгийн
Бөхмөрөн, Давст, Наранбулаг, Өлгий, Ө
мнөговь, Сагил, Түргэн, Ховд, Улаанго
м, Тариалан, Ховд аймгийн
Дөргөн, Баян-Өлгий аймгийн
Ногооннуур суманд болон Увс аймгийн
Завхан суманд гурван баг, Ховд
аймгийн Эрдэнэбүрэн суманд "онгоцны
дөрвөдүүд", Мянгад суманд нэг баг
дөрвөдүүд амьдарч байна.

22. БАЯД
 Ойрд аялгуутан, Монгол хэлтэн.
Монголын Баяд эртний өвөг
дээдэс бол XII-XIII зууны үед Жида
Баягуд Дуклас, Хээрийн Баягуд
гэгдэж Баягуд аймгаас
сурвалжтайн дээр Сэлэнгэ мөрний
зүүн Зэд гoлоос урагш тал газар
сууж агсан Жида Баягуд, Хээрийн
Баягуд нь жинхэнэ монгол
угсаатай гэж шинжээчид үздэг.
 Нэрийн гарал:
Монгол хэлэнд "баян" ("чинээлэг",
"арвин юмтай", "өнөр" гэх мэт
ойролцоо утгатай) гэх тэмдэг
нэрийн олон тооны үндсэн
хувирал нь "баяд" гэдэг.

23. БУРИАД



Буриад - Монгол угсаатны
эртний нэгэн аймаг, Монгол
үндэстний одоогийн нэгэн
ястан, язгуурын Монгол хэлт
ард түмэн.
Одоо цагт Буриадууд 3 улсад
тархан суудаг. Орос болон
Монгол улсад "Буриад", Хятад
улсад "Монгол" гэх нэрээр хүн
амын бүртгэлд бүртгэгддэг.
Орост 461,389[4], Монголд
45,087[5], Хятадад 10,000
орчим Буриад хүн бий.

24. ЗАХЧИН


Захчин нь Ойрад Монголын
нэгэн салбар бөгөөд Зүүн гарын
хаант улсын үед тус улсын
хил, зах хязгаарыг сахин
хамгаалах цэргийн ард байсан
учир захчин хэмээх нэрийг
олжээ.
Захчингууд нь
торгууд, дөрвөд, өөлдөөс
гаралтай яс овгоор бүрэлдсэн
байна.

25. ДАРЬГАНГА




Дарьганга бол зүүн Монголын
нэгэн ястан. 2010 оны Монгол
улсын хүн амын тооллогын
дүнгээр 27,412 хүн Дарьганга
ястан гэж мэдүүлжээ.
Дарьганга ястанг 1690-ээд оны
үед Манж Чин улсын засаг эзэн
хааны төмөр сүргийг адгуулах
зорилгоор Цахар, Халх болон
Өөлд иргэдийг цуглуулан
үүсгэсэн гэдэг.
Нэрийн гарал:
Тэд Сүхбаатар аймгийн Дарь
овоо болон Ганга нуур орчмын
нутагт оршин суудгаас ийм
нэртэй болжээ.

26. УРИАНХАЙ


Урианхай нь хэл, соѐл, угсаа
гарал нэгтэй Монголын олон
ястны нэг болохын дээр гарал
үүслийн хувьд Монгол
угсаатан дотроосоо одоогийн
нэрээрээ тэмдэглэгдэж ирсэн
хамгийн эртний гарал үүслийн
түүхтэй угсаатан юм.
Олон жилийн
нүүдэл, суудлын үеэр
Урианхай аймаг нь нутагшин
суурьшсан газар усныхаа
нэрээр Хэнтийн
Урианхай, Хөвсгөлийн
Урианхай, Алтайн Урианхай
гэж нэрлэгдэн иржээ.

27. ДАРХАД



Дархад нь Хөвсгөл аймгийн баруун
сумдаар нутагтай Монгол үндэст ястан
юм. Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх,
Рэнчинлхүмбэ, Улаан-Уул, Цагааннуур
сумын нутгаар голчлон амьдардаг.
Дархадууд нь Тува болон Цаатангуудтай
угсаа гарвал нэгтэй. Дархадууд бөө
мөргөлийг голлон шүтдэг. Дархадын
хотгор нь тэдний нэрээр нэрлэгджээ.
2000 оны тооллогоор өөрийгөө Дархад
гэж бүртгүүлсэн 16,268 хүн тоологдсон
байна.

28. ӨӨЛД
Өөлд бол Ойрадын нэгэн аймаг юм.
Ойрадын Цорос аймгаас үүссэн.
 Нэрийн гарал:
Өөлд гэдэг нэрийг ойрад (ойн ард)
хэмээх үг сунжирснаар үүссэн гэлцдэг.
Бас Илүдэй гэдэг хүний нэрнээс гаралтай
ч гэдэг.


29. ТОРГУУД


Торгууд бол Ойрадын нэгэн овог
аймаг юм. XV зууны үед Ойрадын
бүрэлдэхүүнд оржээ.
Торгуудууд одоо үед ОХУ-ын
Бүгд Найрамдах Халимаг
Улс, БНХАУ-ын ШинжаанУйгарын Өөртөө засах
орон, Ганьсу муж, Монгол улсын
Ховд аймагт оршин суудаг.

30. МЯНГАД


Мянгад бол Монголын нэгэн овог
аймаг юм. Ойрадын Хойд
аймгаас үүссэн бөгөөд Хойд
аймгийн нэгэн том овог юм. Мөн
Хотогойдын дунд олон байдаг
овог болно.
Орчин үед Мянгад нь Ховдын
олон ястаны нэг гэж тооцогддог
юм.

31. БАРГА


Барга - хуучны нэгэн Монгол
аймаг, одоогийн Монгол үндэстний нэгэн
ястан. Өдгөө ихэнх Баргууд Өвөр
Монголын Хөлөнбуйрт, цөөнх хэсэг
Монгол улсын Дорнод, Төв аймагт
төвлөн суурьшжээ.
Баргуудын хэлэлцэх аялгуу нь Буриад
аялгуутай илүү ойр.

32. ҮЗЭМЧИН
Дорнод монголд оршин суудаг
өвөрлөгчдийн гаралтай ястан нь
үзэмчин болно. Дорнод аймгийн
Баянтүмэн, Сэргэлэн, Булган
сумнаа зүүн үзэмчин, Сүхбаатар
аймгийн Эрдэнэцагаан сумнаа
баруун үзэмчнийнхэн нутаглана.
 Нэрийн гарал:
Ардын домог ярианд зэрлэг үзэм
ихтэй Үзмийн цагаан ууланд аж
төрж байсан тул үзэмчин гэх
болсон гэдэг.


33. НОМ ЗҮЙ
П. Дэлгэржаргал “Монголчуудын угсаа гарал ”
2005 он
 Монгол улсын түүх 1-р боть 2003 он
 www.wikipedia.mn
 www.google.com
