SlideShare a Scribd company logo
1 of 26
Vormingsdag 15 oktober 2011
       Vergaderen²



Alleen gaat het sneller, samen raak je verder.
                                                   (Afrikaans gezegde)



                                                         Kristof Vanderbist
                                                        Makelaar in kennis
                                         Current state – Future state Expert

                                   My Kingdom for a Horse


                           Copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
• Waarom ?      Voordelen
     • Bevestigen wat al goed loopt, inoefenen wat nog niet geweten was
     • Tijdswinst en hogere tevredenheid na afloop van vergadering
     • Leren van elkaar : nobody is perfect, but a team can be
•   Agenda
     • Interactieve workshop van 3u :
           • IJsbrekers
           • In kaart brengen noden en geven van hints via stellingen
           • Uitwisseling per 2 of 3, bekrachtigen wat goed gaat
           • Aanreiken leidraad voor een efficiënte vergadering met goed gevoel
     • In kaart brengen soorten vergaderingen
     • Deelnemers :
          •Balans taak en relatie
          • Verantwoordelijkheid van iedereen
          • Non verbale communicatie : leren zien en hoe ermee omgaan
     • Team : maturiteit, nieuwkomers en laatkomers
     • Technieken : vuurtoren en metaplan
     • Tijd : wanneer en hoe lang ?


                                                       copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
• Stellingen
• Sommige vergaderingen, waaraan ik deelneem, zouden beter vervangen
worden door een alternatief.


•De vergaderingen waaraan ik deelneem worden regelmatig gestoord
door rinkelende GSM’s, SMS’sjes en ongewenste interventies .


•Ik heb van elke vergadering een agenda.




                                              copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
• Stellingen


•Ik heb van elke vergadering een agenda.


•Ik ben steeds volledig voorbereid wanneer ik naar een vergadering ga.


•De vergaderingen waaraan ik deelneem beginnen altijd op tijd.


•Ik reageer als vergaderingen uitlopen.




                                              copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
• Stellingen

•Ik volg afgesproken actiepunten weinig of niet op.


•Ik verlies geen tijd tijdens vergaderingen door de bespreking van
onderwerpen die niet ter zake doen.


•Ik wijk tijdens vergaderingen regelmatig af van het agendapunt.




                                               copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
        • Sublieme vergadering

        • Reden 1


        • Reden 2


        • Reden 3


        • Reden 4




                    copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
     • Meest frustrerende vergadering

     • Reden 1


     • Reden 2


     • Reden 3


     • Reden 4




                     copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen² :
                                   Soorten
•   Beslissing                    2 assen

    • Informatie                   ◦ Belangen
    • Creatieve vergadering        ◦ Probleem
    • Probleem analyse
    • Probleem oplossend                 Stuurloze vergadering
    • Advies                             Rationele vergadering
    • Besluitvormen                      Machtsvergadering
    • Plannen                            Conflictvergadering
    • Afspraken


                                   copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
• 3 dimensies


                Proces :
                 wie ?

    Product :                      Procedure:
      wat ?                          Hoe ?


                Vergadering




                              copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
              Product : wat ?

• Taak
• Inhoud
• Techniek
• Onderwerp
• Doel
• Opdracht




                  copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
                                 Product : wat ?

•Doel verduidelijken
•Focus op doel/taak
•Interventies
   •Woord verlenen
   •Informatie geven en vragen
   •Verduidelijken
   •Expliciteren
   •Sturen
   •Samenvatten
   •Bewaken van afspraken


                                  copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²     Procedure:
                  Hoe ?



              • Rollen


              • Criteria


              • Afspraken




                  copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²                          Procedure:
                                       Hoe ?
• Rollen
   •rollen : voorzitter, notulist, verslaggever, timekeeper
• Criteria & afspraken
   • Structureren: doelstelling, agenda, programma, tijdsindeling
   • Methode: probleemanalyse, ideeën genereren (vb.
   brainstormen), beslissingen nemen
   • Resultaten van de vergadering visualiseren (flip chart) en
   vastleggen (verslag, website,...)
   • Pauzes, GSM, ruimte, verstoringen
   • Layout
   • Hulpmiddelen
   • Voorbereiding, voorbereidingstijd, duidelijke verwachtingen
                                        copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²               Proces :
                           wie ?


•   Hoe zijn we met          Interventies
    elkaar bezig ?
    •  Interacties            ◦   Moeilijk gedrag
    •  Relaties               ◦   Ruimte
    •  Energie
                              ◦   Time out
    •  Betrokkenheid
                              ◦   Bevoegdheid
    •  Cohesie groep
    •  Voorgeschiedenis       ◦   Team building
      individu & groep        ◦   Visie & waarden
    • Dynamiek versus         ◦   Motivatie : ad hoc
      taak
                                  copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²                                      Proces :
                                                  wie ?

Ijsbergtheorie en empathie


         logica               Doel              Agenda              Procedure




                   Reden                                Methode
                                     Plaats


                                                            Onderhuidse           Groeps-
 Energie           Emoties      Macht          Stress        conflicten            druk




                              onzichtbare
 Hic &            Verborgen     Informele     Aangenomen                          Groeps-
                   agenda         rollen        normen         cultuur           maturiteit
 nunc
                                                        copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
• 3 dimensies : breng ze in balans


                 Proces :
                  wie ?

    Product :                       Procedure:
      wat ?                           Hoe ?


                 Vergadering




                               copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²                 Proces :
                             wie ?

 Weerstand en frustratie
 Non-verbale signalen




 Intonatie
 Ademhaling

                               copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²                           Proces :
                                       wie ?

   Weerstand en frustratie : herkennen in de groep
    ◦ Het vlot niet meer
    ◦ Passieve houding
    ◦ Overdreven bezwaren
    ◦ Details primeren
    ◦ Stiltes
    ◦ Hak op de tak
    ◦ Afwezigheid
    ◦ Aftellen naar einde
    ◦ Snel boos worden, lange tenen
    ◦ Een label



                                         copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²                                        Proces :
                                                    wie ?

 Weerstand en frustratie : oorzaken ??
 Indirect karakter

    ◦ Persoonlijke houding tegenover doel of taak
    ◦ Angst voor het onbekende
    ◦ Faalangst
    ◦ Zich niet betrokken of ondersteund voelen
    ◦ Persoonlijke conflicten, rivaliteit, formele of informele machtsverhouding
    ◦ Gebrek aan tact of slechte timing
    ◦ Doel, motief of achtergrond niet begrijpen
    ◦ Wantrouwen
    ◦ Alleen nadelen zien: statusverlies, angst verantwoordelijkheden te verliezen, angst
      voor eigen incompetentie, verlies van controle, zich kwetsbaar voelen, nieuwe groep
      vergelijken met verleden,



                                                        copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²                       Proces :
                                   wie ?

 Weerstand en frustratie
 Luister met oren en ogen
 Erken
 Pas als de dingen uitgesproken zijn, is het duidelijk
   Assertief
   Wals
   Time out
   Parkeer
                                                        Actie
   Begeleid met 2 of met groep    Benoemen
   Belangrijk & bijzaak
   Ja maar : ja en
   Het moet : ik wil
                           zien

                                     copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen²
• 3 dimensies : breng ze in balans

                    Proces :
                     wie ?

       Product :                 Procedure:
         wat ?                     Hoe ?


                   Vergadering




• Belangrijk : iedereen zijn verantwoordelijkheid
                                 copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen² : deelnemen
       • Bewaken agenda, doel
       • Geef uw mening
       • Respecteer de tijd
       • Belangrijk ≠ bijzaak
       • Klamp u niet vast aan 1 alternatief
       • Luister aandachtig
       • Stel open vragen
       • Vermijd sarcasme en cynisme
       • Hoe ?
       • Doe wat je belooft

                          copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen² : maturiteit
•   Nieuwkomers : niet vertrouwd      Extra aandacht, niets is evident
    met procedures, informele
    cultuur
•   Groepmaturiteit                   Faciliteren
    • homogene groepen                Bemiddelen
    • heterogene groepen
•   Fase
                                       ◦ Ijs breken
    • Afwachtend

                                       ◦ Benoemen
    • Selectief contact

    • Onenigheid                       ◦ Bemiddelen


    • Samenhang                        ◦ Faciliteren


    • Complementariteit                ◦ Sturen - kader

                                       copyright My Kingfom for a Horse
Vergaderen² : technieken
   Vuurtoren                    Meta plan
    ◦ Vooraan flipchart           ◦   Post it of kaartjes
    ◦ Samenvattend                ◦   Snel
    ◦ Visuele leidraad            ◦   Brainstorm
         10-20% -> 50%           ◦   Probleemanalyse
    ◦   Visuele focus             ◦   Clusteren
    ◦   Actieplan                 ◦   1 woord
    ◦   Routine : actiebord
    ◦   Houding



                                  copyright My Kingfom for a Horse
Evaluatie
   Wat vond je ervan ?      Wat ga je anders
                              doen vanaf nu ?

                          Leerfase




                              copyright My Kingfom for a Horse
Literatuur
   Web = zeer toegankelijk = wees kritisch
   Vergaderen
    ◦ http://www.leren.nl/cursus/professionele-vaardigheden/vergaderen/
    ◦ http://www.sociumi.be/downloadbare_pdf%27s/Themadossiersweb/v
      ergaderen_web.pdf (interculturele noot)
    ◦ http://users.khbo.be/lodew/Cursussen/HRM/Module%2015%20Verga
      deren.pdf
    ◦ http://emancipatiezaken.vlaanderen.be/nlapps/data/docattachments/
      Brochure_def_12_sept_03.pdf

   Lichaamstaal
    ◦ http://www.lichaamstaal.com/




                                            copyright My Kingfom for a Horse

More Related Content

Viewers also liked

10 GRATIS tips voor effectief vergaderen
10 GRATIS tips voor effectief vergaderen10 GRATIS tips voor effectief vergaderen
10 GRATIS tips voor effectief vergaderenAnne Claire Baas
 
Effectief vergaderen
Effectief vergaderenEffectief vergaderen
Effectief vergaderenHerman Post
 
Hoe efficiënt vergaderen?
Hoe efficiënt vergaderen?Hoe efficiënt vergaderen?
Hoe efficiënt vergaderen?UPoliteia
 
Slim Vergaderen
Slim VergaderenSlim Vergaderen
Slim Vergaderenc-dynamics
 
Isb pascal van loo tips vergadertechnieken lerende netwerken 20140522 pasas...
Isb   pascal van loo tips vergadertechnieken lerende netwerken 20140522 pasas...Isb   pascal van loo tips vergadertechnieken lerende netwerken 20140522 pasas...
Isb pascal van loo tips vergadertechnieken lerende netwerken 20140522 pasas...PasasLearningChangeMediation
 
Presentatie Het Nieuwe Werkoverleg februari 2015
Presentatie Het Nieuwe Werkoverleg februari 2015Presentatie Het Nieuwe Werkoverleg februari 2015
Presentatie Het Nieuwe Werkoverleg februari 2015Ruben van der Laan
 
Workshop 'Effectief vergaderen en kennis delen met Yammer' 12.09.13
Workshop 'Effectief vergaderen en kennis delen met Yammer' 12.09.13Workshop 'Effectief vergaderen en kennis delen met Yammer' 12.09.13
Workshop 'Effectief vergaderen en kennis delen met Yammer' 12.09.13Kyonne Leyser
 
Sociaal intranet summerschool 2012
Sociaal intranet summerschool 2012Sociaal intranet summerschool 2012
Sociaal intranet summerschool 2012Sasja Beerendonk
 
Whitepaper hevo effectief vergaderen in de bouwsector; we doen het samen
Whitepaper hevo effectief vergaderen in de bouwsector; we doen het samenWhitepaper hevo effectief vergaderen in de bouwsector; we doen het samen
Whitepaper hevo effectief vergaderen in de bouwsector; we doen het samenWillem Adriaanssen
 
150901 effectief vergaderen Scrum Je vergadering
150901 effectief vergaderen Scrum Je vergadering150901 effectief vergaderen Scrum Je vergadering
150901 effectief vergaderen Scrum Je vergaderingTim Aarts
 
Workshop oplossingsgericht vergaderen
Workshop oplossingsgericht vergaderenWorkshop oplossingsgericht vergaderen
Workshop oplossingsgericht vergaderenIPROFS
 

Viewers also liked (15)

Lean en de zorg
Lean en de zorgLean en de zorg
Lean en de zorg
 
Effectief vergaderen
Effectief vergaderenEffectief vergaderen
Effectief vergaderen
 
10 GRATIS tips voor effectief vergaderen
10 GRATIS tips voor effectief vergaderen10 GRATIS tips voor effectief vergaderen
10 GRATIS tips voor effectief vergaderen
 
Effectief vergaderen
Effectief vergaderenEffectief vergaderen
Effectief vergaderen
 
Hoe efficiënt vergaderen?
Hoe efficiënt vergaderen?Hoe efficiënt vergaderen?
Hoe efficiënt vergaderen?
 
Slim Vergaderen
Slim VergaderenSlim Vergaderen
Slim Vergaderen
 
Vergadertechnieken
VergadertechniekenVergadertechnieken
Vergadertechnieken
 
Wat is Mediation?
Wat is Mediation?Wat is Mediation?
Wat is Mediation?
 
Isb pascal van loo tips vergadertechnieken lerende netwerken 20140522 pasas...
Isb   pascal van loo tips vergadertechnieken lerende netwerken 20140522 pasas...Isb   pascal van loo tips vergadertechnieken lerende netwerken 20140522 pasas...
Isb pascal van loo tips vergadertechnieken lerende netwerken 20140522 pasas...
 
Presentatie Het Nieuwe Werkoverleg februari 2015
Presentatie Het Nieuwe Werkoverleg februari 2015Presentatie Het Nieuwe Werkoverleg februari 2015
Presentatie Het Nieuwe Werkoverleg februari 2015
 
Workshop 'Effectief vergaderen en kennis delen met Yammer' 12.09.13
Workshop 'Effectief vergaderen en kennis delen met Yammer' 12.09.13Workshop 'Effectief vergaderen en kennis delen met Yammer' 12.09.13
Workshop 'Effectief vergaderen en kennis delen met Yammer' 12.09.13
 
Sociaal intranet summerschool 2012
Sociaal intranet summerschool 2012Sociaal intranet summerschool 2012
Sociaal intranet summerschool 2012
 
Whitepaper hevo effectief vergaderen in de bouwsector; we doen het samen
Whitepaper hevo effectief vergaderen in de bouwsector; we doen het samenWhitepaper hevo effectief vergaderen in de bouwsector; we doen het samen
Whitepaper hevo effectief vergaderen in de bouwsector; we doen het samen
 
150901 effectief vergaderen Scrum Je vergadering
150901 effectief vergaderen Scrum Je vergadering150901 effectief vergaderen Scrum Je vergadering
150901 effectief vergaderen Scrum Je vergadering
 
Workshop oplossingsgericht vergaderen
Workshop oplossingsgericht vergaderenWorkshop oplossingsgericht vergaderen
Workshop oplossingsgericht vergaderen
 

Vergaderen²

  • 1. Vormingsdag 15 oktober 2011 Vergaderen² Alleen gaat het sneller, samen raak je verder. (Afrikaans gezegde) Kristof Vanderbist Makelaar in kennis Current state – Future state Expert My Kingdom for a Horse Copyright My Kingfom for a Horse
  • 2. Vergaderen² • Waarom ? Voordelen • Bevestigen wat al goed loopt, inoefenen wat nog niet geweten was • Tijdswinst en hogere tevredenheid na afloop van vergadering • Leren van elkaar : nobody is perfect, but a team can be • Agenda • Interactieve workshop van 3u : • IJsbrekers • In kaart brengen noden en geven van hints via stellingen • Uitwisseling per 2 of 3, bekrachtigen wat goed gaat • Aanreiken leidraad voor een efficiënte vergadering met goed gevoel • In kaart brengen soorten vergaderingen • Deelnemers : •Balans taak en relatie • Verantwoordelijkheid van iedereen • Non verbale communicatie : leren zien en hoe ermee omgaan • Team : maturiteit, nieuwkomers en laatkomers • Technieken : vuurtoren en metaplan • Tijd : wanneer en hoe lang ? copyright My Kingfom for a Horse
  • 3. Vergaderen² • Stellingen • Sommige vergaderingen, waaraan ik deelneem, zouden beter vervangen worden door een alternatief. •De vergaderingen waaraan ik deelneem worden regelmatig gestoord door rinkelende GSM’s, SMS’sjes en ongewenste interventies . •Ik heb van elke vergadering een agenda. copyright My Kingfom for a Horse
  • 4. Vergaderen² • Stellingen •Ik heb van elke vergadering een agenda. •Ik ben steeds volledig voorbereid wanneer ik naar een vergadering ga. •De vergaderingen waaraan ik deelneem beginnen altijd op tijd. •Ik reageer als vergaderingen uitlopen. copyright My Kingfom for a Horse
  • 5. Vergaderen² • Stellingen •Ik volg afgesproken actiepunten weinig of niet op. •Ik verlies geen tijd tijdens vergaderingen door de bespreking van onderwerpen die niet ter zake doen. •Ik wijk tijdens vergaderingen regelmatig af van het agendapunt. copyright My Kingfom for a Horse
  • 6. Vergaderen² • Sublieme vergadering • Reden 1 • Reden 2 • Reden 3 • Reden 4 copyright My Kingfom for a Horse
  • 7. Vergaderen² • Meest frustrerende vergadering • Reden 1 • Reden 2 • Reden 3 • Reden 4 copyright My Kingfom for a Horse
  • 8. Vergaderen² : Soorten • Beslissing  2 assen • Informatie ◦ Belangen • Creatieve vergadering ◦ Probleem • Probleem analyse • Probleem oplossend  Stuurloze vergadering • Advies  Rationele vergadering • Besluitvormen  Machtsvergadering • Plannen  Conflictvergadering • Afspraken copyright My Kingfom for a Horse
  • 9. Vergaderen² • 3 dimensies Proces : wie ? Product : Procedure: wat ? Hoe ? Vergadering copyright My Kingfom for a Horse
  • 10. Vergaderen² Product : wat ? • Taak • Inhoud • Techniek • Onderwerp • Doel • Opdracht copyright My Kingfom for a Horse
  • 11. Vergaderen² Product : wat ? •Doel verduidelijken •Focus op doel/taak •Interventies •Woord verlenen •Informatie geven en vragen •Verduidelijken •Expliciteren •Sturen •Samenvatten •Bewaken van afspraken copyright My Kingfom for a Horse
  • 12. Vergaderen² Procedure: Hoe ? • Rollen • Criteria • Afspraken copyright My Kingfom for a Horse
  • 13. Vergaderen² Procedure: Hoe ? • Rollen •rollen : voorzitter, notulist, verslaggever, timekeeper • Criteria & afspraken • Structureren: doelstelling, agenda, programma, tijdsindeling • Methode: probleemanalyse, ideeën genereren (vb. brainstormen), beslissingen nemen • Resultaten van de vergadering visualiseren (flip chart) en vastleggen (verslag, website,...) • Pauzes, GSM, ruimte, verstoringen • Layout • Hulpmiddelen • Voorbereiding, voorbereidingstijd, duidelijke verwachtingen copyright My Kingfom for a Horse
  • 14. Vergaderen² Proces : wie ? • Hoe zijn we met  Interventies elkaar bezig ? • Interacties ◦ Moeilijk gedrag • Relaties ◦ Ruimte • Energie ◦ Time out • Betrokkenheid ◦ Bevoegdheid • Cohesie groep • Voorgeschiedenis ◦ Team building individu & groep ◦ Visie & waarden • Dynamiek versus ◦ Motivatie : ad hoc taak copyright My Kingfom for a Horse
  • 15. Vergaderen² Proces : wie ? Ijsbergtheorie en empathie logica Doel Agenda Procedure Reden Methode Plaats Onderhuidse Groeps- Energie Emoties Macht Stress conflicten druk onzichtbare Hic & Verborgen Informele Aangenomen Groeps- agenda rollen normen cultuur maturiteit nunc copyright My Kingfom for a Horse
  • 16. Vergaderen² • 3 dimensies : breng ze in balans Proces : wie ? Product : Procedure: wat ? Hoe ? Vergadering copyright My Kingfom for a Horse
  • 17. Vergaderen² Proces : wie ?  Weerstand en frustratie  Non-verbale signalen  Intonatie  Ademhaling copyright My Kingfom for a Horse
  • 18. Vergaderen² Proces : wie ?  Weerstand en frustratie : herkennen in de groep ◦ Het vlot niet meer ◦ Passieve houding ◦ Overdreven bezwaren ◦ Details primeren ◦ Stiltes ◦ Hak op de tak ◦ Afwezigheid ◦ Aftellen naar einde ◦ Snel boos worden, lange tenen ◦ Een label copyright My Kingfom for a Horse
  • 19. Vergaderen² Proces : wie ?  Weerstand en frustratie : oorzaken ??  Indirect karakter ◦ Persoonlijke houding tegenover doel of taak ◦ Angst voor het onbekende ◦ Faalangst ◦ Zich niet betrokken of ondersteund voelen ◦ Persoonlijke conflicten, rivaliteit, formele of informele machtsverhouding ◦ Gebrek aan tact of slechte timing ◦ Doel, motief of achtergrond niet begrijpen ◦ Wantrouwen ◦ Alleen nadelen zien: statusverlies, angst verantwoordelijkheden te verliezen, angst voor eigen incompetentie, verlies van controle, zich kwetsbaar voelen, nieuwe groep vergelijken met verleden, copyright My Kingfom for a Horse
  • 20. Vergaderen² Proces : wie ?  Weerstand en frustratie  Luister met oren en ogen  Erken  Pas als de dingen uitgesproken zijn, is het duidelijk  Assertief  Wals  Time out  Parkeer Actie  Begeleid met 2 of met groep Benoemen  Belangrijk & bijzaak  Ja maar : ja en  Het moet : ik wil zien copyright My Kingfom for a Horse
  • 21. Vergaderen² • 3 dimensies : breng ze in balans Proces : wie ? Product : Procedure: wat ? Hoe ? Vergadering • Belangrijk : iedereen zijn verantwoordelijkheid copyright My Kingfom for a Horse
  • 22. Vergaderen² : deelnemen • Bewaken agenda, doel • Geef uw mening • Respecteer de tijd • Belangrijk ≠ bijzaak • Klamp u niet vast aan 1 alternatief • Luister aandachtig • Stel open vragen • Vermijd sarcasme en cynisme • Hoe ? • Doe wat je belooft copyright My Kingfom for a Horse
  • 23. Vergaderen² : maturiteit • Nieuwkomers : niet vertrouwd  Extra aandacht, niets is evident met procedures, informele cultuur • Groepmaturiteit  Faciliteren • homogene groepen  Bemiddelen • heterogene groepen • Fase ◦ Ijs breken • Afwachtend ◦ Benoemen • Selectief contact • Onenigheid ◦ Bemiddelen • Samenhang ◦ Faciliteren • Complementariteit ◦ Sturen - kader copyright My Kingfom for a Horse
  • 24. Vergaderen² : technieken  Vuurtoren  Meta plan ◦ Vooraan flipchart ◦ Post it of kaartjes ◦ Samenvattend ◦ Snel ◦ Visuele leidraad ◦ Brainstorm  10-20% -> 50% ◦ Probleemanalyse ◦ Visuele focus ◦ Clusteren ◦ Actieplan ◦ 1 woord ◦ Routine : actiebord ◦ Houding copyright My Kingfom for a Horse
  • 25. Evaluatie  Wat vond je ervan ?  Wat ga je anders doen vanaf nu ? Leerfase copyright My Kingfom for a Horse
  • 26. Literatuur  Web = zeer toegankelijk = wees kritisch  Vergaderen ◦ http://www.leren.nl/cursus/professionele-vaardigheden/vergaderen/ ◦ http://www.sociumi.be/downloadbare_pdf%27s/Themadossiersweb/v ergaderen_web.pdf (interculturele noot) ◦ http://users.khbo.be/lodew/Cursussen/HRM/Module%2015%20Verga deren.pdf ◦ http://emancipatiezaken.vlaanderen.be/nlapps/data/docattachments/ Brochure_def_12_sept_03.pdf  Lichaamstaal ◦ http://www.lichaamstaal.com/ copyright My Kingfom for a Horse