Castles - Τα κάστρα της Ελλάδος

1. Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης
των μαθητών της Γ’ Τάξης του 53ου Γενικού Λυκείου Αθηνών
για το σχολικό έτος 2015-16 με τίτλο:
«Κάστρα – Τα πέτρινα λουλούδια της φύσης»
ΘΕΜΑ: Τα Κάστρα και οι Πύργοι
της Μακεδονίας και της Θράκης
Εργασία των παρακάτω μαθητών και μαθητριών της Γ’ Τάξης:
Δρομπούρα Γενοβέφα Καλδάνης Νικόλαος
Καρπούζη Ξένια Κατσίπης Μάνος
Λιβιτσάνος-Μπάρις Άρης Μπέρκοβιτς Αναστασία
Μπούνταλη Γεωργία Ολντάσι Ελισάβετ
Περδίος Ανδρέας Πυθαρούλιος Κωνσταντίνος
Σέγκος Νικόλαος Σμύρης Βασίλης
Αθήνα 2016

2. Εισαγωγή
Περιδιαβαίνοντας κανείς το μακεδονικό και το θρακικό τοπίο δεν μπορεί να μη
θαυμάσει τον πλούτο, την ποικιλία και την άλλοτε άγρια, άλλοτε ήμερη ομορφιά του.
Διάσπαρτα σε αυτό το καταπράσινο τοπίο στέκουν τα απομεινάρια του πολιτισμού της γης των
Μακεδόνων και των Θρακών, πάντοτε – όπως και την υπόλοιπη Ελλάδα – άριστα
προσαρμοσμένα στο τοπικό περιβάλλον και τα χαρακτηριστικά του. Κι ενώ η περιοχή τούτη
είναι ασυναίσθητα συνδεδεμένη στο μυαλό των περισσοτέρων με το αρχαίο μακεδονικό
μεγαλείο του Αλεξάνδρου και του Φιλίππου και των υπερήφανων διαδόχων του, παρολαυτά η
Μεσαιωνική περίοδος της Μακεδονίας και της Θράκης δεν στερείται λάμψης και
πρωταγωνιστικού ρόλου στα τεκταινόμενα της Ρωμανίας, δηλαδή της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας.
Αντιθέτως, καθώς η βόρειος Ελλάδα βρίσκεται εγγύτατα της Βασιλεύουσας και
μάλιστα φιλοξενεί τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της αυτοκρατορίας, τη Θεσσαλονίκη, βρίθει
οχυρωματικών έργων μεγάλης σπουδαιότητας από τα όρη της Πίνδου και τον Όλυμπο ως τον
Αίμο και τα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης. Τα περισσότερα από αυτά, εύστοχα
προσαρμοσμένα στις προδιαγραφές του τοπικού περιβάλλοντος, συνήθως πάνω σε φυσικά
οχυρές θέσεις, αποτελούσαν μέρος του βυζαντινού αμυντικού συστήματος από την πρώιμη ως
την ύστερη περίοδο, ενώ – δευτερευόντως – αποτέλεσαν και ερείσματα και για τους κατά
καιρούς κατακτητές, Φράγκους, Βενετούς, Σέρβους, Βούλγαρους και Τούρκους. Σε αυτά τα
κάστρα θα προσπαθήσουμε να διαπιστώσουμε τη σύνδεση φυσικού περιβάλλοντος και
ανθρώπινων έργων που και σήμερα ακόμη θαυμάζονται για την αισθητική τους ποιότητα.

3. Τα κάστρα της Μακεδονίας
Το Γυναικόκαστρο Κιλκίς
Το φρούριο του Γυναικόκαστρου είναι ένα από τα σημαντικότερα Βυζαντινά οχυρωματικά έργα
της παλαιολόγειας περιόδου. Βρίσκεται σε ύψωμα της πεδιάδας της κεντρικής Μακεδονίας
πάνω από το χωριό Παλαιό Γυναικόκαστρο, κοντά στο Κιλκίς και έχει αξιοσημείωτη ιστορία. Η
ονομασία του, "Γυναικόκαστρο", υποδήλωνε πως ήταν τόσο ισχυρό, ώστε ήταν αρκετή μια
γυναικεία φρουρά για την υπεράσπισή του. Ή ίσως το όνομα να έχει να κάνει με το θρύλο που
αφορά την πτώση του και το "μύθο της Μαρουλίας". Το κάστρο χτίστηκε από τον Ανδρόνικο Γ'
τον Παλαιολόγο, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του (1328-1341), με πιθανότερη χρονολογία το
1334 ,μετά τον επανακαθορισμό των βυζαντινο-σερβικών συνόρων νοτιότερα. Η ίδρυσή του
αφενός εξυπηρετούσε την ανάσχεση του από Βορράν κινδύνου -κυρίως των ανερχόμενων
δυναμικά Σέρβων- και την προστασία της Θεσσαλονίκης. Αφετέρου χρησίμευε ως τόπος
συγκέντρωσης και προστασίας της σοδειάς της μακεδονικής πεδιάδας.
Το Γυναικόκαστρο του Κιλκίς.

4. Το επόμενο διάστημα, και σίγουρα πριν το 1350, το Γυναικόκαστρο περιέρχεται στους Σέρβους,
καθώς τα στρατεύματα του Στέφανου Δουσάν προελαύνουν νότια για να σταματήσουν μόνο
φθάνοντας στον Κορινθιακό κόλπο. Μετά την ήττα των Σέρβων από τους Τούρκους στον Έβρο
ποταμό (1371), ο δεσπότης Θεσσαλονίκης και μετέπειτα αυτοκράτωρ, Μανουήλ Παλαιολόγος
ανακαταλαμβάνει το φρούριο για λογαριασμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το κάστρο έπεσε
στα χέρια των Τούρκων το φθινόπωρο του 1383, μετά από πολιορκία από τον Εβρενός Γαζή και
παρά την ισχυρή αντίσταση των υπερασπιστών του.
Το κάστρο καταλαμβάνει την κορυφή ενός φυσικά οχυρού λόφου, ύψους 106μ., ο οποίος με
βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, είχε κατοικηθεί ήδη από τα προχριστιανικά χρόνια. Ο
εξωτερικός περίβολος του κάστρου έχει συνολικό μήκος 614μ. και περικλείει έκταση με
εμβαδόν περίπου 25 στρέμματα. Ενισχύεται κατά διαστήματα με ορθογώνιους και ημικυκλικούς
πύργους, ενώ μεγάλο τμήμα του στη βόρεια και δυτική πλευρά είναι σήμερα κατεστραμμένο.
Το Γυναικόκαστρο του Κιλκίς.

5. Στη βορειοανατολική πλευρά του κάστρου βρίσκεται η ακρόπολη, με συνολική έκταση 2
στρεμμάτων, η οποία προστατεύεται από ξεχωριστή τετράπλευρη οχύρωση. Στη κορυφή της
δεσπόζει διώροφος τετράγωνος πύργος διαστάσεων 13μ. επί 9μ. που είναι το καλύτερο
σωζόμενο και το πιο διακριτό σημείο όλου του κάστρου. Η είσοδος στο κάστρο γινόταν από δύο
πύλες, την κύρια πύλη στην νοτιοανατολική πλευρά και τη δευτερεύουσα πύλη στη ΒΑ γωνία
του περιβόλου. Η κύρια πύλη που προστατευόταν από δύο προμαχώνες εκατέρωθεν έχει
καταστραφεί σχεδόν ολοσχερώς.
Ο πύργος στο Γυναικόκαστρο του Κιλκίς.

6. Σχετικά με την άλωση του Γυναικόκαστρου,
διασώθηκε ένας μύθος - ο μύθος της
Μαρουλίας. Σύμφωνα με την παράδοση,
διοικητής του φρουρίου όταν κατέφθασαν τα
τουρκικά στρατεύματα του Εβρενός Γαζή, ήταν
μια γυναίκα με το όνομα Μαρουλία.
Η γυναίκα αυτή, χήρα του προηγούμενου
διοικητή, οργάνωσε την άμυνα, καθοδήγησε
τους στρατιώτες και πολέμησε και η ίδια
ηρωικά υπερασπιζόμενη το κάστρο. Η
αντίσταση της Μαρουλίας κράτησε αρκετούς
μήνες πριν το κάστρο παραδοθεί. Είναι
σχεδόν βέβαιο πως στο όνομα της
"Μαρουλίας", διατηρείται η ανάμνηση της
ηρωικής αντίστασης ενός ιστορικού
προσώπου, της Μαρούλας της Λήμνου, η
οποία υπερασπίστηκε το νησί της κατά την
τουρκική εισβολή (1477/8). Αυτή η ιστορία
ηρωισμού κέντρισε τη δημιουργική φαντασία
σε διάφορους τόπους του ελληνικού χώρου με
ερείπια κάστρων, ώστε να πλαστούν ανάλογοι
μύθοι, παρόμοιοι με την αρχετυπική αφήγηση
του κάστρου της Ωριάς.

7. Τα κάστρα της Θεσσαλονίκης
Τα κάστρα της Θεσσαλονίκης είναι ένα σύμπλεγμα τειχών, πύργων και οχυρώσεων με μοναδική
αρχαιολογική, αρχιτεκτονική και ιστορική σημασία. Αυτό που λέμε σήμερα "Κάστρα της
Θεσσαλονίκης" είναι μέρος μόνο της παλιάς οχύρωσης. Στην αρχική τους μορφή, τα τείχη και τα
κάστρα της Θεσσαλονίκης περιέβαλλαν ολόκληρη την πόλη, συμπεριλαμβανομένης της πλευράς
που βρέχεται από τη θάλασσα. Η σχεδίαση και η τεχνολογία των τειχών τα κάνει να μοιάζουν
πολύ με τα βυζαντινά τείχη της Κωνσταντινούπολης, αν και βέβαια σε μικρότερη έκταση.
Τα βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης σε παλιά φωτογραφία.

8. Η Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε το 316 π.Χ. από έναν από
τους επιγόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου τον
Κάσσανδρο. Το μέγεθος και η έκταση της
ελληνιστικής αυτής πόλης δεν έχουν ανιχνευθεί
ακόμη επαρκώς. Ελάχιστες αρχαιολογικά
αξιοποιήσιμες ενδείξεις και ιστορικές μαρτυρίες
σώθηκαν για το αρχικό περιτείχισμα της πόλης και
τις πρώιμες ρωμαϊκές φάσεις του. Τον 2ο π.Χ.
αιώνα η πόλη κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους,
όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα. Γύρω στα μέσα του
3ου μ.Χ. αιώνα κατασκευάστηκε βιαστικά τείχος με
τετράγωνους πύργους, ίσως για την απώθηση
επιδρομών των Γότθων. Η περίμετρος του τείχους
αυτού αποτέλεσε τη βάση της μεταγενέστερης
οχύρωσης που διατηρήθηκε ως σήμερα. Η νέα
οχύρωση της πόλης φαίνεται πως ολοκληρώθηκε
από τα τέλη του 3ου αιώνα έως και τον 5ο αι. μ.Χ.
με φροντίδα κυρίως των αυτοκρατόρων
Κωνσταντίνου Α’, Ιουλιανού και Θεοδοσίου Α’,
καθώς οι αλλεπάλληλες βαρβαρικές επιδρομές
έκαναν επιτακτική την ανάγκη για συνεχή
εκσυγχρονισμό και ενίσχυση των τειχών. Το τείχος,
εξαιρετικά φροντισμένο και πιο σύνθετο ως προς
τη δομή, τα υλικά και την οχυρωματική λειτουργία
του, ενσωμάτωσε σταδιακά ως εσωτερικό
αντέρεισμα το ρωμαϊκό τείχος. Τα βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης.

9. Στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 7ου αιώνα, οι επιδιορθώσεις και οι ανακατασκευές των τειχών
κρίθηκαν αναγκαίες μετά από τις επίμονες επιθέσεις και πολιορκίες από Αβάρους και Σλάβους.
Πάντως τα τείχη έσωσαν την πόλη από τους Σλάβους κατ’ επανάληψιν εκείνη την περίοδο, ενώ τότε
γεννήθηκε και ο θρύλος του Αγίου Δημητρίου ως προστάτη της πόλης, καθόσον σε 2 πολιορκίες
των Σλάβων θεωρείται ότι έσωσε την πόλη. Στη συνέχεια, τα τείχη παραμελήθηκαν εξαιτίας της
μακροχρόνιας περιόδου ειρήνης τον 8ο και 9ο αιώνα. Οι συνέπειες έγιναν αντιληπτές όταν
επιτέθηκαν οι Σαρακηνοί το 904. Η πόλη λεηλατήθηκε, οι άμαχοι σφαγιάστηκαν και 22000
αιχμαλωτίσθηκαν και μεταφέρθηκαν στην Ανατολή με σκοπό την πληρωμή λύτρων.
Τα βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης.

10. Όταν οι Νορμανδοί το 1185 επιτέθηκαν με μια τεράστια
δύναμη στη Θεσσαλονίκη, τα θαλάσσια τείχη ήταν σε άριστη
κατάσταση, αλλά υπήρχαν αδύναμα σημεία στη δυτική πλευρά
των τειχών. Οι Νορμανδοί το εκμεταλλεύτηκαν και η πόλη
υπέστη ακόμα μία ιστορική λεηλασία, ενώ λίγα χρόνια
αργότερα, το 1204, έπεσε στα χέρια των Φράγκων της Δ’
Σταυροφορίας υπό τον Βονιφάτιο Μομφερρατικό.. Η τελευταία
βυζαντινή παρέμβαση έγινε πιθανότατα επί Μανουήλ Β'
Παλαιολόγου στο διάστημα 1369-1373, όταν διοικούσε την
πόλη ως δεσπότης. Οι Τούρκοι κατέλαβαν την πόλη το 1430 και
παρέμειναν εκεί για 5 σχεδόν αιώνες. Οι δικές τους προσθήκες
στα τείχη ήταν ο σημερινός Λευκός Πύργος, στη βόρειο-δυτική
πλευρά ο Πύργος Τριγωνίου και ο κεντρικός Πύργος στο
Επταπύργιο. Οι δύο πρώτοι πρέπει να έχουν χτιστεί αμέσως
μετά τη Τουρκική κατάσταση και ο τρίτος το 1431, καθώς
μαρτυρά η τουρκική επιγραφή. Τελευταία προσθήκη στην
περίμετρο των τειχών, στη νοτιοδυτική απόληξη τους,
αποτέλεσε το φρούριο Βαρδαρίου, που κατασκευάσθηκε επί
Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς για την ενίσχυση του λιμανιού.
Με την εξέλιξη της τεχνολογίας του πολέμου τα τείχη έχασαν
σταδιακά την οχυρωματική τους σημασία και τον 19ο αιώνα
θεωρήθηκαν εμπόδιο στην ανάπτυξη της πόλης. Με την
κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους το 1870 και τις καθαιρέσεις
εν συνεχεία τμημάτων του ανατολικού και δυτικού τείχους ως
τις αρχές του 20ου αι. συντελέστηκε η καταστροφή της μισής
σχεδόν περιμέτρου των τειχών της Θεσσαλονίκης.
Τα βυζαντινά τείχη της
Θεσσαλονίκης.

11. Τα τείχη έχουν σχήμα τραπεζίου και η περίμετρος τους ήταν περίπου 7 χιλιόμετρα, σήμερα
όμως έχουν περιοριστεί σε 3 χιλιόμετρα. Το ύψος τους κυμαίνεται από 8,30 μέτρα ως 10,50
μέτρα. Ενισχυμένο κατά διαστήματα με πύργους και πύλες ήταν διπλό, τουλάχιστον στις πιο
πεδινές περιοχές, με το εσωτερικό κυρίως τείχος, το "ενδότερον" και το εξωτερικό "περιτείχιον"
ή "προτείχισμα" ή "περίβολο" σε απόσταση 10 μ. Το θαλάσσιο τμήμα του δεν είχε πύλες, ενώ
στο εσωτερικό τεχνητό λιμάνι του Μεγάλου Κωνσταντίνου υπήρχε χαμηλό τείχος προς την πόλη
και ένας λιμενοβραχίονας, το "Τζερέμπουλον", προς τη θάλασσα
Τα βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης.

12. Είναι χτισμένα με πέτρες και κονίαμα, αλλά και με επαναλαμβανόμενες σειρές από πλατιές
οριζόντιες ζώνες από τούβλα που αυξάνουν τη στερεότητα τους και λειαίνουν τις επιφάνειες. Σε
μερικά τμήματα εκτός από τις ζώνες με τούβλα υπάρχουν και επαναλαμβανόμενα τυφλά τόξα
πλινθόκτιστα, ενώ αλλού ολόκληρη η κατασκευή είναι με τούβλα. Σε ορισμένες περιπτώσεις
αυτά διακοσμούνται με σταυρούς, ήλιους, ή πυροστρόβιλους.
Τα βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης.

13. Από τους πύργους σώζονται περίπου οι 60.
Όλοι έχουν τετράγωνη διατομή εκτός από
τον Λευκό Πύργο και τον πύργο Τριγωνίου.
Αυτοί οι δύο θεωρούνται χτίσματα του 15ου
αιώνα και έχουν χτιστεί πάνω σε
παλαιότερους πύργους. Σύμφωνα με
περιγραφές περιηγητών, το θαλάσσιο τμήμα
του τείχους, που κατεδαφίστηκε το 1867,
είχε τρεις πύργους, από τους οποίους ο
ανατολικός ήταν ο Λευκός Πύργος, κτισμένος
ακριβώς στο σημείο όπου συναντιόταν το
ανατολικό με το θαλάσσιο τείχος. Η ακριβής
χρονολόγησή του δεν είναι γνωστή, αλλά
είναι σχεδόν βέβαιο ότι κτίσθηκε στα τέλη
του 15ου αι., μετά την κατάκτηση της
Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, και
αντικατέστησε έναν παλαιότερο βυζαντινό
πύργο.
Ο Λευκός Πύργος της Θεσσαλονίκης.

14. Ο πύργος είναι κυλινδρικός με ύψος 33,90 μ. και διάμετρο 22,70 μ. Έχει ισόγειο και έξι ορόφους,
που επικοινωνούν με εσωτερικό κλιμακοστάσιο μήκους 120 μ., το οποίο ελίσσεται κοχλιωτά σε
επαφή με τον εξωτερικό τοίχο, αφήνοντας στο κέντρο έναν κυκλικό πυρήνα διαμέτρου 8,50 μ.
Έτσι, σε κάθε όροφο σχηματίζεται μια κεντρική κυκλική αίθουσα, με την οποία επικοινωνούν
μικρότερα τετράπλευρα δωμάτια, ανοιγμένα στο πάχος του εξωτερικού τοίχου
Ο Λευκός Πύργος της Θεσσαλονίκης.

15. Τέλος, το φρούριο του Επταπυργίου, γνωστό και με την οθωμανική ονομασία Γεντί Κουλέ, βρίσκεται
στο βορειοανατολικό άκρο των τειχών της Θεσσαλονίκης, εντός της Ακρόπολης και αποτελείται από
δύο ενότητες: το Βυζαντινό φρούριο, το οποίο συνθέτουν δέκα πύργοι με τα μεταξύ τους μεσοπύργια
διαστήματα και τον περίδρομο, καθώς και τα νεότερα κτίσματα των φυλακών, που έχουν κτιστεί
εντός και εκτός του φρουρίου. Στη σημερινή μορφή είναι, μάλλον, έργο της Παλαιολόγειας εποχής
(14ος αι.). Οι πύργοι της βόρειας πλευράς αποτελούν τμήματα του παλαιοχριστιανικού τείχους της
Ακρόπολης, ενώ αυτοί της νότιας προστέθηκαν πιθανότατα κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Η
μοναδική προσθήκη των Τούρκων μετά την κατάκτηση της πόλης το 1430 είναι ο πύργος της
κεντρικής εισόδου ,ο πύργος του Γεντί Κουλέ, ο οποίος έδωσε το όνομά του σε όλο το φρουριακό
συγκρότημα. Στη δεκαετία του 1890, το φρούριο μετατράπηκε σε φυλακή.
Το Επταπύργιο της Θεσσαλονίκης.

16. Το κάστρο της Καβάλας
Το Κάστρο της Καβάλας δεσπόζει πάνω στη βραχώδη ακρόπολη, στην παλιά συνοικία της Παναγιάς.
Η πρώτη οχύρωση της πόλης τοποθετείται χρονικά στις αρχές του 5ου αι. π.Χ, όταν περιβάλλεται με
τείχη, χτισμένα από μεγάλους λιθόπλινθους γρανίτη. Το 1307 μ.Χ., ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β’
Παλαιολόγος (1282-1328) επεκτείνει το τείχος από τη θάλασσα μέχρι την κορυφή του βουνού,
δημιουργώντας το λεγόμενο «μακρύ τείχος», προκειμένου να προστατεύσει την πόλη από την
επέλαση των Καταλανών και των Οθωμανών. Δύο πύλες, ο κεντρικός κυλινδρικός πύργος και
λείψανα άλλων πύργων πιθανόν να προέρχονται από τη βυζαντινή οχύρωση.
Το κάστρο της Καβάλας

17. Η σημερινή ακρόπολη της Καβάλας κατασκευάζεται στις αρχές του 15ου αι., ενσωματώνοντας
στην κατασκευή της τα ερείπια της Βυζαντινής ακρόπολης της Χριστούπολης, που
καταστράφηκε το 1391. Η ακρόπολη, μήκους 65μ. και πλάτους 17-60μ., είναι χτισμένη με λίθους
από τοπικό γρανίτη, αναμεμειγμένους με τούβλα και μάρμαρα, και συνδεδεμένους μεταξύ τους
με ασβεστοκονίαμα και αποτελείται από δύο μέρη, διαχωριζόμενα με εγκάρσιο τείχος.
Το κάστρο της Καβάλας

18. Ο εξωτερικός περίβολος διαθέτει τρεις πύργους, δύο στις βόρειες γωνίες και έναν στην
ανατολική, έναν προμαχώνα στη νοτιοανατολική και δύο πύλες εισόδου. Η πύλη της
βορειοδυτικής γωνίας είναι αχρηστευμένη, ενώ η ακριβώς απέναντί της αποτελεί την κύρια
είσοδο του κάστρου. Ο εσωτερικός περίβολος περιλαμβάνει τη δεξαμενή νερού, την αποθήκη
πυρομαχικών και τροφίμων, που χρησιμοποιείται αργότερα ως φυλακή, ένα κτίσμα στη δυτική
πλευρά, που πιθανόν χρησιμοποιείται ως κατάλυμα της φρουράς και τον κεντρικό κυκλικό
πύργο, ύψους 18μ., απομονωμένο από τα τείχη, για την τελευταία άμυνα της πόλης.
Το κάστρο της Καβάλας

19. Το κάστρο του Περιθεωρίου
Το Περιθεώριον αναφέρεται για πρώτη φορά από τον ιστορικό Προκόπιο με το όνομα
Αναστασιούπολις. Το όνομα αυτό πρέπει να της δόθηκε την εποχή του αυτοκράτορα
Αναστασίου Α’ (491-518), ο οποίος την οχύρωσε για πρώτη φορά. Επί Ιουστινιανού (527-565)
πραγματοποιήθηκαν στην Αναστασιούπολη δύο σημαντικά έργα. Το ένα ήταν η κατασκευή
διατειχίσματος που προστάτευε την παράκτια ζώνη από βαρβαρικές επιδρομές διά θαλάσσης,
και το δεύτερο ήταν η κατασκευή μακρού τείχους, μήκους 4 χλμ., το οποίο είχε διττό ρόλο:
αφενός έκλεινε τη διάβαση μεταξύ των τειχών και του ορεινού όγκου και έλεγχε την κίνηση στην
Εγνατία οδό, και αφετέρου λειτουργούσε και ως υδραγωγείο, το οποίο διασφάλιζε στην πόλη το
πολύτιμο ύδωρ από τους πρόποδες της Ροδόπης.
Το κάστρο του Περιθεωρίου

20. Μετά την καταστροφή της πόλης από τον βούλγαρο ηγεμόνα Ιωάννη Ασάν το 1206 και την
επανίδρυσή της το 1341 από τον Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο , η πόλη ονομάστηκε Περιθεώριον. Το
πολυγωνικού σχήματος κάστρο της Αναστασιούπολης, ενισχυμένο ανά διαστήματα με κυλινδρικούς
και τετράπλευρους πύργους, περιέκλειε έκταση 53 στρεμμάτων, όπου αναπτυσσόταν η πόλη. Κατά
την τελευταία φάση του κάστρου οι τρεις πύργοι και η κεντρική τοξωτή πύλη της πόλης
διακοσμήθηκαν με κεραμοπλαστικά και εγχάρακτα μονογράμματα των Παλαιολόγων. Σήμερα το
εσωτερικό του κάστρου καλύπτεται από επιχώσεις και πλούσια βλάστηση
Το κάστρο του Περιθεωρίου

21. Το κάστρο του Πλαταμώνα
Το κάστρο του Πλαταμώνα είναι κτισμένο νοτιανατολικά του Ολύμπου. Ο Πύργος του, που
δεσπόζει πάνω στην εθνικό οδό, είναι ο πιο εντυπωσιακός ακρόπυργος που υπάρχει σε
ελληνικό κάστρο. Το τοπωνύμιο "Πλαταμώνας" αναφέρεται για πρώτη φορά το 1198 σε
χρυσόβουλο του βυζαντινού αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού και φαίνεται πως ήδη από τον
10ο
αι υπήρχε κάστρο ή καστροπολιτεία στην περιοχή. Μετά την Δ' Σταυροφορία και την άλωση
της Κωνσταντινούπολης το 1204, ο Πλαταμώνας περιήλθε στη δικαιοδοσία του Βονιφάτιου
Μομφερατικού, ηγεμόνα της Θεσσαλονίκης, που ακολουθώντας τις φεουδαρχικές πρακτικές της
Δύσης, το παραχώρησε στον Λομβαρδό ιππότη Ρολάνδο Πίσκια. Ο τελευταίος ανέλαβε να
ανακαινίσει εκ βάθρων το κάστρο σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, αντικαθιστώντας το
παλιότερο φρούριο, κι έτσι του έδωσε τη μορφή που βλέπουμε σήμερα.
Το κάστρο του Πλαταμώνα

22. Το κάστρο έμεινε φράγκικο για πολύ λίγο. Καταλήφθηκε το 1218 από τον δεσπότη της Ηπείρου
Θεόδωρο Άγγελο και μετά τη μάχη της Πελαγονίας (1259), από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ τον
Παλαιολόγο. Γύρω στα 1385 έπεσε στα χέρια του Τούρκων, οι οποίοι το διατήρησαν σε καλή
κατάσταση, δεδομένου ότι χρησίμευε ως βάση των επιχειρήσεων τους εναντίον των ανταρτών
του γειτονικού Ολύμπου. Το 1770 καταλήφθηκε για ένα μικρό χρονικό διάστημα από τους
Έλληνες, όπως επίσης και το 1825 και 1878. Βομβαρδίστηκε από τον πλοίαρχο Σαχτούρη το 1897
και από τότε εγκαταλείφθηκε από του Τούρκους.
Το κάστρο του Πλαταμώνα

23. Στο κάστρο του Πλαταμώνα συναντάμε τα 3 βασικά χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών
φρουρίων: τον πρώτο περίβολο, τον δεύτερο περίβολο που αποτελεί και την ακρόπολη και τον
κεντρικό πύργο. Ο εξωτερικός τοίχος του κάστρου έχει σχήμα πολυγωνικό. Ενισχύεται από τρεις
περίβολους και διατηρείται σε καλή κατάσταση. Ο εξωτερικός περίβολος είναι ευρύχωρος και η
είσοδός του βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά. Στην ίδια πλευρά διακρίνεται και
ερειπωμένο προτείχισμα. Το ύψος των τειχών φτάνει δεξιά από την είσοδο τα 9,5μ. και
αριστερά τα 7,5μ., ενώ το πάχος κυμαίνεται μεταξύ 1,2 και 2 μέτρα. Στην βορειοανατολική
πλευρά υψώνεται ο μεγαλοπρεπής κεντρικό πύργος του αμυντικού συγκροτήματος με σχήμα
οκταγωνικό, ύψος 16μ. και πάχος 2μ. του οποίου η είσοδος βρισκόταν, για λόγους ασφαλείας,
σε ύψος 2μ από την επιφάνεια του εδάφους.
Το κάστρο του Πλαταμώνα σε
φωτογραφία από αέρος με την οποία
διακρίνονται οι οχυρωματικοί
περίβολοι και ο κεντρικός πύργος.

24. Το κάστρο της Ρεντίνας
Το κάστρο της Ρεντίνας δεσπόζει σε κορυφή λόφου,
στην είσοδο των κατάφυτων στενών της Ρεντίνας ή
«Μακεδονικών Τεμπών».To κάστρο έλεγχε την πορεία
της Εγνατίας οδού μέσω της κοιλάδας του Ρήχιου
ποταμού και συνεπώς την κίνηση εμπορευμάτων και
στρατευμάτων μεταξύ Θεσσαλονίκης και
Κωνσταντινούπολης. Σήμερα διασώζει σε ικανό ύψος
την οχύρωση και τα εντυπωσιακά οικοδομικά λείψανα
οικισμού, που θα ήταν δυνατόν να ταυτιστεί με το
αναφερόμενο από τον Προκόπιο στο έργο του Περί
κτισμάτων κάστρο «Αρτεμίσιον», για το οποίο
μαρτυρείται ότι τειχίστηκε την εποχή του Ιουστινιανού.
Κατά τη Μεσοβυζαντινή εποχή, το τείχος
ανακατασκευάστηκε και χρησίμευσε ως οχύρωση για
έναν οικισμό που ιδρύθηκε μέσα στην πρώτη
πεντηκονταετία του 10ου αι., όταν αποτέλεσε έδρα της
επισκοπής Λητής και Ρεντίνης. Μετά το 1204, ο οικισμός
παραδόθηκε στους Φράγκους του βασιλείου της
Θεσσαλονίκης. Το 1242, όμως, ο αυτοκράτορας Ιωάννης
Γ’ Βατάτζης στην πορεία του προς τη Θεσσαλονίκη
κατέλαβε το κάστρο. Από τα μέσα του 14ου αιώνα ο
οικισμός φαίνεται ότι άρχισε να εγκαταλείπεται από
τους κατοίκους του μέχρι την κατάκτηση από τους
Τούρκους.
Λείψανα του βυζαντινού οικισμού
της Ρεντίνας

25. Η πρώτη οχύρωση του οικισμού έχει εσχάτως τοποθετηθεί χρονικά στα μέσα του 4ου αιώνα και
περιλάμβανε μια περίπου πεντάπλευρη ακρόπολη και έναν περίβολο που περιέκλειε το ΝΔ τμήμα
του λόφου. Η προσπέλαση γινόταν μέσω δύο πυλών. Η αρχική αυτή οχύρωση ενισχύθηκε
τουλάχιστον 4 ακόμη φορές σε ισάριθμες μεταγενέστερες περιόδους. Κατά την εποχή του
Ιουστινιανού , η οχύρωση ενισχύθηκε σε ύψος και προστέθηκε ένας ημικυκλικός πύργος στο νότιο
σκέλος του τείχους. Τότε κατασκευάστηκε και η μεγάλη δεξαμενή στο πλάτωμα της ακρόπολης.
Το κάστρο της Ρεντίνας

26. Κατά τον 10ο αιώνα, με την ίδρυση
του οικισμού, τα τείχη τόσο της
ακρόπολης όσο και της κάτω πόλης
ενισχύθηκαν με ορθογώνιους πύργους
στις γωνίες και σε ευπαθή σημεία που
χρειάζονταν αντιστήριξη. Επιπλέον,
τότε κατασκευάστηκε και ένα
τριγωνικό τείχος που περιέκλεισε
τμήμα του λόφου από την ανατολική
πλευρά, πάνω στο φρύδι των
απότομων βράχων. Ένας ημιυπόγειος
σκεπαστός διάδρομος από τη βάση
του πύργου οδηγούσε σε υπόγεια
δεξαμενή, με διπλό προθάλαμο, που
στεγαζόταν με εκφορικά κτισμένους
θόλους. Τον 12ο αιώνα ο πύργος
εγκαταλείφθηκε και μαζί του
εγκαταλείφθηκαν και οι δύο κλάδοι
του ανατολικού τείχους, οπότε ο
λόφος από την ανατολική πλευρά
προστατεύτηκε από δύο ισχυρούς
τοίχους που κατέβαιναν προς τους
πρόποδες του λόφου από το πίσω
μέρος της ακρόπολης. Οι ισχυροί
αυτοί τοίχοι ενισχύθηκαν εξωτερικά
από επένδυση-επιδερμίδα σε λίγο
μεταγενέστερη περίοδο.

27. Οι Φράγκοι, μετά το 1204, ενίσχυσαν το τείχος της ακρόπολης με επιδιορθώσεις στο βόρειο
ορθογώνιο πύργο και στο βόρειο εξωτερικό περίβολο, που είχε ιδρυθεί σε θέση σχετικά
απρόσβλητη. Τον 13ον αιώνα, μάλλον μετά την κατάληψη του κάστρου από τις δυνάμεις του
Ιωάννη Βατάτζη (1242), κτίστηκε νέος ακρόπυργος, στο σημείο όπου οι δύο ισχυροί διπλοί τοίχοι
που κατέβαιναν ως τους πλάγιους κλάδους του αρχικού ανατολικού περιβόλου, συναντιούνταν
στα ανατολικά της ακρόπολης, για την εξασφάλιση της φρουράς και των κατοίκων. Τα τείχη, όπως
και ολόκληρος ο οικισμός, εγκαταλείφθηκαν μετά τα μέσα του 14ου αιώνα.
Αεροφωτογραφία που φανερώνει τη χάραξη του κάστρου της Ρεντίνας

28. Το κάστρο των Σερβίων
Το βυζαντινό κάστρο των Σερβίων βρίσκεται στις δυτικές απολήξεις των Πιερίων. Είναι χτισμένο
σε οχυρή θέση στον ανατολικό από τους δύο δίδυμους λόφους που υψώνονται πάνω από τη
σύγχρονη πόλη αφήνοντας ένα μικρό άνοιγμα για το χείμαρρο που περνά ανάμεσά τους.
Δεσπόζει στην πεδιάδα του Αλιάκμονα, στο σύντομο και προσιτό γεωμορφολογικά πέρασμα
από τη Μακεδονία στη Θεσσαλία και τη Νότια Ελλάδα μέσω των στενών του Σαρανταπόρου. Η
θέση του κάστρου στην πεδιάδα του Αλιάκμονα εξασφάλιζε μια πλούσια ενδοχώρα σε
συνδυασμό με την προστασία του αγροτικού και κτηνοτροφικού πληθυσμού αυτής. Η ίδρυσή
του σ' αυτή τη στρατηγική θέση με τη φυσική οχύρωση το κατέστησε κάστρο απροσπέλαστο
στους εχθρούς.
Το κάστρο των Σερβίων

29. Από τα τέλη του 9ου αι. μαρτυρείται η
ύπαρξη της επισκοπής Σερβίων που υπάγεται
στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης . Στα τέλη του
10ου αι. το κάστρο καταλαμβάνεται από το
βούλγαρο τσάρο Σαμουήλ, ενώ το 1001
ανακαταλαμβάνεται από τον Βασίλειο Β΄. Το
1204 τα Σέρβια καταλαμβάνονται από τους
Φράγκους, ενώ το 1216 περιέρχονται στη
κατοχή του δεσπότη της Ηπείρου Θεοδώρου
Δούκα. Ο Μιχαήλ Β΄ Δούκας μετά τη μάχη της
Κλοκότνιτσας (1230) σπεύδει και
καταλαμβάνει το κάστρο. Αμέσως
επισκευάζει τα τείχη. Το 1257 τα Σέρβια
περιέρχονται στον αυτοκράτορα της Νίκαιας
Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη. Το 1341
καταλαμβάνονται από το σέρβο κράλη
Στέφανο Δουσάν, ενώ το 1350
ανακαταλαμβάνονται από τον Ιωάννη Στ΄
Καντακουζηνό για να αλωθούν από τα
στρατεύματα του Σουλτάνου Βαγιαζήτ Α΄ το
1393 . Την περίοδο της Τουρκοκρατίας η
βυζαντινή ακρόπολη εγκαταλείπεται, ενώ η
κάτω πόλη και το τμήμα έξω από τα τείχη
είναι πυκνοκατοικημένα.
Το κάστρο των Σερβίων

30. Η καστροπολιτεία των Σερβίων γνώρισε τη
μεγαλύτερη ακμή της ανάμεσα στο 10ο και 13ο
αιώνα. Ο «Μυστράς της Μακεδονίας», όπως
είναι γνωστό το κάστρο των Σερβίων λόγω της
ομοιότητάς του με την καστροπολιτεία του
Μυστρά, βρέθηκε στο προσκήνιο πολιτικών και
πολιτισμικών ανακατατάξεων εξαιτίας της
μέγιστης στρατηγικής και γεωγραφικής
σημασίας και διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό
ρόλο. Το κάστρο της βυζαντινής πόλης, που
ενδεχομένως κτίστηκε αρχικώς επί
Ιουστινιανού ή Ηρακλείου, διαιρείται σε τρία
μέρη: την Κάτω Πόλη, την Άνω Πόλη και την
Ακρόπολη. Ο διαχωρισμός επέτρεπε στους
υπερασπιστές του κάστρου, σε περίπτωση
κατάληψης από τους εχθρούς του κάτω
τμήματος, να αντιτάξουν άμυνα στο ενδιάμεσο
τείχος και όταν καταλαμβανόταν και αυτό να
καταφύγουν πλέον στην ακρόπολη, το
τελευταίο σημείο αντίστασης. Στην Κάτω Πόλη
ζούσαν οι αγρότες και οι εργάτες, στην Άνω
πόλη διέμενε η μεσαία τάξη και στην
Ακρόπολη ο στρατιωτικός διοικητής.
Το κάστρο των Σερβίων

31. Η Κάτω Πόλη κάλυπτε 75 στρέμματα, όπου σώζονται τείχη, τμήμα της κεντρικής υψηλής πύλης
του Κάστρου, τμήματα Υδραγωγείων, πολλά ερείπια και ίχνη οικιών και εκκλησιών. Τρεις ναοί
διασώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση με αξιόλογες τοιχογραφίες, που αποτελούν σταθμό
στην εξέλιξη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Η Άνω Πόλη κάλυπτε 20 στρέμματα, όπου
σώζονται τα θεμέλια κατοικιών, τα τείχη με την πολυγωνική διάταξή τους με τους ορθογώνιους
και στρογγυλούς πύργους, που ακολουθούσαν την κλίση του λόφου. Η Ακρόπολη κάλυπτε 2, 5
στρέμματα και σήμερα σώζονται με μεγάλες φθορές οι Πύργοι που ξεπερνούσαν τα 18 μ. ύψος,
μεγάλα τμήματα από τα τείχη και ίχνη κτισμάτων
Το κάστρο των Σερβίων

32. Το κάστρο των Σερρών
Η βυζαντινή πόλη των Σερρών αναπτύχθηκε στη
βάση ενός λόφου που χωρίζεται από τους γύρω
ορεινούς όγκους του Μενοικίου Όρους με
χαράδρες και ρέματα. Η κορυφή του λόφου
αποτελούσε την ακρόπολη. Η πολυκύμαντη
ιστορία της πόλης αντανακλάται στην οχύρωσή
της. Η πρώτη έμμεση μαρτυρία για την
οχύρωσή της ανάγεται στον 10ο αι. Ωστόσο, τα
αρχαιολογικά ευρήματα πιστοποιούν ότι η
αρχική χάραξη της οχύρωσης είναι
παλαιοχριστιανική. Στα 1206 υπέκυψε στην
πολιορκία του βούλγαρου Ιωάννη Ασέν ο
οποίος κατέστρεψε τα τείχη της πόλης και της
ακρόπολης. Στα μέσα του 13ου αι. η οχύρωση
της κάτω πόλης ήταν σε ερειπιώδη κατάσταση
και μόνο η ακρόπολη ήταν σε αμυντική
ετοιμότητα. Ο σέρβος ηγεμόνας Στέφανος
Δουσάν έδειξε ιδιαίτερη μέριμνα για την
οχύρωση της ακρόπολης. Ο καστροφύλακάς του
Ορέστης ανήγειρε το 1350 τον ορθογώνιο ψηλό
πύργο με συμπαγή βάση και καμαροσκέπαστο
όροφο στη δυτική πλευρά επί του οποίου
σώζεται η κτητορική επιγραφή με το όνομα του
καστροφύλακα.
Το κάστρο των Σερρών,
ο πύργος του Ορέστη

33. Ο οχυρωματικός περίβολος της ακρόπολης
σώζεται κατά τόπους σε ικανό μήκος με
αποτέλεσμα η πορεία του να αποκαθίσταται
με αρκετή βεβαιότητα. Σε γενικές γραμμές
ακολουθεί το περίγραμμα του λόφου,
σχηματίζοντας έναν ατρακτοειδή δακτύλιο.
Στα δυο άκρα του ανατολικό και δυτικό
καταλήγει σε δυο πύργους. Ο δυτικός
πύργος, ο προαναφερθείς πύργος του
Ορέστη ύψους 20 μ., αποτελούσε και τον
ακρόπυργο της ακρόπολης, το τελευταίο
καταφύγιο των αμυνομένων. Ένας δεύτερος
περίβολος που ξεκινούσε από τη βόρεια
πλευρά και κατέληγε στον πύργο του Ορέστη
δημιουργούσε την εσωτερική ακρόπολη. Δύο
ακόμη πύργοι της βόρειας πλευράς με τα
μεταξύ αυτών μεταπύργια τμήματα σώζονται
σε ικανοποιητικό ύψος. Στο σύνολό τους τα
σωζόμενα τμήματα ανήκουν στους
παλαιολόγειους χρόνους (14ος αι.). Εξαίρεση
αποτελεί ο πεντάπλευρος πύργος της νότιας
πλευράς που διασώζει παλαιοχριστιανική,
μεσοβυζαντινή και υστεροβυζαντινή φάση.
Το κάστρο των Σερρών,
ο πύργος του Ορέστη

34. Οι πύργοι της Μακεδονίας
Οι Πύργοι των μοναστηριών του Αγίου Όρους
Τα περισσότερα μοναστήρια του Αγίου Όρους, είτε κτίστηκαν κατά τη Βυζαντινή περίοδο είτε
κατά την Τουρκοκρατία χαρακτηρίζονται από την ισχυρή τους οχύρωση περιμετρικά με κύριο
αμυντικό έρεισμα έναν κεντρικό ψηλό πύργο που λειτουργούσε ως έσχατο καταφύγιο των
μοναχών απέναντι στους κάθε λογής επιδρομείς που επιδίωκαν να λεηλατήσουν τα μοναστήρια.
Ως επί το πλείστον σώζονται σε εξαιρετική κατάσταση με τη βοήθεια και σύγχρονων
αναστηλώσεων. Ας αναφερθούν εν συντομία μερικοί από τους καλύτερα διατηρημένους.
Η οχυρωμένη Ι.Μ. Εσφιγμένου με τον κεντρικό πύργο της

35. Η Μονή Παντοκράτορος είναι ελληνική και η έβδομη στην ιεραρχία του Αγίου Όρους. Έχει
μορφή οχυρωμένου μεσαιωνικού κάστρου. Πιθανολογείται ότι η ανέγερση της μονής πρέπει να
άρχισε προ του έτους 1357. Στην εδραίωση και ενίσχυση της μονής συνέβαλαν οι αυτοκράτορες
του Βυζαντίου Ιωάννης Ε' ο Παλαιολόγος και Μανουήλ Β' ο Παλαιολόγος. Ο μεγαλοπρεπής
Πύργος της Μονής, κτισμένος στο βορειοδυτικό τμήμα του κτιριακού συγκροτήματος, αποτελεί
τον μεγαλύτερο μοναστηριακό πύργο του Αγίου Όρους και χρονολογείται την εποχή ιδρύσεως
της Μονής. Η αρχική μορφή του παρέμεινε σχεδόν αναλλοίωτη ως τις μέρες μας, με ελάχιστες
μεταγενέστερες επεμβάσεις. Ο Πύργος αποτελείται από επτά ορόφους, στους οποίους
ανέρχεται ο επισκέπτης μέσω στενής κοχλιοειδούς κλίμακος, και διακρίνεται για τους
εντυπωσιακούς εσωτερικούς χώρους του, οι οποίοι χρησιμοποιούνται σήμερα κυρίως για τη
στέγαση της Βιβλιοθήκης και του Κειμηλιοφυλακίου της Μονής
Η οχυρωμένη Ι.Μ. Παντοκράτορος
με τον κεντρικό πύργο της

36. Η Ιερά Μονή Βατοπεδίου είναι η 2η στην ιεραρχία των Αγιορείτικων μονών και κτίστηκε τον 10ο
αι.. Ο οχυρός περίβολος της Μονής διαθέτει οκτώ πύργους. Ξεχωρίζει ο βυζαντινός πύργος της
Μεταμορφώσεως. Ο πύργος είναι αρχικά κατασκευή του 12ου αιώνα ίσως και παλαιότερη, που
δέχθηκε πολλές μετασκευές.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το εντυπωσιακό κτίριο του Πύργου της Μεταμορφώσεως αποτελεί
ένα μεγάλης σημασίας μνημείο της αθωνικής αρχιτεκτονικής, δεδομένου ότι συνιστά
σημαντικότατο δείγμα της βυζαντινής οχυρωματικής αλλά επιπλέον, με τη διαρκή του
κατοίκηση, διασώζει και στοιχεία της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής, όπως αυτή διαμορφώθηκε
στα νεώτερα χρόνια. Ο πύργος Μεταμορφώσεως βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο του
περιβόλου, στη νότια κορυφή του περίπου τριγωνικού σχήματος της κάτοψης του μοναστηριού.
Είναι ο υψηλότερος Πύργος στο Βατοπέδι, με ύψος περίπου 29μ. από την αυλή.
Η οχυρωμένη Ι.Μ. Βατοπεδίου
με τον κεντρικό πύργο της

37. Έχει κάτοψη σχήματος ορθογωνίου με εξωτερικές διαστάσεις 12,00Χ7,70μ. περίπου και
εξωτερικά φέρει οκτώ ενισχυτικές αντηρίδες, που ξεκινούν από το έδαφος μέχρι τη βάση της
τελευταίας στάθμης. Εξωτερικά του Πύργου και σε επαφή μ' αυτόν, προς τα νότια, υπάρχει
οχυρός περίβολος με επάλξεις, η κατασκευή του οποίου τοποθετείται χρονικά σε
μεταγενέστερη εποχή από αυτήν του Πύργου. Ο πύργος αναπτύσσεται σε έξι ορόφους από τη
στάθμη της εισόδου και πάνω, ενώ τουλάχιστον μια ακόμη στάθμη βρίσκεται μπαζωμένη, πιο
κάτω από την είσοδο που βρίσκεται στον πρώτο όροφο για λόγους ασφαλείας. Η μεταξύ τους
επικοινωνία γίνεται με σταθερές ξύλινες κλίμακες. Ο πύργος είναι κτισμένος με αργολιθοδομή
και ισχυρό ασβεστοκονίαμα. Ξυλοδεσιές είναι ορατές μόνο στο εσωτερικό πρόσωπο των τοίχων
της μεταβυζαντινής φάσης, ενώ στη βυζαντινή φάση πρέπει να είναι κρυφές
Η οχυρωμένη Ι.Μ.
Βατοπεδίου με τον κεντρικό
πύργο της

38. Η Μονή του Αγίου Παύλου βρίσκεται στους δυτικούς πρόποδες του Άθω και ιδρύθηκε λίγα
χρόνια πριν το 980. Το κτιριακό συγκρότημα έχει έντονη φρουριακή μορφή, περιβάλλεται με
τείχος και διαθέτει αμυντικό πύργο. Το 14ο αι., μετά την καταστροφή που υπέστη στην
επιδρομή της Καταλανικής Εταιρείας υποβιβάστηκε σε κελί της Μονής Ξηροποτάμου και περί το
1370 επανήλθε και πάλι στην τάξη των Μονών. Μεγάλος ευεργέτης της Μονής υπήρξε η
σερβοελληνικής καταγωγής πριγκίπισσα Μαρία, σύζυγος του σουλτάνου Μουράτ Β΄ και μητριά
του Μωάμεθ του Πορθητού. Η μονή καταστράφηκε πολλές φορές από διάφορες αιτίες, για αυτό
και τα κτίριά της ανήκουν σε διάφορες χρονικές περιόδους. O μεγάλος πύργος της μονής
κατασκευάστηκε το 1522. Οι κλίμακες ανόδου στους ορόφους είναι λιθόκτιστες, ευθύγραμμες,
θολοσκεπείς και διαμορφώνονται στο πάχος των τοίχων.
Σύμφωνα με την επιγραφή επάνω από την είσοδό του ο πύργος άρχισε να αναγείρεται το 1521
από τον βοεβόδα Νεάγκοε Μπασαράμπ της Βλαχίας και το γιο του Θεοδόσιο.
Η οχυρωμένη Ι.Μ. Βατοπεδίου με τον
κεντρικό πύργο της

39. Ο Πύργος του Πρωτάτου είναι πολυώροφος πύργος στο κέντρο της Αθωνικής πρωτεύουσας,
των Καρυών, σε απόσταση μερικών μέτρων από το «Πρωτάτο», δηλαδή το ναό της Κοιμήσεως
της Θεοτόκου, που είναι ο Καθεδρικός ναός των Καρυών και η αρχαιότερη εκκλησία του Αγίου
Όρους. Ο πύργος ανακατασκευάστηκε το 1694 πιθανότατα μετά από χορηγία των ηγεμόνων
της Μολδοβλαχίας, όπως πολλοί άλλοι πύργοι τον 16ο και 17ο αιώνα στο Άγιο Όρος.
Ανακαινίστηκε ξανά το 1890, προφανώς λόγω των ζημιών στην πυρκαγιά του 1884. Σήμερα
στον πύργο στεγάζεται η βιβλιοθήκη του Πρωτάτου με κειμήλια και έγγραφα μεγάλης αξίας.
Ο πύργος του Πρωτάτου

40. Η Μονή Καρακάλλου είναι 11η στην ιεραρχία των Αγιορείτικων Μονών. Η μονή αναφέρεται σε
έγγραφα του 1018 και του 1087. Το 14ο αιώνα ερημώνεται εντελώς, αλλά ανακαινίζεται από
τους αυτοκράτορες Ανδρόνικο Β΄ και Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο. Το 16ο αιώνα καταστρέφεται
εντελώς και ξανακτίζεται χάρη στην ενίσχυση Μολδαβών και Ιβήρων ηγεμόνων. Στη μονή
δεσπόζει ο Μέγας Πύργος, ένας από τους ωραιότερους του Αγίου Όρους, με πιθανή χρονολογία
κατασκευής το 1535 ή ίσως λίγο αργότερα. Ο πύργος έχει ύψος 28 μέτρα. Οι διαστάσεις στην
βάση του είναι 10,0x8,8 μέτρα με ελαφρά μείωση προς τα επάνω. Αποτελείται από ισόγειο και
πέντε ορόφους. Το ισόγειο είναι διαμορφωμένο σε στέρνα που τροφοδοτεί την κρήνη της
αυλής, στην ανατολική πλευρά του πύργου. Στον 5ο όροφο βρίσκεται το παρεκκλήσιο της Αγίας
Άννας. Στην νότια όψη έχει δίλοβο παράθυρο και στην ανατολική όψη σταυρόσχημο
κεραμοπλαστικό κόσμημα. Ο πύργος αυτός, όπως και οι πύργοι Δοχειαρίου και Πρωτάτου,
παρουσιάζει σε όλες τις πλευρές παράταξη καταχυστρών «εν σειρά». Η διάταξη αυτή είναι
εκτός από αμυντική και διακοσμητική (μορφοκρατική). Το δώμα έχει επάλξεις με σαμαρωτή
απόληξη.
Η οχυρωμένη Ι.Μ. Καρακάλλου με τον
κεντρικό πύργο της

41. Η Ι.Μ. Διονυσίου βρίσκεται στη ΝΔ πλευρά της Αγιορείτικης χερσονήσου, μεταξύ των Μονών
Γρηγορίου και Αγίου Παύλου. Είναι 5η στην ιεραρχία των μονών του Αγίου Όρους. Από πηγές
προκύπτει ότι η Μονή υφίσταται από το 1366. Ιδρυτής της Μονής ήταν ο Όσιος Διονύσιος, από
την Κορυσό της Καστοριάς, που ανήγειρε τη Μονή με την πλούσια χορηγία του Αυτοκράτορα της
Τραπεζούντας Αλεξίου Γ' Κομνηνού. Το πρώτο σημαντικό κτίσμα, που ανεγέρθηκε στην Ι.Μονή
από τον Νεάγκο Βασσαράβα, ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας, περί το 1520, ήταν ο αμυντικός πύργος.
Ανοικοδομήθηκε στα θεμέλια του παλαιότερου πύργου που θεμελίωσε ο πρώτος κτήτορας περί
το 1364. Είναι από τους ψηλότερους στο Όρος με ύψος περίπου 23μέτρα. Το πλάτος κάθε
πλευράς είναι 6 μέτρα. Μέχρι το ύψος των πέντε μέτρων από το έδαφος είναι συμπαγής και δεν
έχει καθόλου κατοικήσιμο χώρο, ενώ πιο πάνω ανυψώνονται τέσσερις όροφοι. Το πάχος των
εξωτερικών λιθοδομών είναι 2μ. στη βάση του και φτάνει στην κορυφή τα 0,90μ. Η δόμηση των
τοίχων είναι με λίθους και ασβεστοκεραμοκονίαμα. Στην απόληξη του Πύργου, όπου οδηγεί η
σκάλα με θόλο στο πλατύσκαλο, υπάρχουν καταχύστρες, και η περιμετρική τοιχοποιία είναι
διαμορφωμένη σε πολεμίστρες με μικρές εσοχές εσωτερικά και κεκλιμένη στέψη.
Η οχυρωμένη Ι.Μ. Διονυσίου με τον
κεντρικό πύργο της

42. Ο Πύργος στον Αρσανά της Μονής Σίμωνος Πέτρας είναι από τους καλύτερα διατηρημένους
πύργους του 16ου αιώνα στο Άγιο Όρος χωρίς να έχει υποστεί ριζικές νεώτερες μεταρρυθμίσεις.
Είναι ένα τετραώροφο οικοδόμημα τετραγωνικής κάτοψης και χτίσθηκε το 1567. Οι διαστάσεις του
πύργου στη βάση του είναι 7μx7μ. Το ύψος του είναι 16 μέτρα. Η είσοδος στο κτίριο γίνεται από
ψηλότερο επίπεδο με στενή και χαμηλή πόρτα, η οποία προστατεύεται με ξύλινο χονδρό
θυρόφυλλο, επενδυμένο με μεταλλικά ελάσματα, και αμπάρα ξύλινη (ζυγός), που σύρεται μέσα
στο πάχος του τοίχου. Οι εξωτερικοί τοίχοι του Πύργου είναι κατασκευασμένοι από λιθοδομή
ασβεστόκτιστη, της οποίας το πάχος έχει μια σταθερή μείωση εξωτερικά από κάτω προς τα επάνω.
Τα ανοίγματα του Πύργου έχουν τη μορφή πολεμίστρας και διευρύνονται, όσο προς τα επάνω.
Ο πύργος στον αρσανά της Ι.Μ. Σϊμωνος Πέτρας

43. H Μονή Χιλανδαρίου, 4η
σύμφωνα με το τυπικό των αγιορείτικων μονών, ιδρύθηκε περί τα τέλη
του 10ου αιώνα από το μοναχό Γεώργιο Χελανδάρη. Εξωτερικά το μοναστήρι, όπως και τα άλλα
του Όρους, δίνει την εντύπωση ενός φρουρίου με τον οχυρωματικό του περίβολο, τη διάταξη
των οικοδομών και τους δύο πύργους, από τους οποίους ο ένας, στην ανατολική πλευρά,
αποδίδεται στον ιδρυτή του, τον Άγιο Σάββα. Στη νότια πλευρά βρίσκεται ο μικρότερος πύργος
του Αγίου Γεωργίου. Η αρχική οικοδομική φάση του πύργου ανήκει πιθανότατα στα τέλη του
11ου- αρχές του 12ου αιώνα. Η δεύτερη οικοδομική φάση περιλαμβάνει και το ομώνυμο
παρεκκλήσι στην κορυφή του πύργου, το όποιο τοιχογραφήθηκε γύρω στο 1260. Κατά τη
δόμηση των εξωτερικών τοίχων, στην κάθε πλευρά του πύργου κατασκευάζονται συμμετρικά
τουλάχιστον τρεις ευμεγέθεις εγκάρσιες προβολές - αντηρίδες. Πιστεύεται ότι πρόκειται για
καθαρά βυζαντινό σχέδιο χωρίς δυτικές επιρροές που υιοθετήθηκε σε αρκετούς
υστεροβυζαντινούς πύργους -και εκτός Αγίου Όρους.
Η οχυρωμένη Ι.Μ. Χιλανδαρίου με τον κεντρικό
πύργο της. Το 1198, και ενώ ήδη είχε ερημώσει,
παραχωρήθηκε με χρυσόβουλο του αυτοκράτορα
Αλεξίου Γ΄ στο Σέρβο ηγεμόνα Στέφανο Νεμάνια και
το γιο του. Έκτοτε αποτελεί ένα από τα πιο
σημαντικά πνευματικά κέντρα του σερβικού έθνους.

44. Οι Πύργοι της Χαλκιδικής
και της Θεσσαλονίκης
Ανάλογης σημασίας με τους πύργους
του Αγίου Όρους είναι και οι
διάσπαρτοι μεμονωμένοι πύργοι που
εντοπίζονται στην κεντρική Μακεδονία
και χρονολογούνται κυρίως στην
υστεροβυζαντινή περίοδο, αιώνες
ιδιαίτερα ταραγμένοι στη βόρειο
Ελλάδα λόγω της Δ’ Σταυροφορίας και
των συνεπειών της στον πολιτικό χάρτη
της νότιας βαλκανικής ως την τουρκική
κατάκτηση. Σώζονται συχνά σε αρκετό
ύψος, όμως με σημαντικές φθορές και
οι καλύτερα διατηρημένοι
παρουσιάζονται παρακάτω.
Ο πύργος των Βρασνών

45. Ο βυζαντινός Πύργος Γαλάτιστας βρίσκεται στο χωριό στη Γαλάτιστα Χαλκιδικής. Χρονολογείται
τον 14ο
αι., την εποχή που οι πύργοι, ως οικονομικότερη οχυρωματική λύση, αποτελούσαν την
πιο πρόσφορη επιλογή για τους βυζαντινούς διοικητές και αυτοκράτορες, αλλά και τους
βαλκάνιους ηγεμόνες προκειμένου να επιβάλουν την εξουσία τους στην αενάως διεκδικούμενη
ύπαιθρο. Τυπολογικά ο πύργος ανήκει σε μία μεγάλη ομάδα βυζαντινών πύργων με ογκώδεις
αντηρίδες που περιδένουν τις εξωτερικές όψεις τους.
Ο πύργος της Γαλάτιστας

46. Ο βυζαντινός πύργος Νέας Φώκαιας Χαλκιδικής ανήκε σε μετόχι της μονής Αγίου Παύλου.
Αποτελεί τον μοναδικό πύργο της Χαλκιδικής πού διατηρείται μέχρι και τις επάλξεις. Δίπλα στον
πύργο βρίσκεται ο μετοχιακός ναός των Αγίων Αποστόλων.
Ο πύργος της Νέας Φώκαιας

47. Ο βυζαντινός πύργος του Προσφορίου με τα προσκτίσματά του (αρσανάς, διώροφο κτίριο)
βρίσκεται στην Ουρανούπολη. Αποτελούσε μέρος του μετοχιακού συγκροτήματος της μονής
Βατοπεδίου στην περιοχή, γνωστό από τις πηγές ως Προσφόρι. Είναι ο μεγαλύτερος και
καλύτερα σωζόμενος πύργος στη Χαλκιδική και σήμερα φιλοξενεί μικρή συλλογή αρχαιοτήτων.
Ο πύργος του Προσφορίου

48. Ο πύργος της Κρούνας είναι βυζαντινό
οχυρωματικό έργο του 15ου
αι. που
σώζεται σε ύψος έως 13,5 μ.
Αποτελούσε τον πύργο μετοχίου της
μονής Χελανδαρίου στην Ιερισσό.
Ο πύργος της Κρούνας

49. Ανάμεσα στις αρχαίες πόλεις της
Ανακτορούπολης και της
Χρυσούπολης υψώνεται ο πύργος της
Απολλωνίας, ο οποίος χρονολογείται
πιθανότατα από το 13ο-15ο αιώνα
μ.Χ. Στο μέσον ενός τετράπλευρου
περιβόλου δεσπόζει ο πύργος, ο
οποίος διαθέτει δύο ορόφους και
δώμα, η επικοινωνία μεταξύ των
οποίων πραγματοποιείται με κτιστή
πέτρινη σκάλα. Δύο πύλες, σε αρκετά
ψηλότερο επίπεδο από το έδαφος,
αποτελούν την είσοδο του πύργου
ενώ σε όλες τις πλευρές του
διακρίνονται τοξωτά παράθυρα και
φωτιστικές θυρίδες.
Ο πύργος της Απολλωνίας

50. Ο πύργος του Αγίου Βασιλείου χρονολογείται
στον 14ο αιώνα. Βρίσκεται στη νότια όχθη της
λίμνης Κορώνειας, απέναντι από την έξοδο ενός
οδικού άξονα, ο οποίος διασχίζοντας το βουνό
του Χορτιάτη συνέδεε τη Θεσσαλονίκη με το
νότιο βραχίονα της Εγνατίας οδού. Ο πύργος
πιθανότατα σχετιζόταν όχι τόσο με την άμυνα
της Θεσσαλονίκης όσο με την προμήθεια της
πόλης με αγαθά αλιείας και γεωργίας που
προέρχονταν από τη λίμνη και τη γύρω εύφορη
περιοχή. Ο πύργος έχει διαστάσεις 10,5x10,5μ.
Και ύψος περίπου 15μ. Σε κάθε πλευρά του
διαμορφώνονται εξωτερικά τέσσερις αντηρίδες
διαστάσεων 1,0x0,4μ., που απέχουν μεταξύ
τους περί τα 2 μέτρα. Η τοιχοποιία ακολουθεί
το ατελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα με
οριζόντια διατεταγμένα πλινθία (τούβλα) για
την πλήρωση των κενών και ασβεστοκονίαμα
ως συνδετικό υλικό. Ανά διαστήματα ενισχύεται
περιμετρικά με σύστημα ξυλοδεσιών.
Η μοναδική είσοδος βρίσκεται στην ανατολική
πλευρά και είναι για λόγους ασφαλείας
υπερυψωμένη.
Ο πύργος του Αγίου Βασιλείου

51. Ο υστεροβυζαντινός πύργος των Μαριανών
βρίσκεται 1.5 χιλιόμετρα βόρεια του
αρχαιολογικού χώρου και του σημερινού
οικισμού της Ολύνθου και χτίστηκε το 1374. To
1373, η Μεγάλη Δομεστίκισσα, Άννα
Καντακουζηνή η Παλαιολογίνα, κάτοχος ενός
κτήματος στα Mαριανά της Καλαμαριάς στη
Μονή Δοχειαρίου. Το κτήμα θα αναμορφώσουν
οι μοναχοί, κατασκευάζοντας τον πύργο που
σώζεται μέχρι σήμερα. Πρόκειται για ένα από
τα πιο καλύτερα δείγματα βυζαντινών πύργων
στη Χαλκιδική, για την κατασκευή του οποίου
πέραν της πέτρας χρησιμοποιήθηκαν πλήθος
κεράμων (χαρακτηριστικό της βυζαντινής
τοιχοποιείας) καθώς και αρχαία αρχιτεκτονικά
μέλη από τα ερείπια της αρχαίας Ολύνθου.
Σήμερα σώζεται σε ύψος 12 περίπου μέτρων
και 3 ορόφων. Η είσοδος βρίσκεται στα 2 μέτρα
από την επιφάνεια της γης και εξασφαλιζόταν
με ξύλινη σκάλα. Μετά την είσοδο υπάρχει
μικρός προθάλαμος και αριστερά κτιστή
σπειροειδής κλίμακα που οδηγεί στον 1ο
όροφο. Ο κύριος χώρος είναι στεγασμένος με
θολωτή οροφή από πλίνθους και πιθανότατα
αποτελούσε δεξαμενή.Ο πύργος των Μαριανών

52. Τα κάστρα της Θράκης
Το Κάστρο του Άβαντα
Στον Άβαντα, βόρεια της Αλεξανδρούπολης, επάνω σε έναν λοφίσκο, βρίσκονται τα εντυπωσιακά
ερείπια βυζαντινού φρούριου, το οποίο σώζει τετράγωνους πύργους και σε ορισμένα σημεία διπλό
τείχος. Στην περιοχή βρέθηκαν και ίχνη οικισμού και οχυρώσεων προϊστορικής και αρχαϊκής
περιόδου. Το κάστρο και οι πύργοι κατά μια εκδοχή, ήταν δημιούργημα των γενοβέζων ηγεμόνων
Γατελούζων που διέθεταν κτίσεις στο βορειοανατολικό Αιγαίο κατά τον 14ο
– 15ο
αι.. Το βέβαιο είναι
πως χρησίμευσε για την άμυνα των παραθαλάσσιων περιοχών, από επιδρομές των Βουλγάρων.
Νεότερες απόψεις ταυτίζουν το φρούριο με τη βυζαντινή Περιστεριά.
Το κάστρο του Άβαντα

53. Το Κάστρο της Ανακτορούπολης ή Νέας Περάμου
Η πόλη μνημονεύεται στις πηγές από τον 10ο αι. έως τον 15ο αι. Τον 10ο αι. αναφέρεται με το
όνομα «Αλεκτρυόπολις», τον 11ο- 13ο αι. ως «Αλεκτορόπολις» και τον 14ο αι. ως
«Ανακτορόπολις» και «Ελευθερόπολις». Οι διαφορετικές αυτές ονομασίες δημιούργησαν
σύγχυση στους μελετητές για το εάν πρόκειται για την ίδια πόλη και έκανε τους περισσότερους
ιστοριοδίφες να αναζητούν τη θέση της από το Νέστο ως το Στρυμόνα. Η ταύτιση της
Ανακτορόπολης με τα ερείπια της Νέας Περάμου είναι σήμερα αποδεκτή.
Η Ανακτορόπολη φαίνεται να διαδραμάτισε κάποιον ιδιαίτερο λόγο στα ιστορικά δρώμενα κατά
τον 14ο αι., οπότε και αναφέρεται αρκετά συχνά στις πηγές.
Το κάστρο της Νέας Περάμου

54. Στη νότια πλευρά του οχυρωματικού περιβόλου του κάστρου υπάρχει πλίνθινη επιγραφή στην
οποία διαβάζεται το όνομα του Ανδρόνικου Κοντοστέφανου ο οποίος ταυτίζεται με τον Μεγάλο
Δούκα Ανδρόνικο Κοντοστέφανο, ανεψιό του αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ (1143-1180). Με βάση
την ταύτιση αυτή, η ανέγερση του τοποθετείται στα χρόνια 1167-1170. Το κάστρο πρέπει να
έπεσε στα χέρια των Οθωμανών μεταξύ 1383 και 1387.
Το κάστρο της Νέας Περάμου

55. Το κάστρο της Ανακτορούπολης, κτισμένο ανάμεσα στα 1167 και 1170, δεσπόζει πάνω σε
χαμηλό λόφο στο μυχό του όρμου των Ελευθερών. Σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή που
βρέθηκε στο νότιο τείχος, το κάστρο χρησιμοποιείται από τον διοικητή του αυτοκρατορικού
στόλου ως ναυτική βάση και ορμητήριο προκειμένου να προστατευθούν οι ακτές της Θράκης
και της Ανατολικής Μακεδονίας. Κτισμένο από κατεργασμένους λίθους και άφθονο
ασβεστοκονίαμα, το φρούριο έκτασης 15 στρεμμάτων και 540 μέτρων ενισχύεται με
ορθογώνιους και πολυγωνικούς πύργους ενώ η ανατολική του πλευρά ισχυροποιείται αργότερα
με την ανέγερση προτειχίσματος. Ο ισχυρότερος και πιο μεγαλοπρεπής πύργος του βρίσκεται
στη νοτιοανατολική γωνία του περιβόλου και διαθέτει μία ψηλή και στενή είσοδο, η οποία
επιχωματώνεται αμέσως μετά την ανέγερσή του ενώ κτίζεται και αντηρίδα για την ενίσχυσή του.
Στο δυτικό τείχος ανοίγεται η πύλη του φρουρίου, απλή και πλαισιωμένη από δύο τετράγωνους
πύργους. Στο εσωτερικό του κάστρου, ένα ψηλό τείχος με κατεύθυνση από ανατολικά προς
δυτικά διαιρεί το χώρο σε δύο τμήματα, το βόρειο και το νότιο.
Το κάστρο της Νέας Περάμου

56. Το Κάστρο του Διδυμοτείχου
Το κάστρο του Διδυμοτείχου υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα της βυζαντινής Θράκης. Η
στρατηγική σημασία της πόλης-κάστρου και το γεγονός ότι αποτελούσε ισχυρό αμυντικό
προγεφύρωμα, για όσους επιβουλεύονταν την Κωνσταντινούπολη, αλλά και η φήμη που είχε
αποκτήσει το Διδυμότειχο ως τόπος εξορίας και φυλακής των συνωμοτών του Βυζαντίου ήταν οι
αιτίες που το κάστρο του διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια των αιώνων. Η
εξέχουσα αυτή σημασία της πόλης σημειώνεται από βυζαντινούς αλλά και ξένους συγγραφείς,
όπως ο Φράγκος χρονικογράφος της Δ’ Σταυροφορίας Γοδεφρείδος Βιλλαρδουϊνος. Το κάστρο
δοκιμάστηκε από πολύχρονες και σκληρές πολιορκίες και κατά καιρούς υπέστη φοβερές
καταστροφές, όπως από τον Βούλγαρο τσάρο Καλογιάννη το 1206, αλλά και από τους
Σταυροφόρους, που τελικά το κατέλαβαν.
Το κάστρο του Διδυμοτείχου

57. Ο τρόπος οικοδόμησης των τειχών με λαξευτούς ογκόλιθους, μαρτυρά ότι το κάστρο κατασκευάστηκε
αρχικώς πριν από τα βυζαντινά χρόνια. Σύμφωνα με τον ιστορικό Προκόπιο, τα τείχη του
Διδυμοτείχου, όπως και της Πλωτινόπολης, ανακατασκευάσθηκαν και ενισχύθηκαν επί Ιουστινιανού
και αργότερα επί Κωνσταντίνου Ε' το 751. Σημαντική ήταν, τέλος και η ανακατασκευή και ενίσχυσή
τους το 1303 από τον πρωτομάστορα Κωνσταντίνο Ταρχανειώτη. Οι δύο κεντρικές πύλες του
Διδυμοτείχου, γνωστές ως Καλέπορτες, πλαισιώνονται από πεντάπλευρους πύργους, οι οποίοι
χρονολογούνται στην εποχή του Ιουστινιανού. Η Δυτική πύλη, προς την πλευρά του Ερυθροπόταμου,
σώζεται ολόκληρη και φέρει μικρότερη πύλη δίπλα σε πύργο με οξυκόρυφα αψιδώματα και προαύλιο
που απέκτησε στα πρώιμα οθωμανικά χρόνια. Σήμερα το κάστρο διατηρείται στο μεγαλύτερο μήκος
του, με τους 24 πύργους του, κάποιοι από τους οποίους φέρουν μονογράμματα βυζαντινών
προσωπικοτήτων ή διακοσμητικά και συμβολικά μοτίβα.
Το κάστρο του Διδυμοτείχου

58. Το Κάστρο της Κομοτηνής
Το κάστρο της Κομοτηνής, γνωστό και ως το Βυζαντινό Τείχος Κομοτηνής αφού σήμερα σώζεται
αναστηλωμένο μόνο ένα μέρος των τειχών της πόλης, είναι μια οχύρωση η οποία χρονολογείται
στην πρωτοβυζαντινή περίοδο και αποδίδεται στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α' (379-395). Το
φρούριο είχε στρατηγική θέση, γιατί βρισκόταν επί της ρωμαϊκής Εγνατίας οδού, της κεντρικής
αρτηρίας που συνέδεε την Κωνσταντινούπολη με το Δυρράχιο στην Αδριατική, και έλεγχε το
πέρασμα από την οροσειρά της Ροδόπης προς το Θρακικό πέλαγος.
Το κάστρο της Κομοτηνής

59. Πρόκειται για μεγάλο κάστρο, τετράπλευρο με τέσσερις εισόδους, 16 πύργους και καλά
κατασκευασμένα τείχη ύψους 9,6 μέτρων, σύμφωνα με την βυζαντινή οχυρωματική παράδοση
που ξεκίνησε ήδη από εκείνη την περίοδο και κορυφώθηκε τους επόμενους αιώνες. Μέσα
βρισκόταν οχυρωμένη η βυζαντινή πόλη Κουμουτζηνά. Σήμερα ερείπια της οχύρωσης των
εξωτερικών τειχών βρίσκονται σε διάφορα σημεία στο κέντρο της Κομοτηνής.
Το κάστρο της Κομοτηνής

60. Το Κάστρο του Πυθίου
Το κάστρο του Πυθίου ή Εμπύθιον κατά τους βυζαντινούς συγγραφείς είναι κτισμένο σε ένα
χαμηλό γήλοφο που αποτελεί την τελική απόληξη της γύρω ορεινής ζώνης προς την επίπεδη
παραποτάμια πεδιάδα του Έβρου ποταμού. Βρίσκεται στις παρυφές του σύγχρονου οικισμού
Πυθίου σε απόσταση 15 χλμ. βόρεια από το Διδυμότειχο. Σύμφωνα με τον ιστορικό Νικηφόρο
Γρηγορά ιδρύθηκε από τον Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνό (1341-1355) με σκοπό να αποτελέσει το
προσωπικό του καταφύγιο στις επιχειρήσεις που διεξήγαγε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου
πολέμου που ξέσπασε ανάμεσα σ΄ αυτόν και τον νόμιμο διάδοχο. Η ίδρυση του τοποθετείται
στα 1330-1340. Δεν γνώρισε όμως μεγάλη διάρκεια. Ήταν από τα πρώτα κάστρα που υπέκυψαν
στις επιχειρήσεις των Οθωμανών Τούρκων κατά την προέλασή τους προς τη Θράκη.
Το κάστρο του Πυθίου

61. Το όλο συγκρότημα αποτελούνταν από δύο
περιβόλους, έναν εξωτερικό και έναν εσωτερικό. Ο
εξωτερικός, από τον οποίο σήμερα σώζονται ελάχιστα
τμήματα ανάμεσα στα σπίτια του οικισμού, απλωνόταν
σ΄ όλη την έκταση του λόφου. Ο εσωτερικός
καταλαμβάνει το άκρο του λόφου. Οι δυο περίβολοι
ενισχύονταν με πύργους στις τρεις γωνίες, ενώ στα
σημεία ένωσης των δύο περιβόλων υψώνονται οι δύο
σωζόμενοι πύργοι με την είσοδο προς τον εσωτερικό
περίβολο ανάμεσά τους. Ο μεγάλος κεντρικός
τριώροφος πύργος είναι σχεδόν τετράγωνος στην
κάτοψη με μήκος πλευράς 15 μ.. Στη σωζόμενη
απόληξη του πύργου διαμορφώνονται ισχυροί
πρόβολοι που στήριζαν τον εξώστη ενός διευρυμένου
ορόφου. Οι πρόβολοι αυτοί αποτελούν καινοτομία της
φρουριακής αρχιτεκτονικής στα χρόνια των
Παλαιολόγων. Ο δεύτερος πύργος είναι και αυτός
σχεδόν τετράγωνος, μικρότερος με διαστάσεις 7,40 Χ
7,30 μ., αλλά σώζεται σε ύψος 20 μ. Αποτελείται από
τέσσερις ορόφους που στεγάζονται με σφαιρικούς
θόλους. Ο κάθε όροφος είναι ανεξάρτητος.
Συμπερασματικά, το κάστρο του Πυθίου ανήκει στα
πρωτοπόρα έργα της φρουριακής βυζαντινής
αρχιτεκτονικής καθώς δεν είναι μόνο ένα στρατιωτικό
αμυντικό έργο, αλλά και μια μνημειώδης εγκατάσταση
αυτοκράτορα.Το κάστρο του Πυθίου

62. Επίλογος
Η μακεδονική και η θρακική γη μας αποκαλύπτουν κάθε τόσο πολλά από τα μυστικά του
πλούσιου παρελθόντος τους και ένα μέρος αυτού είναι , όπως είδαμε, τα θαυμάσια οχυρά που
στέκουν ως σήμερα μια υπενθύμιση για τον επικίνδυνο βίο που ζούσαν οι άνθρωποι στο
μακρινό παρελθόν. Πέρα όμως από την προφανή αρχαιολογική, ιστορική και, εν γένει,
πολιτιστική σημασία τους τα κάστρα και οι πύργοι που μας απασχόλησαν διαθέτουν και μια
ακόμη πολύτιμη πτυχή: αποτελούν πλέον αναπόσπαστο μέρος του περιβάλλοντος, του τοπίου.
Δίπλα στα φυτά, κοντά στα δέντρα και με τακτικούς επισκέπτες ανθρώπους και κάθε μορφή
ζωής δεν είναι τίποτε λιγότερο από «λουλούδια» φτιαγμένα από διαφορετικό υλικό, τόσο
όμορφα προσαρμοσμένα κοντά στα πολύχρωμα λουλούδια που ανθίζουν κάθε άνοιξη.

63. Βιβλιογραφία
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, τ. Α’-Β’, εκδ. Πάπυρος,
Αθήνα, 1998.
Καρποδίνη - Δημητριάδη Έφη, Κάστρα της Πελοποννήσου, εκδ. Αδάμ – Πέργαμος, Αθήνα, 1993.
Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα,
1998.
Miller William, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα : 1204 – 1566, μτφρ. Άγγελου
Φουριώτη, 3η έκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ. Θ, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1972.
Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ.
Παπαδήμα, Αθήνα, 2001.
Παπαχατζής Νικόλαος, Αρχαία Κόρινθος, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1987.
Πήαρς Σερ Έντουιν, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204), εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, χχ.
Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004.
Διαδίκτυο
Ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού (http://odysseus.culture.gr)
Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (www.ime.gr)
Ιστοσελίδα Καστρολόγος (http://www.kastra.eu)