"Солонгос хэлний орчуулгын онол" Хичээл-9

1. Лекц № 9
ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГИЙН
ОРЧУУЛГА

2. Хэлэлцэх сэдэв
• Өвөрмөц хэлц үгийн ойлголт
• Өвөрмөц хэлц үгийн онцлог
• Өвөрмөц хэлц үгс орчуулгад
• Өвөрмөц хэлц үг орчуулах арга

3. Өвөрмөц хэлц хэллэг гэж юу вэ?
• Бүтэц бүрэлдэхүүнээрээ харьцангуй
тогтвортой
• Утга зүйн хувьд буюу агуулгаараа
хуваагдашгүй
• Хүний ой тойнд тодорхой дүр
дүрслэл бий болгодог нийлмэл үг,
хэллэгийг энэ бүлэгт хамааруулж
үздэг.

4. Өвөрмөц хэлц үгийн онцлог
Эдгээр хэллэг хэлц нь :
• Ихэнхдээ 2- оос дээш үгээс бүрддэг
• Утгын талаар нэгдмэл байж нэг санааг
илэрхийлдэг .
• Хичнээн үгээс бүрдсэн ч хамаагүй
өгүүлбэрийн нэг гишүүний үүрэг гүйцэтгэдэг .
• Хэллэг, хэлцэд орсон үгийн байрлалыг
ялимгүй өөрчилж болдог.
• Гэвч ганц нэгээр нь салган авч үзэж болохгүй.
• Гадаад хэлээр ихэнх тохиолдолд үгчлэн
орчуулж болдоггүй .
зэрэг онцлогуудтай байдаг.

5. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛГАД
Эдгээр хэллэг, хэлц нь хэвшмэл болсон байдаг. Жнь
1. “it is raining” англиар
2. “дождь идёт” оросоор “Бороо орж байна”. Ингэж
орчуулвал энэ нь ердийн нэг мэдээлэл юм. Харин
“It rains cats and dogs” – Бороо хувингаар цутгасан
шиг асгарч байна гэж орчуулна.
Иймээс өвөрмөц хэллэг, хэлцийг орчуулахын тулд юуны
өмнө үг хэллэг, хэлцээр ямар тод содон санаа
илэрхийлж байгааг эх зохиолыг задлан судлах явцдаа
зөв тогтоож дараа нь үгийг биш, утгыг тохируулах
үүднээс ямар аргаар орчуулах ёстойг шийдэх болно.

6. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛГАД
• 아랫배에 힘을 주다 – Үүнийг үгчилж орчуулвал
“гэдсэндээ хүч өгөх” гэсэн утга гарах боловч
монгол хэл рүү хөрвүүлэхдээ “ Аавын цээж гаргах”
гэж орчуулдаг. Энэ маань улс үндэстэн бүр өөр
өөрийн амьдрал ахуй, зан заншлаас үүдэн нэг
санааг янз янзаар жишиж харьцуулдаг нь өвөрмөц
хэллэг, хэлцэд тусгалаа олдгийг орчуулагч онцлон
анхаарах ёстой.
• 입만 살다 - амнаас цаашгүй, бардам ам шалдан
гуя, бэлэн ам, хоосон ам
(Ам нь л амьдарч байна.)

7. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛГАД
• Англиар “do not whistle before you are out of the wood ”
гэдэг нь үгчилбэл “ойгоос гараагүй байж исгэрэхийн
хэрэггүй”,
• Францаар “il he faut pas chanter victoire avant le combat” –
үгч... “ байлдаагүй байж ялалтын дуу дуулахын хэрэггүй”,
• Германаар “Man skll den Tag nicht vor dem Abend loben” –
үгч... “шөнө болоогүй байхад өдрийг бүү март”,
• Оросоор “не говори гоп, пока не перескочишь” – үгч...
“харайж гараагүй байж хөө баа гэхийн хэрэггүй” гэсэн
хэллэгийг
• Монголоор “ус үзээгүй байж гутлаа бүү тайл” гэсэн
хэллэгээр орлуулсан нь улс үндэстэн бүрийн ахуй
амьдралын онцлогийг илтгэн харуулсан байна.

8. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛГАД
Зарим хэллэг, хэлц нэг хэлэнд бэхжмэл хэллэг байхад нөгөө
хэлэнд жирийн нийлмэл үг болох ёс бий.
Жишээ нь:
• Англиар “to by on velvet” – үгч... “хилэн дээр тарвалзах”,
• Германаар “Wie die Made im Speck sitzen” – үгч... “гахайн
өөхөн доторхи өт шиг суух”,
• Оросоор “как сыр в масле кататься” – үгч...
“цөцгийн тосон дээр бяслаг гулгах шиг” гэж дээрх
хэлүүдээр өвөрмөц хэллэг болж байхад
• Монголоор бол утга санааг зөв гаргахын тул тайлбарлан
орчуулснаар “чинээлэг амьдрах” гэсэн нийлэмж үг болж
байна.

9. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛГАД
Зарим өвөрмөц хэллэг, хэлц хэл хэлэнд бараг үгчлэн
таардаг боловч монгол хэлээр орчуулахад огт өөр болох
ёс бий.
• Солонгосын 빽을 쓰다(ивээн тэтгэгч, дэмжлэг авах,
исгэрэх, шүгэл ) үгчилбэл дэмжлэг авах буюу ивээн
тэтгэгч ашиглах
• Оросоор “покупать кота в мешке” гэсэн өвөрмөц
хэллэг нь үгчилбэл “шуудайд байгаа муур худалдан
авах” гэж өрнө дахины хэлэнд үг үгээрээ бараг бүрэн
тохирч байгааг монголоор тэгж тааруулж болохгүй.
• Монголоор энэ бол “юмыг далдуур худалдан авах,
арын хаалгаар авах” гэсэн шал өөр хэллэг болж байна.

10. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛГАД
Гадаад хэлний жишээ нь
• Английн “to do one a bad turn”,
• Оросоор “медвежья услуга” гэсэн өвөрмөц хэллэг
өгүүлбэрийн нэг гишүүний /өгүүлэгдэхүүн,
тусагдахуун/ үүрэг гүйцэтгэж байхад
• Монголоор “нуухыг авах гээд нүдийг сохлох”
гэсэн бүхэл бүтэн өгүүлбэртэй утга дүйж байна.
긁어 부스럼을 만들다- (зүгээр байхад нь
маажиж шархлуулах )

11. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛГАД
Зүйр цэцэн үгс бол өвөрмөц хэллэгийн бие
даасан нэг хэлбэр юм.
• Английн “all cats are gray in the dark” – үгч...
“харанхуйд бүх муур саарал байдаг”,
• Германаар “in der Nacht sind alle Katzen grau”
– үгч.: “шөнө бүх муур бараан байдаг”,
• Оросоор “ночью все кошки серы” – үгч.:
“шөнө бүх муур саарал болдог” гэж хэлдэг нь
• Монголоор бол “бүх юм бахь байдгаараа”
гэсэн санаа болно.

12. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ АРГА
Дээрх цөөн жишээнээс үзвэл өвөрмөц хэллэг, хэлц үгсийг
монголоор орчуулж болох хэд хэдэн арга байж болох юм.
1. Боломжийн нөхцөлд эх зохиолд гарч байгаа өвөрмөц
хэллэг, хэлц үгсийг орчуулж байгаа хэлний мөн тийм
утгатай бэлэн өвөрмөц хэллэг, хэлц үгээр орлуулах нь
хамгийн зөв арга
Ийм тохиолдолд:
• хоёр хэлний хэллэгийн үг бүр заавал тохирч байх
албагүй,
• хамгийн чухал нь эх зохиолын дүрслэл, агуулгыг орчуулж
байгаа хэлээр бүрэн төгс гаргаж чаддаг
• орчуулж байгаа хэлний хэм хэмжээ, найруулга зүйн
журам горимд харшилдаггүй.

13. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ АРГА
• Английн “to have a serew loose”,
• Германы “bei ihm ist eine Schraube los /locker/”,
• Оросын “винтика в голове не хватает” гэсэн өвөрмөц
хэллэг үг үгээр бүрэн тохирохгүй ч гэсэн
• Монголоор “ухаанд нь ухна ишиг үхэх” гэсэн
өвөрмөц хэллэгээр орчуулахад аль ч талаасаа гажих
зүйл алга.
• Английн “out of the frying-pan into the fire”,
• Германы “vom Regen in die Traufe kommen”,
• Оросын “из огня да в полымя” гэсэн өвөрмөц
хэллэгийг
• Монголоор “чонын амнаас гараад барын аманд
орох” гэсэн хэллэгээр орлуулж болно.

14. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ АРГА
• Английн “make hat white the sun shines”,
• Германы “schmiede das Eisen, solange es heist ist”,
• Оросын “куй железо пока горячо” гэсэн өвөрмөц
хэллэгийг
• Монголоор “ямааны мах халуун дээрээ” гэсэн
хэллэгээр орлуулж болно. Гэвч зарим үед
“төмрийг халуун дээр нь давт” хэмээн үгчлэн
орчуулж болох боловч түрүүчийнх арай оновчтой
орчуулга болох тал бий.

15. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ
АРГА
2. Гадаад хэлний өвөрмөц хэллэг, хэлцийг монголоор
үгчлэн орчуулж болно. Энэ нь тухайн хэлийг уран
дүрслэлийн шинэ хэллэг, хэлцээр баяжуулах нэг арга
юм.
Хэрэв орчуулагч хүн:
• орчуулж байгаа хэлний үгийн баялгийг гаргуун
эзэмшиж оновчтой ашиглаж чаддаг
• хэл зүйн ба найруулга зүйн талаар өөлөхийн аргагүй
үгчлэн орчуулж чадвал
тэр орчуулга нь хэлний үгийн санг шинэ соргог хэллэг,
хэлцээр баяжуулдаг.

16. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ
АРГА
• Орос хэлний “семь раз отмерь, один раз отрежь”
гэсэн зүйр үгийг
• Монголоор үгчлэн “долоо хэмжиж нэг огтол” гэж
орчуулсан нь аливаа зүйлийг хийхийн өмнө сайн
нягтлан тунгааж бай гэсэн утгаар монгол хэлэнд
шингэж үгийн санг баяжуулжээ.
Энэ хэллэгийг :
• Англиар “measure thrice and cut once, look before you
leap”,
• Германаар “erst waegen,dann wagen” гэж утгачлах
болон үгчлэх аргаар орчуулсан байдаг.

17. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ
АРГА
• Английн “to roll back the wheel of history”,
• Германы “das Rad der Geschichte zuruckzudrehen”,
• Оросын “пытаться повернуть вспять колесо истории”
гэсэн хэллэгийг
• Монголоор “түүхийн хүрдийг ухраахыг оролдох” гэж
үгчлэн орчуулахад боломжтой бөгөөд хэнд ч ойлгомжтой
байна.
• Английн “a drop in the bucket”,
• Германы “ein Tropfen auf einem heissen Stein”,
• Оросын “капля в море” гэсэн хэллэгийг
• Монголоор “далайд дусал нэмэр”
гэж бараг үгчлэн орчуулахад утгын ба найруулгын ямар
нэгэн гажуудал мэдэгдэхгүй байна.

18. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ
АРГА
3. Дээрх хоёр аргаар өвөрмөц хэллэг, хэлцийг орчуулах
боломжгүй, орчууллаа ч гэсэн эх хэлний өвөрмөц хэллэг,
хэлцийн утга санааг бүрэн илэрхийлэх боломжгүй
тохиолдолд тайлбарлан орчуулах аргыг ашиглана. Энэ
аргаар утгыг илтгэн гаргахад:
• эх зохиолын санааг уншигчдад бүрэн дамжуулж чаддаг
эерэг талтай ч
• орчуулагч хүний давын өмнө сонгож авах шалгарсан арга
биш,
Учир нь тайлбарлан орчуулсан үед:
• эх хэлний эмх цэгцтэй хэллэг, хэлцийн найруулгын яруу
тансагт өнгө аяс саармагжихын зэрэгцээ
• хэлний хэмнэлийн зарчимтай сүрхий зөрчилдөж ирдэг.

19. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ АРГА
Үүнээс гадна гадаад хэлний өвөрмөц хэллэгийн
бүрэлдэхүүнд түүхийн баримт болон газар усны нэр орсон
тохиолдолд тэдгээрийг тайлбарлах ба
цөөнгүй тохиолдолд зүүлт тайлбар дагалдуулж эх зохиолын
санааг илэрхийлэн гаргах зайлшгүй шаардлагатай болдог.
• Английн “Rome was not day” – үгч.: “Ром ганц өдөрт
баригдаагүй”,
• Оросын “Москва не один день строилась” – үгч.: “Москва
ганц өдөрт баригдаагүй” гэсэн адил төстэй хэллэгийг
үгчилж орчуулж болмоор өнгөцхөн санагдавч үнэн
хэрэгтээ
• Монголоор “бүх юм нэг далайлтаар бүтэхгүй, нэг
амьсгаагаар бүхнийг амжуулах аргагүй” гэсэн утгатай
байна.

20. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ
АРГА
Ялангуяа ингэж тайлбарлах болон зүүлт дагалдуулах
орчуулгын арга нь эртний хөлгөн судар, уран зохиолын
сонгодог бүтээл туурвилаас үүсэлтэй бөгөөд өрнөдийн
уран зохиолд түгээмэл дэлгэрсэн хэллэг, хэлцийн орчуулгад
их тохиолддог арга юм.
Энд цөөн жишээ авч үзье.
• Англиар “Augean stables”,
• германаар “Augiasstall”,
• оросоор “Авгиевы конюшни” гэсэн хэллэг бол үгчлэхэд
• “Авги хааны адууны жүчээ” гэмээр боловч ингэж
орчуулахад монгол хүнд ямар ч мэдээлэл өгч чадахгүй,
дахин нэг оньсого таахын чинээний асуудал үүснэ. Энэ
нь өрнө зүгийн хэлүүдээр бол “эмх замбараагүй байдал”
гэсэн тов тодорхой утгыг илэрхийлж заншсан хэллэг
байна.

21. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ АРГА
Угтаа бол домогт гардагаар эртний Грекийн Элидийн
хаан Авги адууны их жүчээгээ он удаан жил
цэвэрлүүлээгүйн учир тэр их жүчээ хур хогонд
дарагдаад ямар ч арга, хүчээр цэвэрлэх боломжгүй
болсныг Зевс тэнгэрийн хүү үлэмжийн хүчит, аварга
биетэн Геракл /Геркулес/ голоос ус урсган ирүүлж ганц
өдрийн дотор цэвэрлэсэн нь түүний гавьяаны нэг
болжээ.
Дээрх хэллэгийг шилжүүлсэн утгаар орчуулж болох
боловч уншигчдад бүрэн зөв мэдээлэл өгөхийн үүднээс
уг хэллэг хэрхэн үүссэн тухай домгийн санааг товчхон
тайлбарлаж зүүлт хийж болох юм.

22. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ АРГА
Үүний нэгэн адил эртний Грекийн Гомерын алдарт “Илиад”,
“Одисей” туульсын содон сонин үйл явдлаас одоогийн
хэлэнд олон сайхан хэллэг
уламжлан ирсний нэг нь
• Англи хэлний “heel of Ashilles”,
• Герман хэлний “Achillesferse”,
• Орос хэлний “Ахиллесова пята” хэллэг “эмзэг газар”
гэсэн санааг илтгэдэг.
Уг нь “Илиад” туульд гардагаар эртний Грекийн Фетида
хатагтай хүүгээ үхэшгүй мөнх байлгахын тулд Стиксийн
рашаанаар угаахдаа өсгий дээрээс нь барьж байсан учир
өсгий нь рашаанд угаагдсангүй эмзэг газар болон үлджээ.
Бүслэгдсэн Трояны баатар Парис түүний өсгийг харван
хөнөөсөн гэдэг.

23. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ АРГА
Мөн
• Англи хэлний “sword of Damocles”,
• Германы “Schwert des Damocles”,
• Оросын “Дамоклов меч” хэллэг нь “байнгын аюул
занал” гэсэн утгатай.
Энэ нь бас л эртний Грекийн домгоос үүсэлтэй юм.
М.э.ө. V-IV зууны эцэст эртний Грекийн Сиракуз
нутгийн дарангуйлагч Дйонисий өөрийн шадар хүн
Дамоклыг ганц өдөр хаан ширээнд залан найр хийхдээ
түүний толгой дээр том илдийг адууны хялгасаар
тогтоон торгосноос үүдсэн хэллэг юм.

24. ӨВӨРМӨЦ ХЭЛЦ ҮГ ОРЧУУЛАХ АРГА
Оноосон нэр оролцсон иймэрхүү хэллэгийг
илэрхийлсэн утга санааны дагуу утгачлан орчуулж
болох боловч зүүлт, тайлбар дагалдуулахгүй бол
жинхэнэ нарийн утга санаа болон мэдээллийн талаар
яавч учир дутагдалтай болно.
 Эдгээрээс үзвэл өвөрмөц хэллэг, хэлцийг үнэн зөв,
ойлгомжтой тодорхой орчуулахын тул хам сэдвийн
дагуу их уян хатан хандах нь онцгой чухал юм.
Өвөрмөц хэллэг, хэлцийг дээр дурдсан зарим аргаар
орчуулж болмоор байгаа боловч орчуулгын өөр өөр,
илүү бүтээлч арга байж болохыг бид үгүйсгэхгүй.

25.  Гэрт
 “ус үзээгүй байж гутлаа бүү тайл”
 “чинээлэг амьдрах”
 “бүх юм бахь байдгаараа”
 “ухаанд нь ухна ишиг үхэх”
 “чонын амнаас гараад барын аманд орох”
 “ямааны мах халуун дээрээ”
 “долоо хэмжиж нэг огтол”
• “далайд дусал нэмэр”
Дээрх хэлц үгийн Солонгос хувилбар буюу утга дүйх
хэлбэрийг олж бичнэ үү.

26. Монгол солонгос хэлц үгийн дүйцэл
 ам ангайх -입 밖에 내다
ам ангайх -입을 벌리다
ам бузарлах, амны гарз -입만 아프다
ам дамжин -입에서 입으로
ам задгай, ам султай -입이 가볍다
ам задгай, ам султай -입이 헤프다
ам мэдэн магтах, тэнгэрт тултал магтах -입에 침이
마르도록 칭찬하다
ам мэдэн магтах, тэнгэрт тултал магтах -침이
마르도록 칭찬하다
ам нийлүүлэх -입을 모으다