1. Уламжлалт анагаах ухаан
Идээ ундаа

2. Идээ ундааны ангилал
1. Идээний зүйл
* улаан идээ
* цагаан идээ
* тос ургамлын зүйл
* жимсний зүйл
* ногооны зүйл
2. Ундааны зүйл
*
*
*
*
сүүний зүйл
усны зүйл
цайны зүйл
архины зүйл

3. Улаан идээ
•
•
•
•
-
ангилал
Малын мах
Зэрлэг амьтаны мах
Жигүүртний мах
Загасны мах
Хуурайд оршигчийн мах
Нойтонд амьдрагчийн мах

4. Малын мах
1. Хонины мах
Бүлээн тослог, зөөлөн хөнгөн чанартай,
тамирыг төлжүүлж бадган хийг арилгах,
хоолны дур хүслийг нэмэгдүүлэх
үйлдэлтэй
2. Үхрийн мах
Амтлаг амттай, сэрүүн тослог чанартай,
хуучирсан мах нь бүлээн чанартай,
шинэ мах нь хий халуун хавсарсныг
арилгана. Хуучирсан мах нь хийг дарах
чадалтай

5. Малын мах
3. Ямааны мах
амтлаг амттай, сэрүүн хөнгөн
чанартай, хийг үүсгэх шарыг
дарах үйлдэлтэй
4. Тэмээний мах
Амтлаг амттай, сэрүүн чанартай,
тамрыг төлжүүлэх, яс шөрмөсийг
чийрэгжүүлэх чадалтай

6. Малын мах
5. Адууны мах
амтлаг амттай
6.
Сарлагийн мах
Амтлаг амттай бүлээн чанартай,
тамирыг сайжруулах, хийг дарах
үйлдэлтэй
7. Хайнагийн мах
Амтлаг амттай тэгш чанартай,
тамирыг сайжруулах, халуун
хүйтнийг тэгшитгэх үйлдэлтэй

7. Ангийн мах
1. Гахайн мах
амтлаг амттай, сэрүүн хүнд чанартай, бор
өвчнийг арилгах, яр шархыг анагаах
үйлдэлтэй
6.
Чонын мах
Амтлаг амттай бүлээн чанартай, тамирыг
сайжруулах, хийг дарах үйлдэлтэй
7.
Тарваганы мах
Амтлаг амттай бүлээн хүнд чанартай,
хийг дарж, илчийг сэлбэх,идээг шингээх
чадалтай

8. цагаан идээний зүйл
1. Бяслаг
2. Ааруул
3.
Ээзгий

9. тосны зүйл
1.
Шинэ шар тос
Амтлаг амттай, сэрүүн чанартай, биеийг тамиржуулж, шарын
халууныг арилгана
2.
Хуучин шар тос
Амтлаг амттай, бүлээн чанартай, хийг дарж ухаан балартах, ой
тогтоомж сулрах, сэтгэл санаа тайвшруулах, тамир
үүсгэх насуртасгах үйлдэлтэй
3.
Өөхөн тос
Амтлаг амттай, тослог сэрүүн хүнд чанартай, хийг
дарах, бадганыг үүсгэх үйлднлтэй
4. Айргийн тос
амтлаг исгэлэн амттай, тослог сэрүүн чанартай, бадган хийг
арилгаж хоол идэх дур аүслийг үүсгэн, шингээлтийг
сайжруулж хоргүйжүүлэх үйлдэлтэй

10. ногооны зүйл
Хуурай газар ургасан хатаасан болгосон ногоо нь
бүлээн хөнгөн чанартай тул хүйтэн өвчнийг
арилгана. Нойтон газар ургасан, түүхий
ногоонь хүн сэрүүн чанартай тул халуун
өвчнийг анагаана.
1. Сармис
Хурц амттай, тослог, хүнд бүлээн чанартай,
бадгана хийг дарна
2. Мөөг
амтлаг амттай сэрүүн чанартай, ходоод гэдэсний
үйл ажиллагааг сайжруулж, хор тайлах,
дотор халуун арилгах үйлдэлтэй, улаануудыг
гадагшлуулна

11. жимсний зүйл
Жимс нь шинэ үедээ ихэнхдээ сэрүүн
чанартай удвал бүлээн чанартай
болдог
1. Жүрж
Исгэлэн амтлаг амттай, сэрүүн чанартай
шингээлтийг сайжруулж уушгийг шимжүүлнэ
2. Алим
амтлаг өчүүхэн исгэлэн амттай сэрүүн чанартай,
халууныг арилгах, ундаасахыг дарах, баас
зөөлрүүлэх, шээлгэх үйлдэлтэй
3. Улаан чавга
Амтлаг амттай, бүлээн чанартай, тамир төлжүүлэх,
хий дарах үйлдэлтэй

12. Сүүний зүйл
1. Үнээний сүү
Амтлаг амттай, сэрүүн чанартай, бадганыг
төлжүүлж нойрыг сайжруулна
2. Сарлагийн сүү
Амтлаг амттай , бүлээн чанартай, хийг дарж
биеийг тамиржуулна
2. Гүүний сүү
Амтлаг амттай сэрүүн чанартай, шарыг дарж,
халууныг арилган, ундаасахыг зогсоон, уушгийг
шимжүүлнэ
3. Ямааны сүү
Амтлаг амттай, сэрүүн чанартай, шарыг дарах,
халууныг арилгах үйлдэлтэй

13. Усны зүйл
Гол мөрний ус, булаг шандны ус,
цасны ус, борооны ус, модны ус
Буцалгаж хөргөсөн ус нь бадганыг
үүсгэхгүйгээр шарыг арилгана.
Ширгээсэн ус ходоодны галын илчийг
нэмэгдүүлнэ
Буцалгаагүй ус – хүйтэн хүнд-шингэхэд бэрх
Ширгээсэн ус -сэрүүн, хөнгөн–шингэхэд хялбар

14. Õîîëëîëò
….. Äýëõèé
äýýð
èäñýíýýñýý áîëæ ¿õñýí
õ¿íèé òîî èëäýíä ¿õñýí õ¿íèé
òîîíîîñ èë¿¿ îëîí áàéäàã …..

15. Ñóäàð áè÷èãò
Õ¿í ºäºð òóòìûí èäýý óíäààã
èë¿¿ä¿¿ëýõã¿é, äóòóóäóóëàõã¿é,
áóðóóäóóëàõã¿é, ýð¿¿ë ÿâúÿ ãýâýë
èäýý óíäàà á¿ðèéí àìò ÷àäàë ýðäìèéã
ìýäýæ óëìààð õîîðîíä íü çºâ íèéö¿¿ëýí
õýðýãëýæ 3 ìàõáîäîî òýíöâýðòýé áàéëãàí,
7 òàìèðàà òºëæ¿¿ëýõ çîõèñòîé
õýðýãëýýã ñàõèõ íü ÷óõàë

16. Ñóäàð áè÷èãò
• Äîðíî äàõèíû àíàãààõ óõààíû èõ
ñóðâàëæ áè÷èã "Àíàãààõ óõààíû äºðâºí
¿íäýñ " çîõèîëä .. .¿íäñýí 404 ºâ÷íèé 101èéã íü èäýý óíäàà ÿâäàë ìºðèéã çºâ
õýðýãëýâýýñ ýì÷èëãýý
øààðäëàãàã¿éãýýð ýäãýíý õýìýýí
áè÷æýý.
• 1314-1320 îíû үеèéí Юань улсын
хааны эмч Õ¿Ñ¿Õ¿é "Èдээ ундааны
жинхэнэ товч" хэмээх анхны
зохиолыг áè÷ñýí.

17. Ñóäàð áè÷èãò
• Ãîâü íóòàãò õîîë, èäýý óíäàà íü ÿìàãò
õóðö áàéäàãààñ: ç¿ðõ ñóäàñ ýëýãíèé
ºâ÷íººð ºâ÷ëºìòãèé
• Õýýð òàë íü õàëóóí õ¿éòýí õîñîëñîí
áàéäãààñ èäýý óíäàà íü òýãø ÷àíàðòàé
òóë: ãýäýñ õîäîîä ýëýã öºñíèé ºâ÷íººð
èë¿¿ ºâ÷èëíº
• Õàíãàé ãàçðûí èäýý óíäàà íü õóðö áèø
òóë Ẻð óóøãèíû ºâ÷íººð èë¿¿òýé ºâäºíº.

18. Óëàìæëàëò èäýý óíäààã
õýðýãëýõ îíöëîã
•
•
•
•
Õóâü õ¿íèé ãàëáèð òºðõ,
Íàñíû áàéäàë
Ãàçàð îðíû îíöëîã
öóñíû á¿ëãèéí áàéäàë

19. Ç¿éð öýöýí ¿ãò
• Õ¿í áîëãîí àäèëã¿é
• Õ¿ëýã áîëãîí æîðîîã¿é

20. Ãàëáèð òºðõ
(ºâºð÷ëºë)
1. Õèé äèéëýíõè ãàëáèð òºðõòýé õ¿í:
òóðàíõàéâòàð, àðüñ ñàëñò íü
áàðààâòàð áóþó õºõºëáèé, àìàðõàí
äààðäàã, íîéðîíä ñýðãýã, èõ ÿðèõ,
äóóëæ á¿æèãëýõ, òîãëîæ ìºðèéöºõ
äóðòàé,

21. Ãàëáèð òºðõ
(ºâºð÷ëºë)
2. Øàð äèéëýíõè ãàëáèð òºðõòýé õ¿í:
áèå áÿëäàð äóíä çýðýã, ¿ñ íü øàð ,
øàðàâòàð, àìàðõàí ºëñºæ öàíãàäàã,
ýíý ¿åäýý óóðëàäàã, îìîã øàð èõòýé,
õºëðºìòãèé õºëñ íü ¿íýð èõòýé,

22. Ãàëáèð òºðõ (ºâºð÷ëºë)
3.Áàäãàíà äèéëýíõè ãàëáèð òºðõòýé õ¿í:
òàðãàâòàð áèåòýé, ààæóó òàéâóó
õºäºë㺺íòýé óóð óöààð áàãàòàé, äºë㺺í
çàíòàé, àðüñ íü öàéâàðäóó, ºëñºæ
óíäààñàõàä òýñâýðòýé, íîéð èõòýé , þìûã
óäààí öýýæèëæ, óäààí ìàðòäàã.

23. Гурван махбодид зохицуулàõ
• Хий махбодь дийлэнх хүнä Бүлээн,
зөөлөн, шимлэг, тослог чанартай идээ
• Шар махбодь дийлэнх хүнä амтлаг,
гашуун, эхүүн àìòòàé идээ ундааг
шүтүүлýõ
• Бадган махбод дийлэнх хүнä õàëóóí,
бүлээн, зөөлөн идээ ундаа

24. Èäýý óíäààã çîõèöóóëàõ
• Хэмжээгээр зохицуулах
• Хэрэглэх цагаар зохицуулах
• Öаг улиралд зохицуулах

25. Идээ ундааны хэмжээг
çîõèöóóëàõ
Õодоодыг 4 хувь гэж бодвол 2 хувь
идээ, 1 хувь ундаа, 1 хувь хоосон
байвал сайн.
Õîîëíû ÷àíàðààñ õàìààðàí
• нүнжиггүй, хөнгөн идээг ( жиìñ, ногоо)
цадтал идэх,
• хүнд идээг ( ìàõàí хоол) õýò цадтал
идэхгүй байх

26. Áèä ÿàæ ìýäýõ âý?
• Àõèàä èäìýýð ñàíàãäâàë- öàäæýý ãýæ
áîä
• Öàäñàí þì øèã ñàíàãäâàë – õýòýð÷ýý ãýæ
áîä
• Õýòýðñýí þì øèã ñàíàãäâàë-ºâäºõ áîëîõ íü
ãýæ áîä
(õýõýðíý ãýäýã õýòýðñíèé øèíæ)

27. Хэрэглэх цагийг
тохируулах
ªã뺺íèé õîîëûã ººðòºº, ºäðèéí õîîëûã íºõºðòºº,
îðîéí õîîëûã äàéñàíäàà ºãºõ
• Өглөөний хоол 25-30%, бүлээвтэр
тослог,
• өдрийн хоол 40%-ийг, сэрүүн,
амтлаг, хүнд,
• оройн хоол 30%-ийг тэгш, õºíãºí
÷àíàðòàé èäýý óíäàà áàéõ

28. Öаг улиралд зохицуулах
• Өвөлä: амтлаг, исгэлэн, давслаг àìòòàé амьтны гаралтай
идээ ундааг шүтүүлж хонь, адуу, үхэр, тэмээний мах,
бурам, тос, сүү , цагаан идээ, давсалсан ногоо зэргийг
èë¿¿òýé хэрэглэвэл зохилтой.
• Хаврын улиралд гашуун, хурц, эхүүн амтòàé àрвайн
гурил, зөгийн бал, сонгино, сармис, гоньд, халуун ногоо,
тэгш чанартай мах идүүлвэл зохилтой.
• Зуны óëèðàëä амтлаг, гашуун, давслаг, сэрүүнийг
хэрэглэн, халуун, хурцийг цээрлэ. Айраг, тараг, өрөм,
цагаан идээ голлож мах бага хэрэглэõ ¸ñòîé.
• Намарòàà: амтлаг, гашуун, эхүүн, сэрүүн идээ зонхилж
давслаг, хурц, исгэлэн, халуун, тослог идээ ундааг
цээрлэнэ. Арвай, өргөст хэмх, ямаа, гахайны мах
õýðýãëýæ , буцалгаж хөргөсөн ус óóæ , мөсөн чихэр
идүүлнэ. Сонгино, архи цээрлэнэ.

29. Идээ ундааны цээрлэл
•
Үл тохирох идээ ундаа.
~ Á¿рýëäýýã¿é òàðàãòàé –àðõè
~ ×àöàðãàíà çýðýã èñãýëýí ç¿éëèéã - àðõè
~ загасны мах -сүү; çàãàñíû ìàõûã-ºíäºãòýé
~ сүү - жимс; ñ¿¿ - òàðàã
~ òàõèàíû ìàõûã –òàðàãòàé
~ жонштой эм уусны дараа-мөөг áîëîí ñàãàã ãóðèë идэх;
~ исгэлэн идээ ба түүхий сүү;
~ шар тос идээд хүйтэн ус уух;
~ зөгийн бал ба сонгино;
~ чанасан махны уурыг гаргалгүй битүү
тавих;
• Хортой идээ ундаа.
- ìàõàíä õîð ¿¿ñâýë óëàéæ, øºë íü õºõºðíº. óëàéòãàñàí
òºìºð õ¿ðãýõýä òºìºðò íààëäàõã¿é áàéõ
- Ñ¿¿ õîðäâîë çýñ øèã ºíãºòýé áîëîõ………..